PAÞA YÝÐÝT BEY

Ýlk yazýlý Osmanlý tarihinin sahibi Aþýkpaþazadenin Tevarihi Al-i Osman’ýnda “Aný beyan eder kim Saruhan ilinin göçer halký vardý. Menemen ovasýnda kýþlardý ve ol iklimde tuz yasaðý vardý. Anlar ol yasaðý kabul etmezdi. Bayezid Han'a bildirdiler. Oðlu Ertuðrul'a haber gönderdi. O göçer evleri her ne kadar varsa iyice düzene alasýn yarar kullarýna ýsmarlayasýn. Filibe yöresine gönderesin dedi. Ertuðrul dahi babasýnýn sözünü kabul etti. Ol göçer evleri gönderdi. Getirib Filibe yöresine kondurdular. Þimdiki zamanda Rumeli'de Saruhan Beðli dedikleri anlardýr. Paþa Yiðit Bey o halkýn ulusu idi. Onlarla birlikte o da gelmiþidi. þeklinde bahsettiði Paþa Yiðit Bey uzun bir kuþatmanýn ardýndan fethettiði Üsküp’ün ilk sancak beyi ayný zamanda bir akýncý komutanýdýr. Paþa Yiðit Bey’de diðer akýncý uç beylerinin kendi bölgelerinde yaptýðý gibi yönettiði Üsküp’ü imar ve ihya etti. Ýbn Kemal bu durumu þu ifadelerle kayda geçmiþtir: “Paþa Yiðit Bey mezbur diyarda karar ihtiyar eyleyüb ol nahiyette dar-ý ikametin bünyadýný urdu. Kâfirin hâlî kalan hazýr evlerine nögeri ve kulu dolub ikdam-ý tamla ol mekân idündüðü yerin tamir ve tedmirine meþgul olub seylab-ý garet ve hasaratla harab olan havaliyi abad ettidurdu…”  

Meþhur akýncý beylerinden Turahan Bey’in babasý ve kendisinden sonraki Üsküp Sancak Bey’i Ýshak Bey’in babalýðý ve ya öðretmenidir. Fetih tarihinden itibaren Üsküp Balkanlarýn en önemli uç merkezlerinden birisidir. 

Yiðit Mehmet Paþa veya bilinen adýyla Paþa Yiðit Ýbni Kemal’in de belirttiði üzere sancak beyliði süresince Üsküp þehrini imar ve ihya etti ve adaletle hükmetti. 1413 yýlýndaki Fetret Devrini sonlandýran Çamurlu Derbent savaþýnda taraf deðiþtirmesi üzerine mecburi emekliliðe ayrýlan Paþa Yiðit Bey 1414 yýlýnda vefat etmesinden sonra 1426'da inþa ettirdiði Meddah Baba Medresesi avlusundaki özel türbesine gömüldü. Paþa Yiðit Bey adýna izafeten yaptýrýlan cami, mektep, türbe ve medresesinden meydana gelen külliyesi Üsküp'te Hüdaverdi Mahallesi'nde yer almaktaydý. Üsküp ile ilgili bir evkaf defterinde bu caminin Baba Meddah Mahallesi'nde bulunduðu ve Baba Meddah Beð Paþa-Camii adýyla anýldýðý nakledilmektedir. Bu caminin dýþýnda Paþa Yiðit Bey adýna izafeten Üsküp çarþý merkezinde ve kendi adýyla anýlan mahallede yaptýrýlan bir camii daha olduðu ve günümüzde Arasta Camii olarak bilindiði belirtilmektedir. Tarih Bilinci Sayý 17-18 Prof Mefail Hýzlý-Uludað Üniversitesi

   ÝSHAK BEY (ö. 848/1444)

