ARTUKLU DÖNEMÝ

Bazý araþtýrmacýlar Artuklularýn Oðuzlarýn Kayý boyundan olduðunu ileri sürerken, diðer bir görüþ ise onlarýn Oðuzlarýn Döðer boyuna mensup olduklarý þeklindedir. Son araþtýrmalar bu ailenin Oðuzlarýn Döðer boyuna mensup olduðu yönündedir. Beyliðin baþý Artuk b. Eksük’tür. Bu Bey’e ithafen Artuklular olarak anýlýr. Artuk Bey, Sultan Alp Arslan döneminde onun hizmetinde bulunmuþ, Melikþah döneminde Diyarbakýr’ýn alýnmasýnda görev aldýðý sýrada çýkan anlaþmazlýklar sonucu Suriye Selçuklu Meliki Tutuþ’un hizmetine girmiþtir. Tutuþ, Kudüs’ü kendisine iktâ olarak vermiþ ve beþ yýl bu görevde bulunduktan sonra 1091 senesinde burada vefat etmiþtir. Artuk Bey’in oðullarýndan Sökmen ve Ýlgazi babalarýnýn görevini bir müddet devam ettirdikten sonra Fâtýmîler tarafýndan buradan çýkarýlmýþlardýr. Artuklularýn en uzun süre varlýðýný devam ettiren kolu Mardin Artuklularý olmuþ ve bu beylik üç yüz yýl hüküm sürmüþtür.

Bu alanda yapýlan temel kaynaklarýn baþýnda Süheyl Ünver’in “Selçuk Tababeti” isimli kitabý gelir. XI. ve XIV. yüzyýllar arasýnda Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu ve Ortaçaðda Anadolu Türk Devletleri’nin týp tarihini konu alan eserde birinci bölüm olan Selçuklu týbbýna dair araþtýrmalarý kapsayan kýsýmda Artuklu dönemi darüþþifalarý, týp çalýþmalarý ve Dioscorides’in eserinin tekrar Arapçaya çevrilmesi hakkýnda bilgi verilmiþtir. Artuklularýn Mardin’de kurmuþ olduklarý darüþþifa hakkýnda baþvuru kaynaklarýnýn baþýnda Süheyl Ünver ve Halil Bayrý’nýn birlikte yayýnladýklarý “Artuk Oðullarý ve Mardin’deki Hastaneleri” isimli makale gelmektedir. Baþbakanlýk arþiv belgelerine dayanan eser daha sonraki araþtýrmacýlar tarafýndan yararlanýlan yayýnlarýn baþýnda gelir. Osman Turan’ýn “Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi” isimli kitabý Artuklularýn siyasi hayatý dýþýnda ilim ve kültür hayatý hakkýnda deðerli bilgiler sunan temel eserlerden biridir. Kadircan Keskinbora’nýn yayýmlamýþ olduðu “Artuklular’da Bilim ve Saðlýk” ve “Mardin’de Emüniddin Maristaný ve O Dönemdeki Darüþþifalar” isimli makaleleri konuyu daðýnýk bir þekilde ele alsa da alandaki önemli boþluðu doldurur. Ali Bakkal’ýn “Ýslam’ýn Doðuþundan Artuklular Döneminin Sonuna Kadar Mezopotamya’da Týp Eðitimi ve Hastaneler” makalesi Artuklularýn dönem içindeki týp alanýndaki durumunu tespit etmek için faydalý bir çalýþmadýr.

