Aksaray

Aksaray Dârü’þ-þifâsý: “Aksaray Týmarhanesi” veya “Aksaray Bîmârhanesi” olarak da bilinmektedir. Bu yapýdan Esterâbâdî’nin “Bezm ü Rezm” ve Aksaraylý Kerîmüddin Mahmud’un “Müsâmeretü’l-Ahbar” adlý eserlerinde bahsedilmektedir. I. Alâeddin Keykubâd döneminde inþa edildiði düþünülmektedir.

Akþehir

Akþehir Hastanesi: Sahip Ata Fahreddin tarafýndan 1260 yýlýnda Akþehir’de inþa ettirilmiþtir. Yapý, Süheyl Ünver tarafýndan “Akþehirde Hastane” olarak tanýmlanmýþtýr.

Burdur

Veli Dede Türbesi: Cüzzamlý hastalarýn tecrit edilmesi için kullanýlmýþtýr. Onocak yakýnlarýndadýr.

Çankýrý

Atabeg Cemâleddin Ferruh Dârü’þ-þifâsý: 1235 tarihinde I. Alâeddin Keykubâd’ýn emîrlerinden Atabeg Cemâleddin Ferruh tarafýndan, Çankýrý’da kayalýk bir tepe üzerine inþa edilmiþtir. Bu yapý Dârüþ-þifâ, Dârü’l-hadis ve bir türbe olmak üzere inþa edilmiþtir. Taþlardan birinin üzerinde, týp ve farmakolojiye ait bir temsil olan yýlan tasviri mevcuttur.

Erzurum

Pasinler: Osmanlý arþivinde bulunan 1147 tarihini iþaret eden belgede, Erzurum’un Pasinler ilçesinde, Toprak Tekke adlý mahal ruhsal veya zihinsel rahatsýzlýklarýn tedavi edildiði bir týmarhane olarak kullanýlmýþtýr.

Harput

Harput Bîmâristaný: 1229 senesinde Nureddin Artukþah tarafýndan inþa ettirilmiþtir. Moðol kumandaný Baycu Noyan da bu hastanede bir süre kalýp tedavi görmüþtür.   

Kastamonu

Ali b. Pervâne Hastanesi: 1272 tarihinde olmak üzere Muîneddin Süleyman Pervâne’nin oðlu Ali Bey tarafýndan inþa ettirilmiþtir. Kitâbede, “Baðýþlayýcý ve esirgeyici Allah’ýn adýyla, Kuran’da her ne indirdiysek o ancak þifâ ve rahmettir. Ýnananlar için Peygamber sallalahu aleyhi ve sellem demiþtir ki ‘Allah’ýn kullarý, hastalýklarýnýza çareler bulun’. Þüphesiz ki Allahu Tealâ ölümden baþka her derde bir devâ vermiþtir. Bu uðurlu imaret, Allah’ýn rýzasýna ve baðýþlayýcýlýðýna en çok ihtiyaç duyan kiþi Ali b. Süleyman b. Ali tarafýndan halkýn hizmetine verilmiþtir. Allah, onun hizmetini kabul etsin ve günahlarýný affetsin ve hayýrlar onun olsun. 671 yýlýnýn ortalarýnda Allah’a þükür ederek ve Peygamberine salavat vererek. Âciz kullarýn en âcizi, gevher-baþ ona nezaret etti. O ki Allah’ýn rahmetine muhtaçtýr. Mimarý Kayserili Saʻd’dýr. Allah’ýn baðýþlayýcýlýðý ona ve tüm Müslümanlara nasip olsun” yazmaktadýr.