Osmanlý uç beyi. Kimliði hakkýnda yeterli bilgi yoktur. Hýristiyan bir aileye mensup olup Bosnalý aristokrat ailelerden Kosac ve Pavlovicler’le akrabalýðýndan söz edilir. Onu yakýndan tanýdýðý, hatta bir müddet yanýnda kaldýðý anlaþýlan Âþýkpaþazâde, Üsküp uç beyi Paþa Yiðit’in evlâtlýðý ve yetiþtirmesi olduðunu yazar. Tayyip Gökbilgin, 1453 ve 1461 yýllarýna ait iki belgeden hareketle babasýnýn adýný Koç Hüseyin Bey olarak verir. “Kosac” ile “Koç” lakabýnýn benzerliði böyle bir irtibatýn bulunabileceði ihtimalini ortaya koyarsa da burada adý geçen þahsýn uç beyi Ýshak’la ilgisi þüphelidir. Üsküp’te yaptýrdýðý caminin sonradan yazýldýðý anlaþýlan kitâbesinde babasýnýn adýnýn Paþa Yiðit Bey olarak geçmesi gerçek durumu yansýtmayýp onun yanýnda yetiþmiþ olmasýndan dolayýdýr.

1420’lere kadar Üsküp uç beyliðinde bulunduðu anlaþýlan Paþa Yiðit’ten sonra onun yerine uç beyi oldu. Osmanlý kaynaklarýna göre 1424’te II. Murad Rumeli’deki sýnýr bölgelerini birer uç beyine verdiðinde Sýrbistan kesimini (Lazili) ona “ýsmarlamýþtý”. 1426 tarihli bir kayýtta, Venedikliler’in Ýþkodra’daki topraklarýný korumak için Ýshak’a 200 altýn haraç ödediklerinin belirtilmesi uç beyleri arasýnda güçlü bir mevkide bulunduðunu gösterir. Üsküp’te üslenen Ýshak Bey akýn sahasý olan Sýrbistan yanýnda Bosna, Arnavutluk ve Hýrvatistan’a kadar uzandý. Oruç Bey’e göre, Sýrp Despotu Stefan’ýn ölümünün (19 Temmuz 1427) ardýndan zaptedilen Güvercinlik (Golubac) Kalesi’ni kuþatma altýna alan Macarlar’ý âni bir baskýnla daðýtan Rumeli Beylerbeyi Sinan’ýn kuvvetleri arasýnda Ýshak da bulunuyordu. Ýshak Bey, Sinan ve uç beyi Turhan ile birlikte 1432’de Arnavutluk’ta çýkan isyaný bastýrmak için Serez’e gelen II. Murad’ýn ordusuna katýldý. Sýrp despotu olan Georg Brankovic ile (Vulkovic, Osmanlý kaynaklarýnda Výlkoðlu) II. Murad arasýndaki münasebetlerde anahtar rolü oynadý; Sýrp despotunun merkezi Semendire’de olup bitenden padiþahý haberdar etti. Osmanlý üstünlüðünü kabul eden Georg, bunun bir göstergesi olarak kýzý Mara’yý II. Murad’a nikâhlamak istediðinde gelini Semendire’den almaya giden düðün heyetine Ýshak Bey’in hanýmý önderlik yapmýþtý. Bu devreye ait hadiseleri karýþýk olarak veren Âþýkpaþazâde’ye göre Murad Bursa’da düðün yaparken Sýrp despotu, Ýshak Bey’in oðlu Deli Paþa lakabýyla anýlan Paþa Bey’i esir almýþ ve aradaki münasebetin bozulmasýna yol açmýþtý. Ancak Âþýkpaþazâde bunu daha erken tarihli olaylar arasýnda zikreder. Sýrp despotunun Osmanlý hâkimiyetini tanýmasýndan sonra oðlu Gregor’un Ýshak Bey ile birlikte Ýþkodra’ya sefer yaptýðý bilindiðine göre bu olayýn söz konusu sefer sýrasýnda yahut sonrasýnda vuku bulmuþ olduðu söylenebilir. Nitekim bunun hemen ardýndan Ýshak Bey’in II. Murad’a, Sýrp despotuna ve Eflak Beyi Drakul’a güvenilmemesi gerektiði, despotun Macarlar’la yakýn iliþki kurduðu, hatta Karamanoðlu ile Macarlar arasýndaki gizli irtibata aracýlýk ettiði yolunda haberler gönderdiði belirtilmektedir.