Artuklularýn mensubu olduðu Türk dünyasýnda Uygurlara kadar bilimsel týptan bahsetmek mümkün deðildir. Bu döneme kadar Türklerin eski inançlarý olan Þamanizm’deki “kam” adý verilen kýsmen din adamý olarak adlandýrabileceðimiz kiþiler tarafýndan þifalandýrma, tedavi gibi ihtiyaçlarýn karþýlandýðý sanýlmaktadýr. Ayrýca “otacý” ve “atasagun” denilen otlardan ilaç yapan kiþilerin varlýðý da bilinmektedir. Uygurlar zamanýndan günümüze kadar gelen týp metinlerinden bu dönemde týbbýn dinsel nitelikten çýkýp ayrý bir bilim olarak uygulandýðý anlaþýlmaktadýr. Orta Asya’da eski inanç ve ananeyle baþlayan Türk týbbý Hint ve Çin medeniyetleriyle tanýþarak daha ileri bir seviyeye taþýnmýþtýr.

Türklerin Ýslamiyet’e girdiði X. yüzyýlda Orta Asya’da ilk darüþþifa (hastane) Karahanlýlar döneminde Semerkant’ta hakanýn evini dâru’l-merzâ (hastane) olarak kullanýlmasýyla kurulmuþtur. Dört eyvanlý plan þemasýna sahip olan bu binanýn planý daha sonraki Selçuklu darüþþifalarýnda örnek olmuþtur. Týp faaliyetlerde atýlým Selçuklu döneminde yaþanmýþtýr. Selçuklular ele geçirdikleri yerlerde medrese, darüþþifa gibi yapýlar inþa etmiþler hem de bu alana hizmet eden mevcut binalarý onararak kullanmaya devam etmiþlerdir. Selçuklular kuruluþundan itibaren Ýslam týp ilmine dâhil olmuþlardýr. Ýslam týbbý ise Arap, Acem ve Türk kültürünün 5000 yýllýk týbbi birikimi, Orta Asya’da Türk, Hint ve Çin’den gelen týbbi ilim ve Grekçeden önce Süryaniceye daha sonrada Arapçaya çevrilen eserler üzerine kurulmuþtur.

981 yýlýnda Baðdat’ta Büveyhîler tarafýndan kurulan Adudî Hastanesi Selçuklu Sultaný Tuðrul Bey tarafýndan tamir ettirilmiþ ve dönemin en büyük týp merkezi haline gelmiþtir. Selçuklular zamanýnda ilim müessesesi olan medreselerin devletin tamamýna yayýlým göstermesi Alp Arslan döneminde gerçekleþmiþtir. 1067 yýlýnda Baðdat’ta kurulan Nizâmiye Medresesi’nde týp eðitimi verilen bir hastanenin varlýðýndan bahsedilmektedir.  Bu dönemde týp eðitimi medreselerden ziyade darüþþifalarda yapýlmaktaydý.  Hastaneleri ordu, kervansaray, saray ve halk saðlýðý için kurulan genel hastaneler olarak sýnýflamak mümkündür. Öðrencilere eðitim, doktorlar tarafýndan hastalar ve kadavralar üzerinde uygulamalý olarak halk için kurulan darüþþifalarda veriliyordu. Öðrenciler bu uygulamalý eðitim sýrasýnda tedavide kullanýlacak ilaçlarýn yapýmý için de eðitim alýyordu.

Selçuklular askeri bir millet olduklarýndan ordu ile hareket eden seyyar hastaneye dahi sahiptiler.

Artuklu yöneticileri Anadolu’ya gelmeden önce Selçuklu ordusunda üst düzey askerlik görevinde bulunduklarý için sosyal ve siyasal yönden Büyük Selçuklu kültürüne baðlýydýlar. Müslüman Oðuzlar yani Türkmenler Anadolu’ya gelmeden önce mumyacýlýðý ve birçok ottan ilaç yapmayý biliyorlardý. Mensubu olduklarý Türk ve Ýslam dünyasýnda týp ilmi ileri seviyelere ulaþmýþtý. Anadolu’ya geldiklerinde yakýn iliþkide olduklarý Zengî, Eyyûbî, Anadolu Selçuklu gibi devletlerde de týbba büyük önem verildiði görülür. Þam’da 1154 yýlýnda Selçuklu Atabeyi Nûreddin Zengî’nin yaptýrmýþ olduðu Nûreddin Hastanesi, Adudî Hastanesi’nin yerini almaya baþlayan önemli bir týp merkezi haline gelmiþtir. Selâhaddîn Eyyûbî’nin Kahire ve Ýskenderiye’de kurduðu hastanelerde de týp eðitimine önem verildiði kadar hasta bakýmýnda özenle yapýldýðý bilinmektedir.  Anadolu Selçuklu döneminde Anadolu’da günümüze gelen birçok darüþþifanýn varlýðý bu dönemde týbba verilen önemin kanýtý niteliðindedir.

