SELÇUKLULAR DÖNEMÝ

Vakýf geleneksel olarak Türk-Ýslam devletlerinde devletlerin teþvik ve destek verdikleri kurumlar olarak her zaman varlardý. Osmanlý devleti kendinden önceki Anadolu Selçuklularýn, Anadolu Selçuklularý da selefi Büyük Selçuklularýn kültürel miraslarýný geliþtirerek devam ettirdiler. O halde Büyük Selçuklularýn vakýf hizmetlerine kýsaca göz atmakta mutlaka fayda vardýr.

Osman Turan Selçuklular tarihi ve Türk Ýslam Medeniyeti isimli eserinde Selçuklularýn ve Atabeglerin vakýf hizmetlerini bizlere aktarýyor: Osman Turan’ýn Selçuklu vakýflarýyla ilgili yazýsý konumuz için çok önemlidir. Çünkü Selçuklu devletinin takip ettiði vakýf felsefesi hiçbir deðiþikliðe uðramadan Türkiye Selçuklularý ve Osmanevleti tarafýndan ayný zihniyetle uygulanmaya devam etti.

Kurulan vakýflar tamamen ve ücretsiz kamu hizmetine sunuldu. Devlet’te vakýf hizmetlerini her zaman teþvik etti ve destekledi. Osmanlý Devleti kendisinden önceki vakýflara dokunmadý. Vakýf mülkleri üzerinde mülkiyet iddia etmedi. Selçuklu tarihinde Atabeyler denilen bir dönem vardýr. Þehzade öðretmenlerine verilen bir Unvan olan Atabey’ler devletin düþüþe geçtiði dönemde yarý baðýmsýz bir idarenin adýdýr ayný zamanda. Anadolu Selçuklularý’da bir nevi Atabeylik gibi düþünülebilirse de ben baðýmsýz bir devlet olarak detaylandýrdým.

               Oðuzlar’ýn Kýnýk boyuna mensup olan hanedan adýný Oðuz Devleti’nin ordu kumandaný Selçuk Bey’den alýr.  Tuðrul Bey ile Çaðrý Bey’in Horasan’a geçmesiyle Selçuklu Devleti’nin temelleri atýlmýþ oldu. Kendilerine bir tür özerklik tanýnan Selçuklular bunun karþýlýðýnda Gazneli sultanýna tâbi olacak ve içlerinden biri devlet merkezi Gazne’de oturacaktý. 

            Dandanakan zaferinin ardýndan Tuðrul Bey, Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk hükümdarý oldu (1040-1063). Bir rivayete göre Aðustos-Eylül 1059’da, diðer bir rivayete göre Mart-Nisan 1060’da yetmiþ yaþlarýnda vefat eden Çaðrý Bey büyük bir kumandan, dirayetli bir siyaset adamýydý. Muharrem 448’de (Nisan 1056) halife ile Çaðrý Bey’in kýzý Hatice’nin nikahlarý kýyýldý. Ocak 1058’de halife yapýlan bir törende Tuðrul Bey’e yedi siyah hilat giydirdi; bu, cihan hükümdarlýðýnýn Selçuklu hükümdarýna tevcihi demekti. Tuðrul Bey, Halife Kaim-Billah’ýn kýzý Seyyide Hatun ile Aðustos 1062’de nikâhlandý, ancak düðün ertesi yýl yapýlabildi. (Þubat 1063). Sultan ayný yýl Rey’de vefat etti (4 Eylül 1063). Tuðrul Bey âdil, þefkatli, dürüst, cömert ve dindar bir hükümdardý.

            Büyük Selçuklu Devletinin en meþhur hükümdarý Alparslan 27 Nisan 1064 tarihinde halife tarafýndan Doðu Anadolu’da bulunan Anadolu ve Gürcistan’daki ‘tek sultan ilan edildi.

            Sultan Alparslan 26 Aðustos 1071’de Bizans ordusunu aðýr bir yenilgiye uðratarak Anadolu’nun Türkler tarafýndan fethini saðladý ve burasý Oðuz Türkleri’nin yurdu oldu.             Alparslan’dan sonra hükümdar olan oðlu Melikþah dönemi Selçuklu Devleti’nin sýnýrlarýnýn en geniþ olduðu devirdir. Melikþah devri Müslüman ve gayri müslim tarihçiler tarafýndan bir adalet devri olarak nitelendirilir. Urfalý Ermeni tarihçisi Mateos onun ölümünün bütün dünyayý mateme boðduðunu söylemektedir.

