ÞEYBÂNÎLER

Mâverâünnehir, Hârizm ve Horasan’da hüküm süren bir Ýslâm hânedaný. (1500-1599) Hânedan adýný, Özbekler’in atasý Cengiz Han’ýn büyük oðlu Cuci’nin Þeybân (Þiban) ismindeki oðlundan alýr. Þeybân 1241’de Macaristan’a yapýlan sefer sýrasýnda dikkat çekmiþ, dönüþte Irgýz, Savuk ve Ýlek ýrmaklarýndan Ural daðlarýna kadar olan bölge kendisine yazlýk; Arakum, Karakum, Siriderya, Çu ýrmaðý ve Sarýsu boylarý kýþlýk yurt olarak verilmiþtir. Þeybân’ýn soyundan gelenler uzun süre bu bölgelerde hâkimiyetlerini devam ettirdikten sonra Batý Sibirya’nýn Tümen ve Tobolsk bölgelerine göç edip burada yaþayan kabileleri egemenlikleri altýna almýþlar, zaman zaman Türkistan’a seferler yapmýþlardýr.  

Mâverâünnehir’in siyasî ve iktisadî hayatýnda etkili bir þahsiyet olan Nakþibendî þeyhi Ubeydullah Ahrâr, Ebülhayr’ýn Timurlular’dan Uluð Bey’in kýzý Râbia Sultan Begüm ile evlenmesini saðladý. Þeybânî Han 1500-1507 yýllarý arasýnda Mâverâünnehir, Hârizm ve Horasan’ýn hemen hemen bütün þehirlerini ele geçirdi ve Þeybânîler (Özbekler) adýyla bilinen hânedaný kurdu. (1500) Þeybânî Han, Cengiz soyundan olmayan Timurlular’ýn elinden saltanat hakkýný alarak hanlýðý ve yasayý yeniden canlandýrdý. Orta Asya’da Sünnîliðin en güçlü temsilcisi konumuna geldi ve Ýran’da bir Þiî devleti kuran Þah Ýsmâil ile mücadeleye giriþti.

            1510) yýlýnda Þah Ýsmâil’le yaptýðý savaþta yenilgiye uðrayýp hayatýný kaybeden Þeybânî Han’ýn ölümünün ardýndan Þeybânîler, Þah Ýsmâil’e baðlýlýklarýný bildirdiler ve çeþitli armaðanlar gönderip Mâverâünnehir’e girmemesini rica ettiler. Bir anlaþma yaparak Ceyhun’un sol tarafýndaki bütün yerleri Þah Ýsmâil’e býraktýlar. Ancak Þah Ýsmâil sözünde durmadý, Bâbür’ü Mâverâünnehir üzerine sefere teþvik etti ve Semerkant’ý almasýný saðladý (917/1511). Fakat Bâbür hiç beklemediði bir sorunla karþýlaþtý. Koyu Sünnî olan Buhara ve Semerkant halký Þiîler’le iþ birliði yaptýðý için kendisinden koptu. 918 (1512) yýlýnda Ubeydullah Han kumandasýndaki Þeybânî ordusu Kul-Melik mevkiinde Bâbür’ü aðýr bir yenilgiye uðrattý. Bâbür ailesini ve hazinesini alýp Semerkant’tan kaçtý. Þehre giren Ubeydullah Han halk tarafýndan büyük bir sevinçle karþýlandý. Sülûkü’l-mülûk adlý
eserini Ubeydullah Han’a ithaf eden Fazlullah b. Rûzbihân-ý Huncî, Semerkant'ýn ileri gelenlerinin toplandýðý Cuma camisinde onun adýna hutbe okudu. Þeybânîler’in bu baþarýsý
Þah Ýsmâil’i endiþelendirdi ve onlarla savaþmak üzere bir ordu gönderdi. Bâbür kumandasýndaki bu ordu Karþi’yi zaptederek halký kýlýçtan geçirdi; ancak bir süre sonra Þeybânîler’in âni baskýnýna uðrayýp maðlûp oldu (918/1512).

Bu olayýn ardýndan Bâbür Mâverâünnehir’den vazgeçti. Üç yýl kadar hükümdarlýk yapan Ebû Said Han’ýn ardýndan Muhammed Þeybânî Han’ýn yeðeni Ebülgazi
Ubeydullah Han b. Mahmûd, Þeybânî tahtýna çýktý. Cesur ve dirayetli bir devlet adamý olan Ubeydullah Han ülkenin birliðini saðlamak amacýyla birçok giriþimde bulundu.