Artuklular’ýn gerek beylik gerekse Zengilerin vasalý olduklarý dönemde eðitim, ilim ve kültür alanlarýna daha fazla zaman ayýrma imkâný yaratmýþtýr. Diyarbakýr, Mardin, Silvan, Nusaybin, Kýzýltepe, Hasankeyf ve Harput’ta önceki dönemlerden daha üstün bir ilmi ortam oluþturmuþlardýr. Bunda Türk kültürünün etkisi olan halka hizmet hususu dýþýnda yöneticilerin ilme olan düþkünlüðü ve ilim adamlarýný himaye edici özellikleri gösterilebilir.

Artuklu beyliðinin konumu (Mýsýr, Suriye, Anadolu, Irak ve Ýran yollarýnýn kesiþim noktasý) itibarýyla ticarette büyük bir avantajý vardý, bu hareketli güzergâh ayný zamanda diðer Selçuklu kollarýnda olduðu gibi salgýn ve bulaþýcý hastalýklara maruz kalmayý arttýrýyordu. Bu durum saðlýða ayrýca önem verilmesini gerektirdiðinden bu amaçla Necmeddin Ýlgazi döneminde Mardin’de Anadolu’nun ilk külliyesinin içinde bir darüþþifa inþa edilmiþti. Ayrýca Harput ve Silvan’da da darüþþifalar kurulmuþtur. Yine bu dönemde birçok medrese kurulmuþ ve dini ilimler yanýnda týp, astronomi, felsefe gibi pozitif ilimlerin de okutulduðu bilinmektedir. Artuklular döneminde kurulan Koçhisar’daki medreselerde dahi týp alanýnda araþtýrmalar yapýlýyordu. Bu medreselerin bazýlarýnda kütüphane bulunuyordu. Hüsameddin Timurtaþ döneminde Mardin’de Ayn Bakýra denilen yerde “Meþhedin Kütüphanesi” adýyla bilinen bir kütüphane kurulmuþtu.

 Yine Artuklu döneminde yetiþen ünlü tabip Fahreddin el- Mardînî kütüphanesini Hüsamiye medresesine baðýþlamýþtý. Artuklu hükümdarlarýnýn týp konusuna önem verdikleri en iyi örneklerden birisi Necmeddin Alpi’dir. Onun döneminde onun isteðiyle Diyarbakýr Artuklu Sarayý’nda Dioscorides’in “Materia Medica (Kitâbü’l Haþâiþ)” isimli eseri Süryaniceden Arapçaya Mihran bin Mansur isimli hekime tekrar tercüme ettirilmiþtir. Artuklu yöneticileri yanlarýnda birçok hekim ve âlim bulundurur ve onlarý muhafaza ederlerdi. Mardin ve çevresinde ilmi konularýn konuþulduðu ve tartýþýldýðý toplantýlar yapýlýrdý. Ýbn Sînâ geleneðini bilen Sühreverdî “el-Elvâhul-Ýmâdiyye” adlý eserini Artuklu hükümdarý Ebubekir bin Kara Aslan’a ithaf etmiþtir. Onun, dönemin ünlü hekimlerinden Fahreddin el-Mardînî ile yaptýðý görüþmeler ve toplantýlar bu dönemdeki ilmi hayata örnek verilebilir. Artuklu yöneticileri Süryani aydýnlara da kýymet verirdi. Papaz Ebûl Faraç Artuklular döneminde Dioscorides’in eserini Süryaniceye tercüme etmiþtir.