            Yirmi yýlý meliklik olmak üzere altmýþ yýla yakýn hüküm süren Sencer, hükümdarlýðýnýn son yýllarýnda kendi öz kavmi Oðuzlar’ý cezalandýrmak isterken yenilgiye uðrayýp Nisan 1153’de onlarýn elinde üç yýl esir kaldý. Ekim-Kasým 1156’da esaretten kurtulduktan kýsa bir süre sonra öldü (26 Nisan veya 6 Mayýs 1157). Sencer’in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti tarih sahnesinden çekilmiþ oldu. Hamdullah el-Müstevfî, Ýslam hanedanýndan her birinin birkaç ayýba bulaþmýþ olduðunu, Selçuklular’ýn ise bütün bu ayýplardan uzak bulunduðunu ifade ettikten sonra onlarýn temiz inançlý, hayýr sahibi ve halka karþý þefkatli olduklarýný söyl er. Selçuklu topraklarýnda vakýflar, hastahaneler ve zâviyeler oldukça yaygýndý.

            Vergilerin bir kýsmýyla ülke imar edilmiþ, büyük vakýf ve hayýr eserleri kurulmuþtur. Yakut el-Hamevî, Sultan Sencer’in Merv’de inþa ettirdiði, içerisinde sultanýn türbesinin yaný sýra pek çok imaretin yer aldýðý büyük bir külliyeden bahsetmektedir. Ýlk Selçuklu hastahanesi Nizâmülmülk zamanýnda Niþabur'da açýlmýþ, bunu baþka hastahaneler takip etmiþtir. Selçuklu sultanlarý, hatunlar ve önemli devlet adamlarý pek çok hastahane inþa ettirmiþtir. Bu dönemde darüþþifalarýn yaný sýra ordu bünyesinde seyyar hastahaneler kurulmuþtur

            Eðitim faaliyetleri þehirlerde hýzla yayýlan medreselerde yürütülmekteydi. Merv, Niþabur Baðdat, Ýsfahan, Rey gibi þehirlerde çok sayýda medrese ve büyük kütüphane mevcuttu. Yâkūt el-Hamevî, Merv’de on büyük kütüphanenin olduðunu, dünyada bir eþi görülmeyen bu kütüphanelerden 200 cilt kadar kitabýn okunmak üzere eve götürülebildiðini kaydetmektedir. Ayrýca Selçuklu sultanlarýnýn saraylarýnda özel kütüphanelerinin bulunduðu anlaþýlmaktadýr.

Türkler’in büyük çoðunluðu gibi Selçuklu sultanlarý da Sünniliðin Hanefi yorumunu tercih etmiþler ve bu konuda son derece titiz davranmýþlardýr. Tuðrul Bey’in Niþabur’da inþa ettirdiði medreseden sonra Sultan Alparslan, Baðdat’ta Ebu Hanife’nin kabrinin yanýnda Hanefiler için bir medrese yaptýrmýþtýr.

            Selçuklular döneminde açýlan medreselerde dinî ilimlerin yaný sýra edebiyat, riyâziye, astronomi ve felsefe okutulmuþ, Ebu Ýshak eþ-Þirâzi Cüveynî, Gazzâlî ve Fahreddin er-Râzî gibi din alimleri yanýnda diðer ilimlerde de söz sahibi âlimler yetiþmiþtir. Selçuklular dönemi fen bilimleri alanýnda da önemli baþarýlarýn elde edildiði bir devirdir. Selçuklular devrinde týp sahasýnda da önemli geliþmeler olmuþtur. Sultan Alparslan zamanýnda yeni hastahaneler açýlmýþ, Sabur b. Sehl ve Ýbnü’t-Tilmiz gibi ünlü hekimler burada hizmet vermiþtir. Eczacýlýk, kimya, botanik ve biyoloji gibi fen bilimleri yanýnda mimarlýk ve güzel sanatlar konusunda da Selçuklular devrinde önemli baþarýlara tanýk olunmaktadýr.