Þeybânîler sülâlesinin hükümranlýðý sona ermiþ oldu (1007/1599).
Ubeydullah Han, kýsa süren hükümranlýðý döneminde Sabran þehrini Türkistan’ýn en önemli ilim merkezlerinden biri haline getirmiþtir. Bu arada Horasan ve Mâverâünnehir’de muhteþem bir medrese yaptýrarak Horasan, Herat, Tebriz, Buhara ve Semerkant’ýn en seçkin âlimlerini
buraya davet etmiþtir. Þeybânîler döneminde Dost Muhammed Hacý Nayman, Nâdir Bey Konrat, Hâfýz Konrat, Dost Muhammed Mirza Konrat ve Mîr Ali Tarhanoðlu gibi
birçok þair yetiþmiþtir. Bu dönemde Türkçe eserler de kaleme alýnmýþ, Reþîdüddin Fazlullāh-ý Hemedânî’nin Câmiu’t-tevârîħ’i Uygur ve Arap alfabesiyle Türkçe’ye tercüme edilmiþtir. Ubeydullah Han ile oðlu Abdülaziz Han Mîr Arab, Mollazâde Molla Osman, Mevlânâ Muhammed Dâye, Mîr Gazanfer gibi âlimleri korumuþtur. Abdüllatif Han ile Nevruz Ahmed Han, eski Türk devlet geleneklerine çok sadýk olup din âlimlerinin devlet iþlerine karýþmasýndan hoþlanmazlardý. Ancak daha sonra Nakþibendî þeyhleri Taþkent, Fergana ve Kâþgar’da siyasî bakýmdan çok etkin bir konuma yükselmiþtir.
            Ubeydullah Han’ýn Buhara’da hüküm süren âlim oðlu Abdülaziz Han, Buhara’da bugün de ayakta olan ve kendi adýyla anýlan medreseyi âdeta bir sanat akademisi haline
getirmiþtir. Ýyi bir hattat olan Abdülaziz Han, Mîr Ali Herevî, Mahmud Müzehhib ve Mîrek Münþî gibi hattat ve ressamlarý bir araya getirerek Buhara mektebi adý verilen sanat
mektebini teþkil etmiþtir.

Abdülmü’min Han, eski Belh’in en güzel ve en muhteþem binalarý olma özelliðini zamanýmýza kadar korumuþ olan Hâce Ebû Nâsýr Pârsâ ve Hâce Akaþe’nin türbelerini yaptýrmýþ, medrese ve dârüþþifâlar inþa ettirmiþtir. Çevresine dönemin en seçkin riyâziye âlimlerini toplayan Abdüllatif Han riyâzî ilimlerde kendini Uluð Bey’in halefi sayýyordu. Sadrüþþerîa’nýn Muħtaśarü’l-Viķāye adlý fýkýh kitabýna Þeybânîler dönemi âlimlerinden Kuhistânî’nin yazdýðý Câmiu’r-rumûz adlý þerh yalnýz Türkistan’da deðil birçok Ýslâm memleketinde yaygýndýr. Kâtib Çelebi, Kuhistânî’den övgüyle söz etmektedir.

M. Fuad Köprülü, Þeybânîler döneminde vakýflara olumsuz müdahalelerin yapýldýðýný söyler. Ancak son araþtýrmalarda bu dönemde de çok sayýda vakýf kurulduðu belirlenmiþtir.
Þeybânî Han, Mâverâünnehir’i ele geçirdiði zaman vakýflarýn durumu ile yakýndan ilgilenmiþ, Mihmânnâme-i Buħârâ müellifi Huncî’yi Semerkant’taki vakýflarýn denetiminde þehrin kadýsý ile birlikte görevlendirmiþtir. Þeybânîler devrinde Timurlular’a ait vakýflar devam ettirildiði gibi yeni vakýflar da kurulmuþtur. Semerkant'ta Þeybânî Han tarafýndan yaptýrýlan Medrese-i Hânî için kurulan vakfa tahsis edilen mülklerin önemli bir kýsmýný Þeybânî Han’ýn Semerkant’ý ele geçirmesi esnasýnda sahip olduðu mülkler oluþturmaktadýr.

Bu dönemin önemli medreselerinden olan Mîr Arab ve Kuþ medreselerinin vakýflarýna ait belgeler günümüze kadar gelmiþtir.

1547 tarihli baþka bir belgeden Semerkant civarýndaki bazý topraklarýn Kübrevî þeyhi Hüseyin Hârizmî’ye hankah kurmasý için vakfedildiði anlaþýlmaktadýr. Ýsmail Türkoðlu