Macar Kralý Sigismund’un ölümünü müteakip II. Murad’ýn Macaristan’a üç ay süren seferine Turhan Bey, Evranos Bey gibi uç beyleriyle birlikte katýlan Ýshak Bey, dönüþünde Sýrp despotunun hareketlerini daha yakýndan izlemeye baþladý ve onun Semendire’yi tahkim ettiðini, Semendire’de oldukça hem Karamanlýlar hem de Macarlar’ýn baðlýlýðýnýn saðlanamayacaðýný padiþaha bildirdi. Bu arada 3000 kiþilik kuvvetle Bosna’ya girerek Dalmaçya sahillerine kadar uzandý ve Bosna’yý kendisine baðladý. 1435’te yine bu bölgeye yöneldi.

II. Murad’ýn Semendire üzerine yürümesinden önce ve muhtemelen 841 Zilhiccesinde (Haziran 1438) hac görevini ifa etti. Dönüþte yanýnda Âþýkpaþazâde de vardý. Bu arada Semendire Kalesi henüz alýnmamýþtý. Ýshak Bey’in kuþatmaya katýlýp katýlmadýðý ise belli deðildir. Âþýkpaþazâde, II. Murad’ýn onu Germiyan sancaðý beyi ile birlikte önemli bir maden kasabasý olan Novaberda üzerine gönderdiðini, bu sefer sýrasýnda kalabalýk bir düþman kuvvetini bozguna uðrattýklarýný, kendisinin de bol miktarda ganimet ve esir aldýðýný yazar, bundan sonra da bir daha Ýshak Bey’in adýndan söz etmez. Bu hadisenin Semendire’nin fethinden (27 Aðustos 1439) ve baþarýsýz Belgrad kuþatmasýndan (844/1440) sonra olduðu anlaþýlmaktadýr. Ayrýca Ýshak Bey’in, Semendire’nin alýnmasýnýn ardýndan buraya bey olarak gönderildiði ve Hunyadi Janos ile mücadele ettiði belirtilir. Oruç Bey ise Belgrad kuþatmasýndan sonra Novaberda Hisarý’ný fetheden (Haziran 1441) Þehâbeddin Paþa’nýn kuvvetleri arasýnda Ýshak Bey’in ve askerlerinin de bulunduðunu kaydeder. 1442 Eylülünde Þehâbeddin Paþa’nýn bütün Anadolu, Rumeli askeri, akýncý beyleri ve yeniçerilerle birlikte Macarlar’a karþý yaptýðý baþarýsýz seferde adý geçmemekle birlikte bu harekâta katýlmýþ olmasý kuvvetle muhtemeldir. 1444 tarihli bir vakfiyede ise artýk ondan “merhum” olarak sözedilmektedir. II. Murad dönemine ait yýllarda onun Varna Savaþý’ndan önce 1444 yýlý içinde vefat ettiði açýk olarak kayýtlýdýr.

            Döneminin en kudretli uç beyleri arasýnda yer alan Ýshak Bey efsanevî þahsiyetiyle de serhad boylarýnda þöhret kazanmýþ, menkýbelere konu olmuþtur. Ýbn Kemal, Ýshak Bey’in oðlu Îsâ Bey’den 1448’deki II. Kosova Savaþý’yla ilgili bir hâtýrayý naklederken Ýshak Bey’i “Hâcî-yi reþîd, gāzî-yi saîd” diye anarak Kosova Savaþý sýrasýnda Îsâ Bey tarafýndan Üsküp’e gönderilen bir adamýnýn o sýrada hayatta bulunmayan Ýshak Bey’i bir çadýrda namaz kýlarken gördüðünü ve zaferi ona müjdelediðini yazar. Ýshak Bey, Üsküp’ün bir Türk-Ýslâm þehri haline geliþinde de yaptýrdýðý âbidelerle önemli rol oynamýþ, þehrin imarýný saðlamýþtýr. Onun Üsküp’teki beyliði sýrasýnda 1436’da II. Murad Hünkâr Camii’ni inþa ettirmiþ, Ýshak Bey de Alaca Cami adýyla bilinen camiyi 1438’de yaptýrmýþ, daha sonra cami torunu Hasan Bey tarafýndan tamir ettirilmiþtir. Ayrýca bir han (Sulu Han), çifte hamam, medrese de yaptýrdýðý bilinmektedir. Vefatýndan sonra düzenlenen Zilkade 848 (Þubat 1445) tarihli bir vakýf kaydýnda üç köyün vergi gelirinin, Eski ve Yeni hanlarýn, çifte hamamýn ve birçok dükkânýn kirasýnýn imaret ve medresesi için tahsis edildiði anlaþýlmaktadýr. Feridun Emecen DÝA