            Horasan sufiliðinin görüþlerini temsil eden Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî, hocasý Nasrâbâdî’nin, “Tasavvufun aslý Kitap ve Sünnet’e dört elle sarýlmaktýr” þeklindeki görüþünü devam ettirerek Selçuklular döneminin önemli âlim ve sûfîsi Abdülkerîm el-Kuþeyrî’yi etkilemiþtir.  Selçuklular devrinde ülkenin çeþitli yerlerinde zâviye ve hankahlar inþa edilerek sûfîlerin hizmetine verilmiþtir. Ayný amaç için kullanýlan ribâtlar, sûfîlerin barýnma ve eðitim merkezleri olmanýn yanýnda seyahat eden âlimler ve talebeler için konaklama mekânlarý görevini de sürdürmüþtür. Selçuklular döneminde inþa edilenlerle birlikte sûfîlere ait ribâtlarýn sayýlarý artmýþtýr. Sadece Sultan Melikþah devri ve sonrasýnda yapýlan ribâtlarýn sayýsý otuz beþ civarýndadýr.

Selçuklular’ýn vakýf hizmetleriyle ilgili olarak meþhur tarihçilerimizden, Osman Turan’dan bir alýntý yapmak algýmýzdaki Selçuklu vakýflarýný daha da belirginleþtirecektir.  (”…Selçuklularýn ve onlardan doðan devletlerin medeniyet tarihinde en büyük hizmetleri þüphesiz Tuðrul beg’den itibaren Ýslam dünyasýnýn her tarafýný cami, medrese, kütüphane, týp mektebi, hastane, imaret, zaviye ve kervansaraylar ile doldurmalarý, bu müesseseleri büyük vakýflar yapmalarý idi. Filhakika, bir ilim ocaðý olarak, medreselerin devlet eliyle teþkilatlanmasý, tahsilin vakýf suretiyle meccani olmasý ve Ýslam dünyasýna yayýlmasý Selçuklularýn eseridir. Bu arada Büveyhi veziri Þapur bin Ardaþir tarafýndan 993 te kurulan ve eski ilimlere ait 10.400 cildi ihtiva eden çok mühim bir kütüphane de yandý. Kurtulan kitaplarýn bir kýsmýný Selçuk veziri Amid ul Mülk aldý. Muhammed b. Hilal al Þabi’de ilmin yok olacaðý endiþesi ile 1000 ciltlik vakýf bir kütüphane kurdu…

Tuðrul Beg zamanýnda zamanýn da baþlamak, fakat daha ziyade Alp Arslan ve Melik-þah zamanýnda geniþlemek üzere Ýslam dünyasýný medrese ve zaviyelerle doldurur, alimlere ve þeyhlere vakýflar ve maaþlar tahsis edilirken sultanlar mefkurelerinin icabýný yapýyor, askeri kuvvet yanýnda bir fikir ve mefkure ordusu vücuda getirerek hakimiyetlerinin manevi temellerini kuruyorlardý.

Ýlk Selçuk medresesi Tuðrul beg zamanýnda Niþabur’da yapýlmýþ, Alp Arslan’ýn da 1067 de Baðdad’da yaptýrdýðý Nizamiye medresesi her sýnýf insanýn bulunduðu bir merasimle açýlmýþtýr. Ýslam dünyasýnýn diðer þehirlerine de teþmil eden bu medreseler ilk defa vakýflarla yaþayarak tahsili meccanileþtiriyor, müderrislere ve talebeye maaþlar baðlanýyordu…

Bir Batýni fedaisi tarafýndan þehid edilen Nizamülmülk’ün tabutu Isfahan’a götürülerek vakýf eylediði medresesinde defnolundu. …Ölümünden 63 yýl sonra 1219’da Merv’i ziyaret eden Yakut Selçuk satvetinin bu büyük abidesini tasvir ederken “Azametli yeþil kubbesinin bir günlük mesafeden göründüðünü, pencerelerinin Ulu Cami’e doðru baktýðýný, türbeye, türbedarýna ve Kur’an okuyucularýna vakýflar yapýldýðýný söyler.

… Sultan Sancar ilme, edebiyata, sanata ve imar iþlerine çok hizmet etmiþ büyük bir hükümdardý. Devrin en büyük ilim ve edebiyat adamlarýnýn adý ona baðlýdýr ve hepsi sultanýn muhitine mensuptur veya onun yetiþtirmesidir. Bunlara maaþ, ihsan ve vakýf suretiyle sarf ettiði paralar tarihe bir hayranlýk örneði olarak intikal etmiþtir.

...Atabeg Reyhan kuvvetli bir þahsiyet olarak meydana çýkar. Pek çok medrese, hankah ve yollarda yolcular için ribat(kervansaray) lar inþa etti ve onlara vakýflar yaptý.

