ÝLHANLILAR

Ýran’da kurulan bir Moðol devleti (1256-1353).Kurucusu Cengiz Han’ýn torunu Hülâgû’dur. Moðol Büyük Haný Mengü (Möngke) 1253 yýlýnda kurultay kararý ile kardeþi Hülâgû’yu Ýran, Irak, Suriye, Mýsýr, Kafkasya ve Anadolu’yu ele geçirip buralarý kendisine tâbi bir “ilhan” (il+han “bölge hükümdarý”) olarak idare etmek üzere görevlendirdi. Bu suretle baþþehri Tebriz olmak üzere Ýran’da kurulan (1256) ve 1295 yýlýndan itibaren tam baðýmsýz hale gelen devlet, Hülâgû’nun taþýdýðý ilhan unvanýna nisbeten Ýlhanlýlar adýyla anýlmýþtýr.

Mengü büyük hanlýða seçildiðinde (1251) Moðollar Yakýndoðu’ya tam anlamýyla hâkim deðildi ve Hülâgû’yu batýya yollarken Mengü öncelikle bunu gerçekleþtirmesini istiyordu. Hülâgû yaklaþýk 130.000 kiþilik ordusuyla Karakorum’dan yola çýktýðýnda planý, o güne kadar Sultan Melikþah ve Hârizmþah Alâeddin Tekiþ dahil birçok hükümdarýn alamadýðý Alamut Kalesi’ni almak ve arkasýndan Abbâsî Devleti’ni yýkmaktý.

Ele geçirdiði þehirlerde Büyük Han Mengü adýna para bastýrýp (1254, 1255) Moðol hâkimiyetini yaydýðýný, 1256’da Alamut Kalesi’nin zaptýndan sonra ise bastýrdýðý paralara kendi adýný da koydurup ilhanlýðýný kurduðunu dünyaya duyurdu. 1258’de Baðdat’ý zaptederek Abbâsî hilâfetini ortadan kaldýrdýktan sonra Irak, Azerbaycan ve Suriye’yi ele geçirdi; ayrýca 1243 Kösedað Savaþý’ndan itibaren Moðol hâkimiyeti altýna girmiþ olan Anadolu’yu da daha sýký biçimde baský altýna aldý. Ancak aðabeyi Mengü’nün ölümü münasebetiyle Karakorum’a gittiði sýrada Ketboða Noyan kumandasýndaki ordusu Filistin’de vuku bulan Aynicâlût Savaþý’nda Memlük Sultaný Kutuz tarafýndan bozguna uðratýldý (3 Eylül 1260) ve Fýrat kýyýlarýna kadar çekilmek zorunda kaldý.

Böylece görülmemiþ zulüm, katliam ve yýkýmlarla gerçekleþtirilen Ýslâm dünyasýný istilâ hareketi Mýsýr ve Maðrib’e ulaþamadan sona erdi; Suriye, Filistin ve Kuzey Irak da tahliye edildi. Hülâgû öldüðü zaman (8 Þubat 1265) Ýlhanlý Devleti’nin sýnýrlarý Amuderya’dan Fýrat’a ve Kafkasya’dan Belûcistan’a kadar uzanýyor, Anadolu Selçuklu Devleti ile küçük Ermenistan Krallýðý da baðýmlý devletlerini oluþturuyordu.