  ÎSÂ BEY  (ö. 1476)

XV. yüzyýl ortalarýnda Üsküp ve Bosna sancak beyliklerinde bulunan uç beyi.

Kaynaklarda adý Ýshakbeyoðlu Îsâ Bey ve Gazi Îsâ Bey olarak geçer. Babasý, Üsküp fâtihi meþhur Osmanlý uç beylerinden Paþa Yiðit’in evlâtlýðý olup sonradan buranýn idaresini üstlenen Ýshak Bey’dir. Bazý kaynaklarda onun büyük bir hýristiyan aileye mensup olduðu da belirtilir (Ýnalcýk, Fatih Devri, s. 149). Îsâ Bey’in Dubrovnik beyleriyle olan yazýþmalarýnda, ailenin Bosna’nýn aristokrat sülâlelerinden Kosaç ve Pavlovicler’le akraba olduðundan söz edilmektedir. Hayatýnýn ilk yýllarý hakkýnda bilgi yoktur; ayrýca kaynaklarda Rumeli’de faaliyet gösteren diðer Îsâ beylerle zaman zaman karýþtýrýlmýþtýr.

Üsküp sancak beyi olan babasý Ýshak Bey’in yanýnda Balkanlar’daki fütuhata katýlan Îsâ Bey kardeþleriyle birlikte Kosova, Arnavutluk, Makedonya, Sýrbistan ve Bosna bölgelerinde mücadele etti. Zamanla hem kumandan hem idareci olarak þöhret kazandý. 843’te (1439) Sýrp despotluðuna son verildiði sýrada Üsküp sancak beyliðinde bulunduðu sanýlmaktadýr. 1444 yýlý baþlarýnda babasýnýn ölümünün ardýndan onun yerine Semendire (Smederevo) sancak beyliðini üstlendi. 11 Temmuz 1444 Segedin Anlaþmasý ile Semendire Sýrbistan’a býrakýlýnca yeniden Üsküp’e döndü. Bu arada II. Murad’ýn Varna (848/1444) ve II. Kosova (852/1448) savaþlarýna katýldý; bu mücadelelerde büyük yararlýlýklar gösterdi

II. Mehmed devrinde (1451-1481), Balkanlar’daki fetihlerde önemli rol oynayan uç beyleri arasýnda yer aldý. Özellikle Sýrbistan ve Bosna bölgeleri onun ve kardeþi Mustafa Bey’in faaliyet sahasýný oluþturdu (ÝA, VIII, 613). 859’da (1455) önemli gümüþ madeni yataklarýna sahip olan Novaberda’nýn fethi için II. Mehmed’e haber gönderdi ve padiþah tarafýndan kalenin teslimini teklif etmekle görevlendirildi. Kale müdafilerine yaptýðý teslim teklifi reddedilince, Osmanlý ordusu burayý kýsa süren bir kuþatma sonunda ele geçirdi.

II. Mehmed’in daha sonra Bosna’ya akýna gönderdiði Îsâ Bey bu görevi de baþarýyla yerine getirerek Üsküp’e döndü (Ýbn Kemâl, VII. Defter, s. 118). 860’taki (1456) baþarýsýz Belgrad Kuþatmasý’nda önemli hizmetlerde bulundu. Osmanlý ordusunda bozgunluk emâreleri görüldüðü ve bir kýsým askerin geri çekildiði sýrada bizzat padiþahýn yanýnda bulundu ve savaþ mahallini terketmedi. Nitekim Ýbn Kemal savaþa katýlan birinden naklen, II. Mehmed’in bulunduðu yere yapýlan saldýrý sýrasýnda padiþahýn çok ciddi bir tehlike altýnda kaldýðýný, bir yanýnda Ýshakbeyoðlu Îsâ Bey’in, diðer yanýnda Uzguroðlu Îsâ Bey’in bulunduðunu, Îsâ Bey’in kardeþi Mustafa’nýn da Macarlar’la ön sýrada çarpýþtýðýný, savaþýn þiddetli bir anýnda Îsâ Bey’in padiþahýn bulunduðu yerden biraz uzaða düþtüðünü, sonradan yeniden toparlanýp yetiþen diðer askerlerle birlikte padiþahýn etrafýný çeviren Macar askerlerini geriye püskürttüklerini yazar