... Selçuklular Afrika dýþýnda, bütün Ýslam dünyasýna ve fethedilen Anadolu’ya hakim olarak siyasi birliði kurdular. Tesis edilen medreseler, kütüphaneler, zaviyeler ve bunlara, mensuplarýna yapýlan vakýflar sayesinde bir ilim ve kültür ordusu da vücuda getirerek askeri ve siyasi kudretlerini yükselttiler. Ýslam’ýn ve kendi devletlerinin iç ve dýþ düþmanlarýný bertaraf ettiler

…Mýsýrdan gelen bir kimse Basra taraflarýnda Karmati zemini üzerinde Mehdilik iddiasýyle meydana çýkmýþ ve 10.000 kiþilik bir kuvvet teþkil ederek 1090 senesinde Basra þehrini yaðma etmiþ ve yangýna vermiþti, Ýslam’ýn ilk vakýf kütüphanesi bu yangýnda yok olmuþ, Melikþah’ýn yaptýrmýþ olduðu su tesisleri ve kanallar da tahrip edilmiþti.

            …Selçuk sultanlarý ve beyleri Þii imamlarýn türbelerini inþa ve ziyarette kusur etmiyor, Þii alimlere ve seyyidlere ihsanlarda bulunuyor, kendilerine zaviyeler, medreseler yaptýrýyor ve bu müesseselere vakýflar tahsis ediyorlardý. Nitekim o devirde Ýran’ýn kahir ekseriyeti Sunni olduðu halde Kum ve Kaþan þehirleri Þii idi ve buralarda medreseler inþa etmiþlerdi. Esasen mutedil Þii’leri ayýrmak içinde bir sebep yoktu…

            Zekeriya Kazvini’ye göre Sultan, Nizam ül-mülk ile Niþapur’da camiin kapýsýnda, elbiseleri periþan gençleri görünce sebebini sormuþ; Vezir de ona” bunlar insanlarýn en þereflileri olup dünya zevki bulunmayan ilim talipleridirler” cevabýný vermiþ ve bunun üzerine Sultan kendilerine bir yurt inþasýný ve maaþ verilmesini emretmiþtir. Selçuk devletinin alimler ve talebe için vakýf suretiyle meccani, tahsillerini temin eden teþkilatlý medreseleri Alp Arslan zamanýnda, Baðdad’da 1067’de Nizamiye’nin inþasýyla baþlamýþ ve süratle bütün Ýslam ülkelerine yayýlmýþtýr. Artýk sultanlar, vezirler, beyler ve hatunlar birbirini takip etmekle, bu faaliyet büyük bir hýz kazandý.

Nizam ül mülk zamanýnda Baðdad’dan sonra Ýsfahan, Rey, Niþapur, Merv, Belh, Herat, Basra, Musul, Amul…gibi büyük merkezlerde Nizamiyye adýný almýþ ve sonradan diðer isimlerle baþka medreseler vücut bulmuþtur. Selçuklular zamanýnda medreseler vasýtasýyla ilmin himayesi ve yayýlmasý, tahsilin meccani ve kolay yapýlmasý sebepleri de bizzat bu devrin yaratýcýlarýndan Nizam ül mülk tarafýndan gösterilmiþtir. Gerçekten büyük vezire göre eski padiþahlar alimlere maaþ vermedikleri ve onlarý bir vazife ile baðlamadýklarý için onlar hükümdarlara ve devlete karþý hareket ediyorlardý

… Selçuk Devleti medreseler vasýtasýyle bir yandan ilmi koruyarak yükseltiyor ve yayýyor,öte yandan da vücuda getirdiði bu büyük irfan ordusu sayesinde ÞÝÝ Fatýmiler idaresinde kurulan Sunni aleyhdarý propagandalara karþý Ýslam dünyasýný ve devletin bünyesini kuvvetlendiriyordu. Ýlim ve tahsilin bu derece himayesi, yayýlmasý da böylece Selçuklularýn eseri olup medeniyet tarihinde ilk defa vuku bulmuþ ve son demokratik ve sosyal geliþmelere kadar Avrupa medeniyetinin de meçhulü kalmýþtý. Böylece Ýslam dünyasý Çin hudutlarýndan Akdeniz kýyýlarýna kadar ilim, kültür, içtimai yardým müesseseleri ve sanat abideleri ile dolmuþtur. Medreselerde alim ve talebelere maaþ tahsisisinden baþka ilmi teþvik maksadýyle vakýf tahsisatýndan 100,500 ve 1000 dinar veya akça mükafatlarda konuyordu. Selçuklular ile baþlayan bu büyük harekete diðer Müslüman kavimlerde katýlmýþ ise de kurulan müesseseler kahir bir ekseriyette Türklerin eseri idi.