Hülâgû’nun ölümünden sonra Ýlhanlý kurultayý tarafýndan yerine, kendisi gibi Budist olan büyük oðlu Abaka seçildi. Siyasî amaçlarla hýristiyanlara yaklaþan Abaka, Avrupa ülkeleriyle iliþkilerini geliþtirdi, mücadelesini ise doðuda Çaðatay, batýda Altýn Orda ve müttefiki Memlük devletleriyle sürdürdü. Memlük Sultaný I. Baybars’ýn Anadolu’ya girmesi ve Elbistan Savaþý’nda Ýlhanlý ordusunu yenmesi üzerine (1277) çýktýðý Anadolu seferinde, Baybars’ý davet eden Selçuklu ümerâsýna olan kýzgýnlýðý sebebiyle binlerce insaný öldürtmüþ, büyük dedesi Cengiz ve babasý Hülâgû gibi müslümanlarýn hâfýzalarýnda yýllarca silinmeyen bir iz býrakmýþtýr. Abaka’nýn ölümünden (1282) sonra yerine kardeþi Teküder (Tekûdâr) geçti ve ihtida ederek Ahmed Teküder adýyla tanýndý. Ahmet Teküder iki yýl sonra yeðeni Argun tarafýndan tahttan indirilerek öldürüldü. Argun’un yerine 1291yýlýnda kardeþi Geyhatu kurultay tarafýndan hükümdar seçildi. Geyhatu Budist olmasýna raðmen müslüman eþinin etkisiyle Ýslâm’a karþý hoþgörülü idi. 1295 baþlarýnda Geyhatu’nun sefih yaþantýsýndan memnun olmayan bazý devlet adamlarý, onun Cengiz yasasýný ihlâl ettiði gerekçesiyle Hülâgû’nun torunlarýndan Baydu’yu tahtý ele geçirmeye kýþkýrttýlar. 24 Mart’ta Geyhatu öldürüldü; ancak yerini alan Baydu da 4 Ekim’de yine bazý devlet adamlarýnýn desteðiyle saltanata gelen Argun’un oðlu Gāzân tarafýndan öldürtüldü.

Daha önce 100.000 askeriyle birlikte müslüman olduðu için Gāzân Mahmud Han adýyla tahta çýkan Gāzân Ýslâmiyet’i devletin resmî dini haline getirdi. Fakat buna raðmen Anadolu’da halk daha fazla ezilmiþ ve periþan edilmiþtir. Çin’deki büyük hanlýða tâbi olmaktan çýkan ve sadece kendi adýna hutbe okutup para bastýran Gāzân Han önce maliyeyi ýslahla iþe baþladý ve bunu askerî alanda aldýðý tedbirler izledi. Gāzân Han, atalarýnýn Memlükler karþýsýndaki yenilgilerinin intikamýný almak için Papa VIII. Boniface’ye mektup yazarak hýristiyan devletlerinin desteðini saðlamaya çalýþtýysa da sonuç alamadý ve o da Dýmaþk yakýnlarýnda bozguna uðradý (1303).

            Gazan Han’ýn 1303’de ölümünden sonra yerine geçen kardeþi Olcaytu, aðabeyinin sistem ve siyasetleri takip ettiði için ülkedeki huzur ve güvenin sürmesini saðladý. Ebû Said Bahadýr Han zamanýnda Ýlhanlý hakimiyeti doðuda Gazne þehrine, kuzeyde Terek nehrine kadar uzandý. Memlükler ile yýllardýr devam eden mücadeleye 1323’te yapýlan bir antlaþmayla son verildi. Ebû Said, babasý Olcaytu zamanýnda devletin âdeta resmî mezhebi haline gelen Þiîliði terkederek Sünnîliði seçmiþ ve Ýslâmiyet’in yayýlmasý için çalýþmýþtýr. Ýlhanlý hükümdarlarýnýn en büyüklerinden olan Ebû Said 1335 yýlýnda henüz otuz yaþýnda iken ölmüþ veya zehirlenerek öldürülmüþtür.

Ebû Said’in vâris býrakmadan ölümü Ýlhanlý Devleti’nin parçalanmasýna ve yerini mahallî hânedanlarýn almasýna yol açtý. (Celâyirliler, Karakoyunlular, Muzafferîler, Horasan Serbedârîleri ve Eretnaoðullarý vb.)