Halk darüþþifalar dýþýnda alternatif olarak hamamlardan da yararlanmaktaydý. Emineddin Külliyesi’ndeki Maristan Hamamý bu amaçlý kullanýlanlardan bir tanesidir. Hamamýn suyu yer altýndan kaynar ve tuzlu geldiði için halk cilt hastalýklarýna iyi geldiðini düþünerek senede bir kere bu hamamda yýkanmayý adet haline getirmiþti.  

Halkýn hastaneler dýþýnda tedavi için sokak hekimlerinden de yararlandýðý anlaþýlýr. Ar tuklu hükümdarý Melik Mesud’un himayesinde XIII. yüzyýlýn ilk yarýsýnda yaþamýþ olan Cevberî, hükümdarýn isteðiyle yazmýþ olduðu eseri “el-Muḫtâr fî keþfi’l-esrâr ve hetki’l-estâr” da yaþadýðý dönemde görmüþ olduðu sokak hekimlerinden bahsetmektedir. Cevberi sokak hekimlerinin bitkilerden ilaç ve macun yaptýðýný, bitkileri kendileri topladýklarý için konuya vakýf olduklarýný ayrýca iyi birer doða bilimcisi olup tedavi konusunda baþarýya ulaþtýklarýný iþaret eder.  Artuklular saðlýk kurumlarýný Selçuklularda olduðu gibi vakýf sistemiyle kurmuþ ve yürütmüþlerdir. Týbbi metot ve müdahalelerde Türk-Ýslam týbbýna baðlý olduklarý anlaþýlmaktadýr.

Artuklular döneminde Silvan, Harput ve Mardin’de kurulduðundan haberdar olduðumuz üç darüþþifa vardýr. Bunlarýn hiçbiri günümüze ulaþamamýþtýr. Fakat Artuklularýn çeþitli merkezlerde darüþþifa kurup halk saðlýðýna ve týbba verdikleri önemi yansýtmalarý açýsýndan kýymetlidir.

Artuklular’ýn Harput kolunun Belek b. Behram (1112 yýlýnda Harput’un fethiyle) kurulmasýndan sonra imar faaliyetleri baþladýysa da, Moðol Komutaný Baycu Noyan’ýn da tedavi edildiði ilk tam teþekküllü darüþþifa 1228 yýlýnda Nurettin Artukþah tarafýndan kuruldu.

Artuklular’ýn bir diðer darüþþifasý 1026 yýlýnda Mervaniler döneminde Nasir’ud-Devle tarafýndan Bîmaristân el-Fârikî adýyla Silvan’da kuruldu ve Artuklular döneminde de kullanýlmaya ve muhafaza edilmeye devam edildi. Burada týp alanýnda çalýþan Ebû Saîd Mansûr bin Ýsa “Kitâb ul-Bîmâristânât” (Hastaneler Tarihi) adlý eserini yazmýþtýr.

Artuklu týp yapýlarýndan hakkýnda en fazla bilgiye sahip olunan ve en önemli Darüþþifasý Mardin Emineddin külliyesindeki darüþþifadýr. 11. yüzyýlýn sonu 12. yüzyýlýn baþlarýnda kurulduðu düþünülen darüþþifa 19. yüzyýla kadar hizmet vermiþtir. Akýl hastalarýnýn da tedavi edildiði darüþþifada, hamamýn suyundan da tedavi amacýyla yararlanýldýðý düþünülmektedir.