Suriye gibi ileri bir medeniyet bölgesi olan ve diðer memleketlere nazaran Türk nüfusu az bulunan ülkede bu devirde sadece Þam þehrinde 21 cami, 20 medrese, 9 hankah ve ribat 7 hamam,1 Darül hadis ve 1 büyük hastahane (Atabeg Nureddine ait bimaristan) nin Türklerin eseri olduðuna dair Ýbn Þaddad tarafýndan verilen isimleri hatýrlatmak kafidir. Ayný müellif Halep’te Türklerin ismini taþýyan 77 cami ve mescid, 7 hankah, 8 medrese ve 8 hamam da kaydeder. Bu büyük hizmete raðmen Sunniliðin ayaðý olan medreselerin tesisi, Þiilerin kuvvetli olduðu yerlerde, bir takým güçlüklerle karþýlaþýyordu. Nitekim Halep’te hutbenin Fatýmiler yerine Alp Arslan namýna okunmasý ancak burada Selçuklulardan önce mevcut Türk askerlerinin himayesinde mümkün olduðu gibi Halep’te ilk Selçuk medresesi de bundan takriben yarým asýr sonra güçlükle kurulabilmiþti.

Filhakika Artuk Bey’in torunu Süleyman 1116 yýlýnda bir medrese inþasýna baþladýðý zaman henüz Þii’ler faaliyette bulunuyor ve her gün yapýlan inþaat geceleri yýkýlýyordu. Nihayet Artuklu Emiri Alevilerin reisi olan Þerif Zuhre bin Ali’nin tavassutunu teminden sonra inþaat tamamlanabilmiþ ve böylece Halep, Þam þehirleri tedricen Þii’likten kurtarýlmýþtýr. Bu sebeple de rivayete göre Atabeg Nureddin’e kadar Suriye ilimden ve ilim adamlarýndan hali idi, onun zamanýnda ise alimler, sofiler, medreseler ve ribatlar ile doldu.

Büyük Selçuklu hastahaneleri hakkýnda malumatýmýz çok azdýr. Fakat Türkiye Selçuklularý, Atabegler ve Selahaddin Eyyubi tarafýndan yapýlan muazzam hastaneler ve onlarýn vakýflarý, teþkilatý cidden hayranlýk verecek bir mahiyette idi. Anadolu’da bugün hala ihtiþamlarýný muhafaza eden ve o zamanda Bimaristan, Darüþþifa, Darussýhha, ve Darül afiye alan bu hastanelerin en eskisi Kayseri’de 1205 te yapýlmýþ Gevher Nesibe Hatun’a aittir. Sivas’ta I. Keykavus tarafýndan 1217 de inþa edilen Darüþþifa’da ayný ihtiþamý muhafaza edip ona ait bir vakfiye sureti bize kadar gelmiþtir. Yüzden fazla dükkan ve pek çok da arazi ve baþka akarýn vakfedildiði bu Darüþþifa’da çeþitli mütehassýs tabipler, cerrahlar ve göz doktorlarý, memur ve müstahdem bulunuyor, onlarýn ve ilaçlarýn tahsisatý ve hasta masraflarý bu evkafýn gelirinden temin ediliyordu.

… Erbil atabegi Muzaffereddin Gök-Böri (1190-1233) ise ilmi, dini ve hayri müesseseleri ile Ýslam dünyasýnda destan olmuþ bir þahsiyet idi. Gerçekten devletinin hudutlarý geniþ olmadýðý, küçük bir bölgeye inhisar etmiþ bulunduðu halde çok çeþitli tesisat kurmuþ idi. Kör ve sakatlara dört hankah yapmýþ, dul ve ihtiyarlara, yetim ve kimsesiz çocuklara yurtlar kurmuþ, bunlara süt analar ve zengin vakýflar tahsis etmiþ idi. Kendisi bizzat bu müesseselere uðrar, hasta ve düþkünlerle meþgul olurdu. Tesis ettiði misafirhanelerden ayrýlan yolculara ve gariplere yol azýðý da verirdi. Vakýf eylediði para ile her yýl adam göndererek Haçlýlardan Müslüman esirlerini satýn alýp hürriyetlerine kavuþtururdu. Hacýlara yardým edip Arafat’da ilk defa sarnýçlar yaptýrarak hacýlara su daðýttýran da Gök-Böri idi. Prof. Osman TURAN

                                         KÝRMAN SELÇUKLULARI (1048-1187)

            Bölgeyi Büveyhîler adýna idare eden Behrâm b. Leþkersitân þehri Kavurd Bey’e teslim etti; böylece Kirman Selçuklu Devleti’nin temelleri atýlmýþ oldu (1048).  Kavurd Bey cesur ve mahir bir kumandan, ülkenin imarýna önem veren bir hükümdardý. Çeþitli mimari eserleri inþa ettirmiþ, yollar boyunca kuyular, havuzlar, kuleler ve kervansaraylar yaptýrmýþtýr.