Ýlhanlý hükümdarlarý sert ve otoriter kiþiler olarak tanýnmýþtýr. Ancak bu hükümdarlarýn sanat hâmileri olduðu da bilinmektedir. Hânedanýn ilk kuruluþ yýllarýndan baþlayarak XIII. yüzyýlýn sonlarýnda tahta çýkan Gāzân Han’a kadar Ýlhanlý hükümdarlarýnýn deðiþik dinî temayülleri sebebiyle Ýslâm sanatý bakýmýndan önemli bir faaliyeti göze çarpmamaktadýr. Hülâgû, Abaka ve Argun zamanýnda Ýlhanlýlar, Ýslâm âlemi için büyük bir tehlike oluþturarak þehirleri ve ilim merkezlerini tahrip etmiþlerdir.

Önemli sanat faaliyetleri ise Ýslâmiyet’i resmen kabul eden Gāzân Han’ýn tahta çýkmasýndan sonra gerçekleþmiþtir.  Gāzân Han döneminde Ýslâmlaþan Ýlhanlý yönetimi, idaresi altýndaki topraklarda özellikle Ýran ve Güney Azerbaycan’da yoðun bir imar faaliyetine giriþmiþtir.

Ýlhanlý mimarisinin pek çok eseri zaman içinde harap olmuþ veya tamamen ortadan kalkmýþtýr. Gāzân Han devrinde Ýslâmiyet’in kabul edilmesiyle birlikte ilk önemli eserlerin inþasýna baþlanýlmýþtýr. 1298’de Gāzân Han’ýn kendisi için yaptýrdýðý türbe, cami, medreseden oluþan külliye zamanla harap olmuþtur. Veramin’deki Alaeddin Türbesi ayný yýl inþa edilmiþtir.  Lincân’da Selçuklu devrine ait olmasý muhtemel kare planlý ve kubbeli bir yapýnýn önüne Þeyh Muhammed Ýbn Bakrân tarafýndan bir eyvan ekletilmiþ ve bu kiþinin ölümü üzerine (1303) buraya gömülmesiyle yapý eyvan türbeye dönüþtürülmüþtür.

Ýlhanlý mimarisine önemli eserlerin kazandýrýldýðý Olcaytu Han zamanýnda (1304-1316) Ýsfahan Cuma Camii geniþletilip onarýmý yapýlmýþ, Netanz’da Sultan Olcaytu devrinde inþa edilen cuma camii (Þeyh Abdüssamed Ýsfahânî Külliyesi) cami 1304-1305), türbe ve hankahtan oluþmaktadýr. Külliyede yer alan minare 1325 yýlýnda Ebû Said Bahadýr Han zamanýnda yapýlmýþtýr.

Tebriz’de Mescid-i Ali Þah, 1310-1320 yýllarý arasýnda Olcaytu Han’ýn veziri Ali Þah tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Yapýnýn doðusunda medrese, batýsýnda hankahla birlikte bir külliye olarak ele alýndýðý bilinmektedir.

Verâmin’de 722-726 (1322-1326) yýllarýnda inþa edilen cuma camiinin bânisi Ali Kazvînî’dir.

Merâga’da 1322’de yapýlan Künbet-i Gafferiyye’nin (Ca‘feriyye) bânisi, 1311 yýlýnda Ýlhanlýlar’a sýðýnmýþ olan Memlük kökenli Kara Sungur’dur (Sultan Kalavun’un kölesi).

Sivas Çifte Minareli Medrese, Erzurum Hatuniye Medresesi ve Kümbeti, Kýrþehir Caca Bey Medresesi ve Fatma Hatun Kümbeti, Sivrihisar Alemþah Külliyesi gibi yapýlar XIII. yüzyýl içinde ele alýnmýþ olup bânileriyle Ýlhanlýlar’a baðlanan eserlerdir. XIV. yüzyýlýn ilk yarýsýnda inþa edilen diðer eserler ise Ýlhanlý devri yapýlarýdýr.(Amasya Dârüþþifâsý, 708 (1308-1309) yýlýnda Anber b. Abdullah ve Ahmed Bey tarafýndan Olcaytu Han ve eþi Ýlduþ (Yýldýz) Hatun için yaptýrýlmýþtýr. Erzurum’daki Yâkutiye Medresesi ve Kümbeti, (1310) Erzurum Emîri Gazanlý Cemâleddin Hâce Yâkut tarafýndan Sultan Olcaytu ve eþi Bulgan Hatun adýna inþa ettirilmiþtir. Niðde’de Hudâvend Hatun Kümbeti, 1312 yýlýnda Ýlhanlý Valisi Sungur Aða döneminde IV. Kýlýcarslan’ýn kýzý Hudâvend Hatun adýna yaptýrýlmýþtýr. Tokat’ta 1314 tarihli Nûreddin b. Sentimur Kümbeti’nin gövdesi kesme taþtan inþa edilmiþ olup kare planlýdýr. Ahmediye Medresesi 1314 tarihinde Erzurum’da Gāzî Ahmed b. Ali b. Yûsuf tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.