Kaynaklarda adý geçen Artuklu topraklarýnda hekimlerin bazýlarýný þöyle listeleyebiliriz:

Fahreddin el-Mardînî:

Tam ismi Fahrüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdisselâm b. Abdirrahmân el-Ensârî olan tabip, 1118 yýlýnda Mardin’de dünyaya gelmiþ,  Yüksek öðrenimini Baðdat’ta tamamlamýþ, Adüdevle hastanesi baþtabibinden ders almýþ ve Ýbn Sîna’nýn “el-Kanun fî’t-týb” eserini inceleyerek bu konuda uzman olmuþtur.  Týp yanýnda felsefe bilgisi de ileri seviyede olan Fahreddin el- Mardînî týp, mantýk ve felsefe alanlarýnda öðrenci yetiþtirmiþtir. Fahreddin el-Mardînî’ye iki eser nispet edilmektedir. Bu eserlerden biri kendisine gelen eleþtirilere cevap niteliði taþýyan bir risale ile Ýbn Sînâ’nýn “el-Ḳaṣîdetü’l-ʿayniyye”sine bir þerhtir. 1198 yýlýnda Mardin’de vefat eden tabip zengin kütüphanesini Hüsamiye Medresesine vakfetmiþti.

Ýmadu’d-Din ed-Düneysiri:

Tam ismi Ebu Abdullah Muhammed b. Abbas b. Ahmed er-Rib’i ed- Duneysiri olan tabip 1222 yýlýnda Düneysir’de doðmuþtur.  Kahire’de Bîmâristân el-Kebîr’de ve Þam’da Nurettin Zengi’nin hastanesinde hizmette bulunmuþtur. Þam’da Medresetü’d- Dünesiriyye isminde bir týp medresesi açmýþ ve alanýnda zamanýn otoritesi haline gelmiþtir. el- Makaletu’l-Murþide Fi Derci’l-Edviyeti’l-Mufrede, Urcezetun Fit’tiryakil’l-faruk ve Mukaddimetu’l Marife Li Hipokrat adlý eczacýlýða ve týbba dair eserleri vardýr.  1303 yýlýnda Þam’da vefat etmiþtir.

Ýbn Ýlalmýþ:

1178 yýlýnda Düneysir’de doðan Ýlalmýþ’ýn tam ismi Ebû Hafs Kemâlüddîn Ömer b. el-Hýzýr b. Ýlalmýþ ed-Düneysirî et-Türkî eþ-Þâfiî’dir.  Tarihçi ve hadisçi olmasýnýn yanýnda týp ilmiyle de uðraþmýþtýr. Týp eðitimini Ebü’l-Bekâ Sabit b. Ahmed el-Harrânî’den almýþ ve Musul’da  Ebül’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Baðdâdî’nin “el-Muhtar fi’t-týb” eserini okumuþtur.  Baðdat’ta tabip Ebü’l-Hayr el-Mesîhî’den ders almýþtýr. Hilyetü’s-seriyyîn min havâssi’d-Düneysiriyyîn (Târihu Düneysir) adlý eseri Düneysir’e gelen, burada yaþayan altmýþa yakýn âlimin biyografisini içerir, eserin sekizinci bölümü tabiplere ayrýlmýþtýr. Eðitimini tamamladýktan sonra Düneysir’de kalmýþ ve burada talebe yetiþtirmiþtir.

Ebü’l Fütûh (Feth) Ýbnü’s-Salâh:

Baðdat’ta mantýk, matematik ve týp alanýnda eðitim alan Ebü’l- Fütûh Ýbnü’s-Salâh’ýn tam adý Ebü’l-Fütûh Necmüddîn (Kemâlüddîn) Ahmed b. Muhammed b. es-Serî b. es-Salâh’dýr. Fahreddin el-Mardînî’nin de ders aldýðý âlim Timurtaþ ile dostluk kurmuþ, muhtemelen emirin hekimliðini yapmýþ, ayrýca emir için bir kütüphane oluþturmuþtur.

Ebû’l-Ḥasan Alî b. Aḥmed b. Alî b. Hubel el-Baðdâdî:

1122 yýlýnda Baðdat’ta doðan tabip  Ahlatþahlar, Artuklu ve Zengî devletlerinin hizmetinde bulundu. Musul’da 1164/65 yýlýnda teorik ve týp bilgileri içeren kitabý “Kitâbu’l-Muhtârât fi’t-Týbb”ý yazdý. Musul’da bulunduðu dönemde Ýbn Ýlalmýþ’a týp eðitimi veren Baðdadi bir müddet Mardin’de ikamet etmiþ, 1213 yýlýnda Musul’da vefat etmiþtir.