            I. Turan Þah Ekim 1097 tarihinde vefat etti. Turan Þah imar faaliyetleriyle ilgilenen bir hükümdardý. Berdesir çarþýsý onun zamanýnda tesis edilmiþtir. Yaptýracaðý cami, saray ve türbenin yerlerini belirlemiþ, daha sonra Mescid-i Câmi-i Melik adýyla anýlan caminin yanýna bir medrese, hankah, bimaristan ve hamam yaptýrmýþtýr.

            Melik Muhammed Þah da alimlerle ilgileniyordu ve ilm-i nücûma çok meraklýydý. Cami, medrese, bimaristan baþta olmak üzere birçok eser inþa ettiren, 5000 ciltlik bir kütüphane kuran Melik Muhammed Þah’tan sonra oðlu Tuðrul Þah hükümdar oldu. (27 Haziran 1156).Efdalüddîn-i Kirmânî, Tuðrul Þah’ýn da þefkatli ve âdil bir hükümdar olduðunu söyler.

            Melik I. Arslanþah’ýn ilme ve alimlere gösterdiði ilgi sebebiyle esnaf ve zanaatkârlarýn çocuklarýný fakih olmalarý için medreselere gönderdikleri bilinmektedir. I. Arslanþah’ýn oðlu Melik Muhammed Þah ilm-i nücûma meraklýydý. Halk onu devrin Batlamyus’u saymaktaydý. Onun döneminde halkýn öðrenmeye ve ilme merakýnýn arttýðý, hükümdarýn öðrenimi teþvik edici ödüller koyduðu, ayrýca bir kütüphane yaptýrarak 5000 kitap vakfettiði belirtilmektedir.

            Melik I. Turan Þah, Berdesir’de kendisi için bir saray ve köþk, ayrýca bir cuma mescidi, medrese, hankah, bimaristan ve hamamdan oluþan bir külliye yaptýrarak bunlara vakýflar tahsis etmiþtir. I. Melik Arslanþah, Kirman’ýn çeþitli þehirlerinde medrese ve ribat gibi birçok eser yaptýrmýþtýr. Hanýmý Zeytun Hatun, Berdesîr’de bir medrese (Medrese-i Derb-i Mahan) ve ribat (Ribat-ý Yezdiyan) inþa ettirmiþ, bunlara vakýflar ayýrmýþtýr. I. Muhammed Þah Berdesîr, Bem ve Ciruft’ta medrese, bimaristan ve mescidler yaptýrmýþtýr. Tuðrul Þah baþta Belucistan olmak üzere birçok yerde hayýr eserleri kurmuþtur. Ayrýca Atabeg Bozkuþ ile Müeyyedüddin Reyhan’ýn da hankah, ribat, minare, saray, bimaristan ve medreseler yaptýrdýðý ve bunlar için vakýflar tahsis ettiði bilinmektedir.

SURÝYE SELÇUKLULARI (1079-1117)

            Büyük Selçuklu Sultaný Melikþah, 1078 yýlýnda kardeþi Tutuþ’a Suriye’yi ve bu ülkeye yakýn bölgelerde fethedeceði yerleri ikta etti. Tutuþ kendisini karþýlamakta geç kaldýðýný bahane ederek Atsýz’ý öldürüp þehri ele geçirdi. Böylece Suriye Selçuklu Devleti kurulmuþ oldu. (1079)

            Suriye Selçuklularý’nýn kurucusu Tâcüddevle Tutuþ Suriye, Filistin, Diyarbekir ve el-Cezireyi ele geçirdikten sonra hâkim olduðu þehirlerde huzur ve sükuneti saðlamaya çalýþmýþ, halka adaletle muamele etmiþ ve çeþitli imar faaliyetlerine giriþmiþtir.