Ýlhanlý minyatürlerinin en güzel örneklerinin yapýldýðý Tebriz’de istinsah edilen eserler arasýnda Ýlhanlý Veziri Reþîdüddin Fazlullāh-ý Hemedânî’nin Câmiʿu’t-tevârîḫ’i önemli bir yer iþgal etmektedir. Bizzat Reþîdüddin’in idaresi altýnda faaliyet gösteren bu atölyede yapýlan minyatürler, Çin ve Irak tesirlerinin bir araya getirildiði detaylara ehemmiyet veren ve kullanýlan renklerin de etkisiyle çok güçlü tesirler býrakan ihtiþamlý örnekler olarak þöhret kazanmýþtýr. Menâfiʿu’l-ḥayevân, el-Âs̱ârü’l-bâḳiye ve Muizzî’nin divaný önemli Ýlhanlý devri minyatürlü yazmalarý olarak tanýnýr. ABDÜLKADÝR YUVALI ENGÝN BEKSAÇ, AHMET VEFA ÇOBANOÐLU

TEBRÝZ

Ýran’ýn kuzeybatýsýnda deniz seviyesinden 1350 m. yükseklikte kurulmuþtur. Tebriz ve çevresi Halife Ömer döneminde 642 yýlýnda Mugīre b. Þu‘be tarafýndan Ýslâm topraklarýna katýldý. 730’da Emevî kumandaný Cerrâh b. Abdullah’ý yenen Hazar Türkleri’nin eline geçtiyse de Saîd b. Amr el-Haraþî burayý geri aldý. Ebû Ca‘fer el-Mansûr zamanýnda (754-775) Basra’dan bazý Arap kabilelerinin yerleþtirildiði Tebriz, Hârûnürreþîd devrinde imar edilip etrafý surla çevrilince (791) önemi arttý ve bir müddet Sâcoðullarý’nýn hâkimiyetinde kaldý. (890-929)Arap coðrafyacýlarý bu dönemde Tebriz’den surlarý ve camileri bulunan, ticareti geliþmiþ güzel bir þehir diye bahseder. Tebriz, Revvâdî Emîri Ebû Mansûr ve bazý mahallî hükümdarlarla birlikte Azerbaycan’a gelen Sultan Tuðrul Bey’e itaatini bildirdi ve Selçuklu hâkimiyetine girdi (1054). 1059’da Revvâdîler’den Ebû Nasr Memlân’ýn isyaný yüzünden ertesi yýl Tebriz’i kuþatan Tuðrul Bey baþarýlý olamadýysa da 1062’de þehri yeniden Selçuklu topraklarýna kattý. Bir engelle karþýlaþmadan Tebriz’e giren Celâleddin þehre hâkim oldu (25 Temmuz 1225) ve bölgede egemenliðini kurduktan sonra burayý merkez edindi; Azerbaycan, Kirman, Ýran ve Irâk-ý Acem’de hüküm sürdü. 1231 yýlýnda Moðol iþgaline uðrayan Tebriz’i Argun Han askerî faaliyetleri için merkez yaptý ve Hülâgû’nun 1256’da geliþiyle Hülâgû Han tahtý diye nitelendirildi; idarî-siyasî merkez oldu. Abaka Han’ýn Ýlhanlý baþþehri yaptýðý Tebriz en parlak günlerini þehri imar eden Gāzân Han devrinde (1295-1304) yaþadý. Ýlhanlýlar’ýn ardýndan Çobanlý, Altýn Orda, Muzafferîler ve Celâyirliler’in hâkimiyetine girdi. 1386’da Tebriz’i savaþsýz ele geçiren Timur þehrin idaresini ertesi yýl oðlu Mîrân Þah’a, 1404’te torunu Ömer’e verdi. Þehir, 1408’de Timurlu Ebû Bekir Mirza’nýn ve 1410’da Ahmed Celâyir’i yenen Karakoyunlu Yûsuf’un eline geçti. Timurlu Þâhruh üç defa zaptettiði Tebriz’i 1436’da Karakoyunlu Cihan Þah’a býraktý. 1469’da Uzun Hasan, Tebriz’i Akkoyunlular’ýn baþþehri yaptý. Ortaçað’da Tebrîzî nisbesiyle anýlan birçok âlim yetiþmiþtir.