1459’da Semendire’nin ikinci defa fethine katýlan Îsâ Bey burada da önemli görevler üstlendi. Kalenin teslim olmasý için Vezîriâzam Mahmud Paþa tarafýndan Alibeyoðlu Ahmed’le birlikte görevlendirildi. Kalenin zaptýndan sonra da Mahmud Paþa ile birlikte seferlere katýldý. Bosna bölgesinin zaptýnýn ardýndan Bosna sancak beyi oldu, bu görevini 874’e (1469) kadar sürdürdü. Onu uç beyleri arasýnda “hüsn-i tedbir sahibi, kesret-i hadem ve fart-ý haþemle mukaddem” bir bey olarak tanýtan Ýbn Kemal, 875’te (1470) Eðriboz’un alýnmasýndan sonra Mora’daki Vostitza üzerine gönderildiðini, kaleyi muhasara eden Îsâ Bey’in buranýn ele geçirilmesinde önemli rol oynadýðýný belirtir. Ayrýca yine onun, Otlukbeli Meydan Savaþý sýrasýnda (878/1473) II. Mehmed tarafýndan Rumeli’de Macar sýnýrýný muhafaza etmekle görevlendirildiði, Îsâ Bey’in Macarlar’la hoþ geçinerek barýþ yapma isteklerini müsait karþýladýðý ve onlarý oyaladýðý ifade edilir. Dolayýsýyla Îsâ Bey’in ayný zamanda mahir bir siyasetçi olduðu ve ordunun Anadolu’da bulunduðu kritik bir ortamda Rumeli uç bölgesinde herhangi bir karþý hareketi önlemeye çalýþtýðý anlaþýlmaktadýr.

Îsâ Bey’le ilgili olarak Osmanlý kaynaklarýndaki son haber, onun 1476’da Morova bölgesindeki bazý hisarlarý yýktýðýna dairdir. Öte yandan Üsküp’te yaptýrdýðý Îsâ Bey Camii’nin kitâbesi 1475 tarihini taþýmaktadýr. Bu bilgiler, muhtemelen 1476 yýlý civarýnda Üsküp’te vefat etmiþ olabileceðini düþündürmektedir. Oðlu Mehmed Çelebi, babasýnýn Üsküp’teki imaretine Edirne’deki Uzgaþ köyünü vakfetmiþtir. Üsküp ve Bosna serhaddinde kudretli bir uç beyi olarak faaliyet gösteren Îsâ Bey hakkýnda bazý menkýbevî hikâyeler de ortaya çýkmýþtýr. 1448 Kosova Savaþý sýrasýnda kendisi ve babasýyla ilgili bir menkýbeyi Ýbn Kemal eserine almýþtýr. Sancak beyiliði sýrasýnda Osmanlýlar’a tâbi haraç-güzâr statüsündeki Dubrovnik’le ticarî münasebetleri geliþtiren (1451) Îsâ Bey’in Üsküp sancak beyi olarak 1455’te Üsküp vilâyeti hariç olmak üzere Zvečan, Jeleč, Sjenica, Ras, Nikšic, Sarayova (Sarajevo, Saraybosna), Kalkandelen (Tetovo) bölgelerinden tahsis edilen haslarýnýn tutarý yýllýk 763.000 akçeye ulaþmaktaydý. Söz konusu bölgelerde kendisinin hizmetinde olduðu tahmin edilen hýristiyan sipahiler de bulunmaktaydý.

Kalkandelen dýþýndaki diðer bölgelerde 189 timardan 160 kadarý kendi adamlarýnýn elindeydi. Kalkandelen’de yine onun bölgesinde timar sahibi olan kýrk bir hizmetkârý bulunuyordu. Îsâ Bey’in taalluku olarak zikredilen hýristiyan timar sahipleri, gulâm statüsünde deðil hizmetkâr olarak defterlere kaydedilmiþti. Bunlar, muhtemelen bir timar bulamadýklarý için Îsâ Bey’in hizmetine girmiþ olan hýristiyan askerler olmalýdýr.