            Suriye Selçuklularý döneminde taht kavgalarý ve Haçlý istilasýna raðmen baþta Halep ve Dýmaþk olmak üzere çeþitli þehirlerde medreseler, mescidler, hankah ve ribâtlar, bîmâristan ve hamamlar inþa edilmiþtir. Dýmaþk’ta açýlan yedi medreseden beþi Hanefîler’e, ikisi Þâfiî ve Hanbelîler’e aitti. Tutuþ, Dýmaþk’ta bir mescid (Mescidü Tutuþ) yaptýrmýþ. Tutuþ ulemaya büyük saygý gösterirdi, Hanbeli fakihi Ebü’l-Ferec eþ-Þirâzi onun itibar ettiði âlimlerden biriydi. Ýmam Gazzâlî de 1095 yýlýnda Dýmaþk’ta Emeviyye Camii’nde ders vermiþtir. Dýmaþk’ta Þafiiler için inþa edilen ilk medrese, Emînüddevle Rebîülislâm Gümüþtegin b. Abdullah el-Atabekî tarafýndan (1120) yaptýrýlan Emîniyye Medresesi’dir. Emînüddevle yine Dýmaþk’ta Bâbülhayl karþýsýnda kendi adýyla anýlan bir mescid inþa ettirmiþtir. Dýmaþk’ta ilk Hanefî medresesi, Þücâüddevle Sâdýr b. Abdullah tarafýndan 1098 yýlýnda yaptýrýlan Sâdýriyye Medresesi’dir ve medresenin ilk müderrisi Ali b. Mekkî el-Kâþânî’dir. Halep’te ilk Þâfiî medresesi, Nizamiyye Medresesi’nde yetiþen ve Ýbnü’l-Acemî diye tanýnan Ebû Tâlib Þerefeddin Abdurrahman b. Hasan el-Halebî’nin inþa ettirdiði Züccâciyye Medresesi’dir. Halep’teki Þerefiyye Medresesi’nin de onun tarafýndan yaptýrýldýðý rivayet edilir.           Bu devirde bölgede birçok hankah inþa edilmiþtir. Bunlarýn baþýnda Melik Dukak’ýn annesi Safvetülmülk Hatun’un 1110’da Dýmaþk’ta yaptýrdýðý Tavâvisiyye Hankahý gelir. Dýmaþk’ta bu dönemde inþa edilen hankahlardan biri de Ebü’l-Kāsým Ali b. Muhammed es-Sümeysâtî’ye nisbetle anýlan Sümeysâtiyye Hankahý’dýr. Halep’te yapýlan ilk hankah ise Melik Rýdvan’ýn azatlýsý Þemsü’l-Havâs Lü’lü’ el-Hadim tarafýndan inþa ettirilen Balat Hankahý’dýr. 1115 yýlýnda yaptýrýlan bu hankah özellikle Halep dýþýndan gelen fukaraya tahsis edilmiþtir. Dýmaþk’taki ilk hastahane (dârüþþifâ) Melik Dukak zamanýnda Bâbülberîd yanýnda yapýlmýþtýr. Müsbet ilimler sahasýnda yetiþen meþhur âlimler arasýnda matematikçi ve mühendis Muhammed el-Kayserânî ile ünlü hekim Circîs b. Yuhannâ’nýn adlarý zikredilebilir. Tarihçi Ýbnü’l-Kalânisî de bu dönemde Dýmaþk’ta yetiþen âlim ve idareciler arasýnda yer alýr.

       IRAK SELÇUKLULARI (1118-1194)

            Irak Selçuklularý’nýn ilk hükümdarý Mahmûd b. Muhammed Tapar, Ýsfahan’da tahta çýkarýldýðýnda (1118) on dört yaþýndaydý ve iyi bir tahsil görmüþtü. 1131 yýlýnda vefat eden Sultan Mahmud iyi kalpli bir hükümdar olmakla birlikte dirayetsizliði yüzünden hiçbir meseleyi halledemedi. Sultan Mesud, kendisine tahakküm etmek isteyen emîrleri ortadan kaldýrdýktan (1147) sonra güçlü bir hükümdar olarak saltanat sürdü ve 2 Ekim 1152 tarihinde vefat etti. Ýbnü’l-Esîr, Sultan Mesud’un son büyük Selçuklu hükümdarý olduðunu, ondan sonra Selçuklular’ýn bayraðýný kaldýran olmadýðýný söyler.

            Rey þehri yakýnlarýnda meydana gelen savaþta yenilen II. Tuðrul öldürüldü (1194). Böylece Irak Selçuklularý tarih sahnesinden çekilmiþ oldu.