1502’de Þah Ýsmâil tarafýndan Safevî baþþehri yapýlan Tebriz 6 Eylül 1514’de Yavuz Sultan Selim tarafýndan Osmanlý hâkimiyetine alýndý. Þehirde bir hafta kalan padiþah halkýn ileri gelenlerini, bazý sanatkâr ve âlimleri aileleriyle birlikte Ýstanbul’a göç ettirdi. Kanûnî Sultan Süleyman döneminde yeniden baþlayan savaþlar sýrasýnda Osmanlýlar 6 Aðustos 1534’de tekrar buraya girdiler. Baðdat’ý aldýktan sonra ikinci defa Tebriz’e hâkim oldularsa da hemen ardýndan þehri boþalttýlar. Kanûnî Sultan Süleyman 1548’de ikinci Ýran seferi esnasýnda Tebriz’de kontrolü tekrar eline geçirdi, fakat yine burada çok kýsa süre kalabildi (Temmuz-Aðustos 1548). Osmanlýlar’ýn Tebriz’de en uzun süreli egemenliði 1578-1590 Osmanlý-Safevî mücadelesi döneminde gerçekleþti.

Tebriz’de Türk, Arap, Fars, Moðol, Ermeni, müslüman, hýristiyan, yahudi, Budist gibi çeþitli milletlere ve dinlere mensup kiþiler yaþardý.

Tebriz’in en önemli eseri Gāzân Han’ýn 1303’te inþa ettirdiði, yapýmý yedi yýl süren Þenbigāzân Külliyesi’dir. Külliyede türbe, cami, iki medrese (Hanefî-Þâfiî), hastahane, rasathâne, kütüphane, tekke, seyyid ve þerifler için misafirhane, hamam ve odalar mevcuttu. Bakýmý için kervansaray ve çarþý yaptýrarak 100 altýn tümen gelir vakfeden Gāzân Han burada medfundur. I. Abbas’ýn 1611’de tahrip ettirdiði, 1641 depreminden ciddi hasar gören külliye 1725’te Köprülüzâde Abdullah Paþa tarafýndan onarýlmýþtýr. XIX. yüzyýlda harap bir þekilde duran Þenbigāzân’dan günümüze bir þey kalmamýþtýr. Þehrin en eski eseri Hârûnürreþîd’in zevcesi Zübeyde Hatun adýna VIII. yüzyýlda yaptýrýlan camidir. Mütevekkil-Alellah’ýn Dýmýþkýye Camii (IX. yüzyýl), Reþîdüddin Fazlullāh-ý Hemedânî’nin Rab‘ýreþîdî (709/1309), Tâceddin Ali Þah’ýn Ali Þah Camii (1312-1322), Karakoyunlu Cihan Þah tarafýndan yaptýrýlan Gökmescid (870/1465-66), Uzun Hasan’ýn Nâsýriyye Külliyesi (889/1484) ve Kayseriye Çarþýsý, Akkoyunlu Yâkub Bey’in Heþt-Bihiþt Sarayý (888/1483), Þeyh Keçeci Medresesi (XV. yüzyýl), Þah Maksud Camii, Þah Abbas Camii, Mirza Sâdýk’ýn Sâdýkýyye Medresesi (XVII. yüzyýl) þehrin diðer tarihî eserleridir. ALÝ SÝNAN BÝLGÝLÝ