Sancak beyi olarak saðladýðý büyük gelirlerin bir bölümünü hayrata sarfeden Îsâ Bey Üsküp’te kendi adýný taþýyan bir cami (Îsâ Bey Camii), mescid, kervansaray, hankah, medrese

yaptýrdý; ayrýca su kemerleri inþa ettirerek þehrin su ihtiyacýný karþýladý. Bu eserlerden medrese ve hankah için tanzim ettirdiði Safer 874 (Aðustos 1469) tarihli bir de vakfiyesi bulunmakta olup bu vakfiye Gliþa Elezoviç tarafýndan yayýmlanmýþtýr. Vakfiyeden anlaþýldýðýna göre hankah/zâviyenin mutfaðý bir imaret görevi yapmakta ve buradan ihtiyaç sahiplerine yiyecek verilmekteydi. Vakfiyede sözü edilen kütüphaneden bugün bir iz kalmamýþtýr. Tahsis edilen vakýflarýn ise çok büyük ve zengin olduðu, birçok arazi, dükkân, deðirmen ve baðý içine aldýðý dikkati çekmektedir. Ayrýca Îsâ Bey, yeni fethedilen Ras ve Hodidjen (Hodidede ya da bugünkü Saraybosna’nýn doðusunda Gradište kasabasý, anýlan bölgelerde Yeni Þehir (Novi Pazar-Sandzak) ve Sarayova þehirlerinin kurulmasýnda yaptýrdýðý eserlerle önemli rol oynadý. Nitekim Kemurazâde Seyfeddin, Sarayova’da II. Mehmed adýna bir cami yaptýrdýðýný (862/1458), Hünkâr Camii (Careva Dzamija) adýyla bilinen caminin bundan dolayý yaptýranýn deðil sultanýn adýný taþýdýðýný yazar. Ayrýca yine Sarayova’da Bentbaþý’nda, Kolobara Haný ve Çarþýsý (1462) yanýnda mesnevi tekkesi, imaret, han ve hamam inþa ettiren Îsâ Bey, bunlar için Cemâziyelevvel 866 (Þubat 1462) tarihli bir vakfiye de düzenlemiþtir. Vakýf gelirleri arasýnda deðirmen, nehir kenarýnda hanýn yanýnda yaptýrýlan dükkânlar, civarýndaki bazý köy ve mezraalar bulunmaktadýr

            Özellikle yaptýrdýðý sarayýn muhteþem olduðu ve bundan dolayý þehre Sarayova adýnýn verildiði rivayet edilir. Nitekim 1489 tarihli bir kayda göre Sarayova’nýn bulunduðu yer Brodaca adlý köyün ekinliði olup burasý daha sonra Îsâ Bey tarafýndan alýnarak imar edilmiþtir. Bu bakýmdan Îsâ Bey ayný zamanda Sarayova’nýn kurucusu sayýlmalýdýr.

 Enes Pelidija - Feridun Emecen DÝA

Gazi Evrenos Bey’in vakýflarýyla ilgili bilgiler Ayþegül Çalý’nýn doktora tezinden alýnmýþtýr)

SULTAN MURADIN EVRENOS BEY'E MEKTUBU' Dr. Mehmet ÝNBAÞI  A.Ü.Türkiyat.Araþtýrmalarý Ens. Dergisi.sayý 17 Erzurum 2001

Ayþe Deðerli

Vedat TURGUT Yeni Türkiye 66/2015

S. Eyice

Levent Kayapýnar Al e v i l i k - Bektaþilik Araþtýrmalarý Dergisi,  Sayý 1 106

Yahya Paþa’nýn Üsküp’teki Vakýflarý, Menmet Ýnbaþý Vakýflar Dergisi 53 Haziran 2020

Yýlmaz Öztuna,Türkiye Tarihi

Emre ATAÞ XVI. YÜZYIL’DA ESKÝ ZAÐRA

BALKANLARDA OSMANLI VAKIFLARI VE ESERLERÝ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU ÝSTANBUL-EDÝRNE 9-10-11 2012 MAYIS

Vakflar Genel Müdürlüðü Yayýnlarý 107 Dr. Ayþegül KILIÇ* Dr, Harran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.

Fahamettin Baþar DÝA