            Irak Selçuklu sultanlarý baþþehir Hemedan’da çok sayýda medrese yaptýrmýþ, Sultan Mahmud ve Sultan Mesud, Baðdat’ta birer medrese inþa ettirmiþtir. Sultanlarýn yaný sýra devlet adamlarý da önemli þehirlerde medreseler yaptýrarak ilmî faaliyetlerin geliþmesine katkýda bulunmuþtur. Hazinedar Kemâleddin Ebü’l-Fütûh b. Talha Baðdat’ta, Atabeg Þemseddin Ýldeniz ile Emîr Þerefeddin Girdbâzû Hemedan’da birer medrese inþa ettirerek bunlar için vakýflar kurmuþlardý. Bu medreselerin önemli bir kýsmýnda kütüphane mevcuttu. DÝA)

                         ÝLDENÝZLÝLER

Arrân-Azerbaycan-Cibâl topraklarýnda hüküm süren Türk-Ýslâm hânedaný (1148-1225). Diðer adý Azerbaycan Atabegleri olan hânedanýn temelleri, Þemseddin Ýldeniz’in (1148’de Azerbaycan valiliðine tayiniyle atýlmýþtýr. Gürcü saldýrýlarýna karþý müslümanlarýn müdafaasýný üstlenmiþ olan Ýldenizliler Azerbaycan’ýn iktisadî, içtimaî, siyasî ve medenî hayatýnda önemli rol oynamýþlar, ticaret, sanat, ilim ve medeniyetin yükselmesine uygun bir ortam hazýrlamýþlardýr. Atabegler (özellikle Ýldeniz) âlim, edip ve þairleri himaye etmiþler, Nahcývan, Tebriz ve Hemedan gibi þehirleri mimari eserlerle süsleyip önemli birer ilim, sanat ve medeniyet merkezi haline getirmiþlerdir. Ýldenizli sarayýnýn büyük þairlerinden bazýlarý þunlardýr: Esîrüddin Ahsîkesî, Mücîrüddîn-i Beylekānî, Zahîr-i Fâryâbî, Nizâmî-i Gencevî, Kývâmî, Mutarrizî, Yûsuf Fuzûlî, Ýmâdüddin Gaznevî ve Þefrûh Ýsfahânî. Dönemin mimarisine örnek oluþturan en görkemli eser Nahcývan’daki Mümine Hatun Türbesi’dir.

            Þemseddin ÝLDENÝZ (ö. 1175)

Ýldenizliler hânedanýnýn kurucusu ve ilk hükümdarý (1148-1175). Eldekez, Eldigüz gibi deðiþik telaffuzlarla da kullanýlmakla birlikte isim Türkçe “il” ve “deniz” kelimelerinden oluþtuðu kanaatiyle daha çok Ýldeniz þeklinde kabul görmektedir. Ýldeniz’in hayatýnýn ilk yýllarýna ait bilgiler, Derbend’de köle pazarýndan satýn alýnmýþ Kýpçak asýllý bir gulâm olduðundan ileriye gitmez. Mîrhând’ýn yazdýðýna göre satýldýðý tarihte (tahminen 1121) “henüz çelimsiz bir çocuktu”.

Irak Selçuklu Veziri Kemâleddin es-Sümeyremî’ye satýlan Ýldeniz, vezirin 1122’de Bâtýnîler tarafýndan öldürülmesi üzerine Sultan Mahmûd b. Muhammed Tapar’ýn (1119-1131), onun ölümünün ardýndan da daha sonra tahtý ele geçirecek olan Mesud Muhammed Tapar’ýn hizmetine girdi. Kýsa zamanda temayüz ederek ümerâ arasýna katýldý ve Sultan Mesud tarafýndan kardeþi I. Tuðrul’un dul eþi Mümine Hatun ile evlendirildi. Arrân Valisi Abdurrahman Togayürek ile birlikte Azerbaycan’a giden Ýldeniz (542/1147) Sultan Mesud’un ayný yýl Hemedan civarýnda âsi emîr Bozaba ile yaptýðý savaþta vali olarak deðil Azerbaycan ümerâsýnýn büyüklerinden biri olarak yer almýþtý. Bu duruma ve Ýbnü’l-Esîr’in Ýldeniz için 1148 yýlýnda “Gence ve Arrân sahibi” demesine bakarak Azerbaycan valiliðine tayini 1148 olarak kabul edilebilir.

Gülay Öðün Bezer Gülay Öðün Bezer