Abdüllatîf el-Baðdâdi:

1162 yýlýnda Baðdat’ta doðan Abdüllatîf el-Baðdâdi’nin tam ismi Muvaffakuddîn Abdüllatîf b. Yûsuf b. Muhammed el-Baðdâdî’dir. Teoloji, filoloji, týp ve simyanýn yanýnda felsefeyle de yakýndan ilgilenen âlim ilk eðitimini Baðdat’ta almýþtýr. Musul, Þam, Kudüs ve Mýsýr gibi þehirlerde çeþitli âlimlerden dersler aldý. 1206’da Kudüs’te Mescit-i Aksa’da, 1207’de Þam’da Aziziye Medresesi’nde hocalýk yaptý. Mýsýr’da el-Ezher’de de ders vermiþtir. 1231 yýlýnda Baðdat’ta vefat etmiþtir.

Ýsmâil b. Ýbrâhim Mardînî:

Kureþî’ye göre 1197 veya 1198 yýlýnda Mardin’de doðmuþtur. Týp ve mantýk sahalarýnda þöhretli bir âlimdir.

Ahmed b. Esed Necmuddin:

Þam’dan Mardin’e gelen Ahmed b. Esed Necmuddin týp alanýnda eðitimi olmasýnýn yanýnda Artuklu Emiri Melik Mesud’un döneminde vezirlik görevinde bulunmuþtur.

Ömer bin Durmuþ el-Türkî: 1198 yýlýnda dünyaya gelen tabip Düneysirli Ýl-almýþ

ailesindendir.

Týpla Ýlgili Diðer Çalýþmalar

Artuklu ülkesinde mühendislere “hesâbî” (mühendis) unvaný verilmiþtir. Bu mühendislerden biri Bedîüzzamân Ebü’l-Ýzz Ýsmâîl b. er-Rezzâz el- Cezerî’dir. Nasiruddin Mahmud’un isteðiyle kaleme aldýðý ünlü eseri “Kitâb fî Maʿrifeti’l-ḥiyeli’l-hendesiyye’nin (el-Câmiʿ beyne’l-ʿilm ve’l-ʿameli’n-nâfiʿ fî ṣýnâʿati’l-ḥiyel)” Üçüncü kategorinin ilk dört bölümünde kan alma teknelerinin çizimleri ve bunlarýn nasýl meydana getirileceði anlatýlmaktadýr. MÖ 5. yüzyýlda Hipokrat’ýn kan alma konusuna dair bilgileri vardý, Ýslam dünyasýnda da kan alma yöntemleri biliniyordu, fakat el-Cezerî’ye kadar kan alma teknelerine dair bir kayýt bulunmaz. O, denge prensibini uygulayarak kan almaya yönelik çeþitli aletler yapmýþtýr. Onun kitabýnýn ön sözünde belirttiði “dönemin hükümdarlarý ve filozoflarý benimle ilgilendiler. Bu durum inancýmýn fidelerini meyvalandýrdý” sözüyle Artuklu ilim dünyasýnýn teþvik edici ve bilimi gözetir tavrý anlaþýlabilir. el-Cezerî’nin kitabýnýn üçüncü bölümünde çizmiþ olduðu bu kan alma teknikleri Artuklu týp çalýþmalarý alanýna dâhildir.

 Darüþþifa Ýslam Týp Tarihi Araþtýrmalarý Dergisi (Haziran 2023) 2/1 Artuklu Döneminde Týp Faaliyetleri CEREN ARSLAN ÖZÜDOÐRU Hitit Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi. Ýslam Tarihi ve Sanatlarý, Doktora Öðrencisi, Çorum, Türkiye