ÞENB’Ý GAZAN

ÝLHANLI HÜKÜMDARI GAZAN HANIN VAKIF KÜLLÝYESÝ

Vakýflarýn kurulmasýyla ilgili bazý iddialar vardýr, doðru da olabilir. Ama ben insanlarý vakýf kurmaya yönlendiren sebebin Ýslami hassasiyetleri olduðu hususunda ýsrarcýyým. Kitabý baþlangýcýndan buraya kadar okumak lütfunda bulunan okuyucu fark etmiþ olmalýdýr ki: Ýnsanlarý kazanmak için canla baþla mücadele verdiði kazancýný beklentisiz bir þekilde ancak Ýslami hassasiyeti harcamaya/toplum yararýna sunmaya sevk edebilir. Okuyucularýn malumudur ki, dünya tarihinde Moðol imparatoru Cengiz Han’ýn müsebbibi olduðu bir Moðol istilasý vardýr. Bu istilanýn hem insanlara hem Ýslam kültürüne ne kadar zarar verdiðini az çok biliyor olmalýsýnýz. Buhara, Semerkand, Taþkent gibi mamur Ýslam beldeleri yerle bir oldu. Kütüphaneler yakýldý. Tabiri caiz se Ýslam Medeniyetinin hafýzasý silindi. Ýnternette ki bazý bilgi sitelerinde Cengiz Han’ýn 40 milyon (o günkü dünya nüfusunun 1/10 u) insaný katlettiði yazýlý. Cengiz Han tarafýndan katledilen insanlarýn çoðunluðunun Müslüman olduðunu belirtmekte fayda görüyorum.

Ýnsanlarýn Ýslami hassasiyetleri sebebiyle vakýf iþine girdikleri iddiamý için elimde ispatlý bir delilim var.

Kendisi de aslen bir Ýlhanlý bürokratý olan Hamdullah Müstevfiyi Kazvini’nin “Dünya eðer bin yýl hiç zarar görmeden kalsa Moðol istilasýnýn zararlarýný telafi etmek ve vaziyeti eski haline getirmek mümkün olmayacaktýr.” diye anlattýðý Cengiz Han’la baþlayan Moðol istilasý dünya tarihinin en büyük yaðma, katil ve tahrip hareketlerinden birisidir. Milyonlarca kiþinin katledildiði Ýslam medeniyeti kültür hafýzasýnýn silindiði istilanýn baþýndaki Cengiz Han’ýn ölümünden 70 yýl sonra ayný soydan gelen Müslüman olarak Ýlhanlý tahtýna oturan Gazan Han (Gazan Han (23 Kasým 1272) Abeskun’da doðdu. Budist olarak yetiþtirildi. Þehzadeliðinde (1284) Horasan, Mazenderan ve Rey valiliðinde bulundu. Kumandanlarýndan halasýnýn kocasý Nevruz Bey’in teþvikiyle Elburz’da Lar vadisinde Müslüman oldu ve Mahmud adýný aldý (19 Haziran 1295).Kendisiyle birlikte yaklaþýk 100.000 Moðol askeri de Müslüman oldu.  Karabað’da yapýlan cülus merasimiyle Ýlhanlý tahtýna geçti (3 Kasým 1295)...Reþîdüddin onun samimi bir mümin olduðunu söyler. Müslüman olmasýyla birlikte hükümdar ve diðer devlet adamlarýyla reaya arasýndaki dini ihtilaflar sona erdi. Müslüman halk baský ve sýkýntýlardan, aðýr vergilerden kurtuldu...Moðollar yaðmacýlýk ve katliamdan, yakýp yýkmaktan vazgeçip huzur ve sükun içinde yaþamaya baþladýlar....Gazan Han’ýn ölümünden otuz bir yýl sonra Ýlhanlý Devleti’nin siyasi varlýðý sona erdi.