Kayseri

Giyâsüddin Týp Mektebi ve Gevher Nesibe Hatun Hastanesi: 1205 yýlýnda Gýyâseddin Keyhüsrev’in tarafýndan kýz kardeþi Gevher Nesibe Hatun adýna inþa ettirilmiþtir. “Çifteler”, “Gýyâsiye” veya “Þifâiye” olarak da adlandýrýlýr. Medrese ve hastane arasýnda iki geçit olmasýndan dolayý “Çifteler” adý verilmiþtir. Ýçinde Gevher Nesibe Hatun’un yattýðý düþünülen bir türbe vardýr. Bu kurumda görev yapan hocalar arasýnda, doktorlar ve cerrahlar vardý. Göz hastalýklarý uzmaný olan doktorlar da bunlarýn içinde yer almaktaydý. Kitâbesinde  “Büyük Sultan Gýyâseddin Kýlýç Arslan’ýn oðlu Keyhüsrev’in saltanatý daim olsun. Bu binanýn inþâsý Kýlýç Arslan’ýn kýzý, dünya ve din’deki ahlakýn temsili Gevher Nesibe Sultan’ýn vasiyeti üzerine altý yüz iki senesinde gerçekleþmiþtir” yazýlýdýr. Gevher Nesibe Hatun’un, veremden vefat etmiþti.

Erkilet Hýzýr Ýlyas Ferahabat Hastanesi (Sanatoryumu): Kayseri’de, 1241 tarihinde yüksek ve havasý iyi olan Erkilet’te bir sanatoryum inþa edilmiþtir. Nitekim týpký Gevher Nesibe Hatun gibi Sultan Ýzzeddin Keykâvus da verem (tüberküloz) hastalýðýna yakalanarak hayatýný kaybetmiþti. Ebu Bekir b. Yusuf Re’sul Aynî ise burada görev alan doktorlardandý.

Konya

Alâeddin Dârü’þ-þifâsý: Alâeddin Keykubâd tarafýndan yaptýrýlan Darüþþifa mescit, týmarhane ve þifâhâne’den müteþekkildi.

Miskinler-Sýrçalý Sultan Tekkesi: Miskinler Tekkesi, cüzzamlýlar için Alâeddin Keykubâd tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Cüzzamlýlarýn, hastalýklarýný bulaþtýrmamalarý için açýlmýþ olup kadýn ve erkekler için ayrý bölümleri mevcuttu.

Karatay Dârü’þ-þifâsý (Küçük Dârü’þ-Þifâ): Burasý, Sultan II. Kýlýç Arslan tarafýndan 1173 tarihinde yaptýrýlmýþtýr. Selçuklu döneminin önemli isimlerinden Hekim Ekmeleddin Nahçivanî de burada çalýþmýþtýr. Hekim Kemaleddin Karatay bu yapýnýn mütevellisiydi.

Konya Dârü’þ-Þifâsý: Konya’da 1113 tarihinde Türkiye Selçuklu Hükümdarý Sultaný Melikþâh tarafýndan yaptýrýlmýþ bir hastanenin varlýðý Osmanlý Arþivi’nde mevcut bir vakfiyede görülmektedir. Osmanlýlar tarafýndan kullanýlmaya devam edilen Dârü’þ-Þifâ, 1669’a kadar hizmetine devam etmiþtir.

Sivas

Ýzzeddin Keykâvus Þifâhânesi: “Þifâiye Medresesi” olarak da bilinen bu yapý 1217 tarihli olmak üzere Ýzzeddin Keykâvus tarafýndan bir Dârülhadis ile karþý karþýya olarak inþa edilmiþtir. 28 odasýyla Türkiye Selçuklularý tarafýndan yapýlan en büyük hastanedir. - vakfiyesine göre bir týp mektebi olarak da hizmet veren dârüþþifânýn (dârü’s-sýhha) vakýflarý arasýnda Sivas’ta yetmiþ dükkân, Ereðli’de otuz dükkânla birçok köy bulunmaktaydý. Gönül Cantay- Avlusunda 13 sandukanýn bulunduðu türbe de I. Ýzzeddin Keykâvus da medfundur. Kitâbesinde, “Bu hastane, Allah’ýn emri ile muzaffer olan, karalar ve denizlerin hâkimi, Selçuk ailesinin tâcý, emîrülmüminîn, Sultan Ýzzeddin Rüknü’l-Ýslâm ve’l-Müslimîn, Keyhusrev oðlu Ebu’l-Feth Keykâvus tarafýndan altý yüz on dört tarihinde inþâ ettirilmiþtir” yazýlýdýr.