            Reþîdüddin Fazlullah, þimdiye kadar yýkmaktan baþka bir þey yapmamýþ olan Moðollarýn inþa faaliyetlerine bu dönemde baþladýklarýný söyler....Ayrýca ülkenin çeþitli yerlerinde çok sayýda hayýr eseri yaptýran Gazan Han bunlara vakýflar baðlamýþ, kimsesizlerin defin masraflarýnýn saðlanmasý, fakir ve dul kadýnlara yardým edilmesi, sahipsiz çocuklarýn yetiþtirilmesi, köprü ve yollarýn tamir ve bakýmý, hatta kýþ mevsiminde aç kalan kuþlara yem verilmesi gibi çok çeþitli iþlere kurduðu vakýflardan para ayýrmýþtýr.DÝA’den özetlendi) içinde kendi türbesinin de bulunduðu büyük bir külliye inþa ettirmeye karar verdi. Gazan Han 5 Ekim 1297 yýlýnda inþaatýna baþlanan,14 bin iþçinin çalýþtýðý, 7 yýl süren ve Þenb-i Gazan isimli külliye tamamlanmadan 17 Mayýs 1304 tarihinde vefat etti ve külliyenin ortasýndaki türbesine gömüldü.

Osman Özgüdenli’nin Yedikýta dergisinin Mart 2015 tarihli sayýsýnda yazdýðýna göre Þenbi Gazan külliyesi Kümbed-i Ali (Gazan Han’ýn türbesi), Cami, Hanefi ve Þafiiler için iki ayrý medrese, Derviþler için hankah, Darüssiyade (Seyyidler için misafirhane), Rasadhane, Darüþþifa (Hastahane),Beytül Kütüb (Kütüphane),Beyt’ül Kanun (Devlet Arþivi)Beyt’ül Mütevelli (Mütevelli evi),Havuz hane(Havuz ve Abdest alma yeri), Germabe’yi Sebil(Hamam) olmak üzere 12 farklý bölümden oluþuyordu. Külliyede bunlardan baþka Hakimlerin (Hikmet Erbabýnýn) ikamet ettiði ayný zamanda Hikmet ve Felsefe derslerinin tedris edildiði Hakime veya Hikemiyye adlý bir medrese, bir bahçe ve bir köþk (kuþk’i adiliye) bulunmaktaydý. Külliye’nin Gazan Han tarafýndan satýn alýnarak vakfedilen, Fýrat’tan Kerbela’ya kadar ziraata açýlan arazilerden ve Ucan vilayetinin gelirlerinden, muhtelif kaynaklarýn rivayetine göre 200.000 ila 1.000.000 dinarlýk bir geliri vardý. Þenb’i Gazan külliyesinde emsali bütün külliyelerde olduðu gibi ayrýntýlý hizmet kalemlerine yer verilmiþti. Vakfiyede istisnasýz bütün misafirlere verilecek yemek, tatlý, sahipsiz çocuklarýn bakýmý ve eðitimi, kimsesizlerin defin iþleri,kimsesiz kadýnlar için ödenek ayrýlýrken kýþ aylarýnda kuþlarýn yemleri ve köle,hizmetçi ve küçük çocuklarýn kýrdýklarý testilerin yenisinin alýnmasý da unutulmamýþtý. YEDÝ KITA Aylýk Tarih ve Kültür Dergisi.79 Mart 2015 Osman Özgüdenli

                                            ALTIN ORDA HANLIÐI

            1241-1502 yýllarý arasýnda Deþtikýpçak’ta hüküm süren bir Türk-Moðol devleti. Orda Moðolca “çadýr, otað” mânasýna gelmektedir. Devletin kurucusu Batu Han’ýn ak otaðýnýn üst kýsmýnýn altýn yaldýzlý olmasý sebebiyle bu devlete Altýn Orda veya Ak Orda denmiþtir.

Altýn Orda devleti Cengiz Han’ýn nesli tarafýndan kuruldu. Cengiz’in torunu Batu (Sayýn) Han kazandýðý büyük baþarýlardan sonra 1241 yýlýnda Ýdil nehrinin aþaðý mecrasýna dönerek “Orda” (Saray) merkezini kurdu.

Batu Han’ýn 1256’da, varisi oðullarýnýn da ayný yýl ölmeleri üzerine daha önce Ýslam’ý seçmiþ olan Berke, han oldu. Berke Han baðýmsýzlýðýný ilan eden Galiçya’yý itaat altýna aldý. Memlükler ile anlaþýp Hülagu’yu yendi. Ýlhanlý Hakaný Abaka Han ile yaptýðý savaþta yenilgiye uðradý; dönüþ sýrasýnda da hastalanarak 1266 yýlý baþlarýnda öldü.

Altýn Orda halkýnýn büyük çoðunluðunu, X. yüzyýldan itibaren müslüman olan çeþitli Türk boylarý meydana getiriyordu. Berke Han’ýn Müslümanlýðý kabul etmesiyle Altýn Orda tam mânasýyla bir Türk-Ýslâm devleti haline gelmiþtir. Ýslâmiyet, özellikle Özbek Han zamanýnda Altýn Orda’nýn hâkim olduðu sahalarda hýzla yayýlmýþ, Saray baþta olmak üzere birçok þehir, bütün Ýslâm memleketlerinde olduðu gibi camiler, medreseler ve tekkelerle süslenmiþtir. Hükümdarlarla devletin ileri gelenleri saraylarýnda ve mâlikânelerinde âlimleri, þeyhleri, seyyidleri ve hocalarý barýndýrmýþ ve korumuþlardýr. Hatta Kutbüddin er-Râzî, Þeyh Sa‘deddin et-Teftâzânî gibi meþhur Ýslâm âlimleri davet üzerine Saray þehrine gelmiþlerdir. Saray’dan baþka Azak, Batçin, Bakü, Büler, Bulgar, Derbent, Gülistan, Kýrým, Kýrým-ý Cedîd, Macar, Macar-ý Cedîd, Saraycýk, Sýðnak-ý Cedîd, Ükek, Hacýtarhan, Þabran gibi þehirler kültür ve ticaret bakýmýndan oldukça geliþmiþ, bunlardan bazýlarý ithalât ve ihracat limanlarý haline gelmiþtir.

BERKE HAN (ö. 1266)

Cengiz Han’ýn torunu, Cuci Han’ýn oðlu, Batu Han’ýn kardeþi, Sertak ile Ulakçý hanlarýn da halefidir. Büyük bir ihtimalle Müslümanlýðý hükümdar olmadan önce Hârizm’de bulunduðu sýralarda kabul etmiþtir. Sertak ve Ulakçý’nýn kýsa saltanatlarýndan sonra 1256 yýlý sonunda Altýn Orda tahtýna geçti.

            Tarihe ilk müslüman Altýn Orda hükümdarý olarak geçen Berke Han, Ýslâmiyet’i daha yeðenleri zamanýnda kabul etmiþ ve Sertak Han ile de bu yüzden anlaþmazlýða düþmüþtü. Ýslâmiyet’i kabulünde Þeyh Necmeddîn-i Kübrâ’nýn halifelerinden Seyfeddin Bâharzî’nin büyük rolü olmuþtu. Saray þehrinin kurulmasýndan sonra Türkistan’la ticarî münasebetler artmýþ ve bunun sonucu Ýslâmiyet süratle yayýlmýþtýr. Cûzcânî ve Cüveynî’nin yazdýklarýndan anlaþýldýðýna göre Berke yasa ve þeriatý birlikte uygulamýþ, her iki sistemin ruhuna bütün samimiyetiyle baðlý kalmýþtýr. Kur’ân-ý Kerîm öðretmek üzere okullar açtýrmýþ, Saray’da imam ve müezzinler bulundurmuþ ve âlimleri himaye etmiþtir. ENVER KONUKÇU MEHMET SARAY