Turan Melek Dârü’þ-þifâsý: Hastane Fahreddin Behramþah’ýn kýzý Turan Melek Hatun tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. 8 odalý Darüþþifa’nýn kitâbesinde  “Bu yapý, merhum hükümdar Fahreddin Behrâmþah’ýn kýzý, Allah’ýn affýna pek muhtaç, adaletli kiþi Turan Sultan tarafýndan, Allah’ýn rýzasýna kavuþabilmek için altý yüz yirmi altý senesinin ilk ayýnda inþâ ettirilmiþtir” yazýlýdýr.

Tokat

Tokat Pervâne Bey Dârü’þ-Þifâsý: Gökmedrese olarak bilinen hastane Muîneddin Pervâne tarafýndan baþlatýlmýþsa da kendisinin ölümünden sonra tamamlanmýþtýr.

Diðer Selçuklu Devletlerinde Saðlýk Hizmeti ve Eðitimi Veren Kurumlar

Mescid-i Câmi ve Bîmâristan: Kirmân Selçuklularýnda Melik I. Turanþah, baþkenti Berdesir’in dýþýnda bir saray, köþk, Mescid-i Câmi adýndaki büyük ibadethane, medrese, ribat, hankâh ve hamamdan oluþan, her biri birbirine yakýn olmak üzere büyük bir mimari teþekkül kurmuþtu. Yapýlarýn arasýnda bir de bîmâristan mevcuttu. Bu saðlýk kurumu diðerleriyle beraber olmak üzere 1085-1086 tarihinde inþa edilmiþtir.

Nîþâbûr’daki Bîmâristan: Selçuklular tarafýndan ilk bîmâristan Sultan Alp Arslan tarafýndan Nîþâbûr’da inþâ edilmiþtir. Günümüze kadar ulaþamamýþtýr.

Nizâmiye Medresesi ve Bîmâristan: 1067 yýlýnda Sultan Alp Arslan tarafýndan, Baðdâd’da inþa ettirilen Nizâmiye Medresesi’nin yanýnda bir de bîmâristan bulunmaktaydý.

Bîmâristan at-Tutuþî: Baðdâd’da, Melikþâh’ýn kardeþi Tutuþ adýna maiyetinden Humartekin tarafýndan Dicle’nin Doðu yakasýnda bir bîmâristan inþa ettirilmiþti.

Adûdî Hastanesi: Tuðrul Bey’in emri ile Abdü’l-Mâlik veya Vezir el-Kündurî tarafýndan, Baðdâd’da Büveyhoðullarý’ndan kalan Adûdî Hastanesi, yeniden düzenlenip Selçuklular tarafýndan hizmete açýlmýþtýr. Önceki dönemde hastanede 24 doktor mevcut iken Selçuklular döneminde bu sayý 28’e yükselmiþtir. Doktorlarýn uzmanlýk alanlarýnda dahiliye, cerrahî, göz saðlýðý, ortopedi gibi muhtelif kollar mevcuttur. Bu hastane ayný zamanda öðrencilere derslerin öðretildiði bir mahal olduðundan, medrese niteliði de taþýmaktaydý. Bu medresede yazýlmýþ, “Kitâb-ý Calinos fî Tedbîrü’s-Sýhha” adlý Ayasofya Kütüphanesi’nde muhafaza edilerek günümüze gelen bir yazma eser de mevcuttur. Bu eser, bir öðrenci olan Hibetullah ibn el-Meramî tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Hoca Ýbn Saîd el-Haravin adlý kiþi de kendisine bu eser üzerinden bir imtihan yaparak, baþarýlý olmasýyla öðrencisine “Doktor” unvanýný vermiþtir. Bu sebeple ilk “Doktor” unvanýnýn bu þekilde verildiði de düþünülür.

Sýbt Ýbnü’l-Cevzî hastaneyle ilgili þöyle bir bilgi nakleder: Selçuklu vezirinin hastaneyi denetlemesi hakkýnda: Hastanede ilâç, doktor ve içilecek þuruplar yoktu; hastalar yerlerde yatýyorlardý. Hastanýn biri, baþucundaki soðaný kokluyordu, ötekisi ise su yokluðu nedeniyle susamýþtý. Bunu gören Amîdülmülk, hastaya bizzat su getirmek için su küpüne gidince, küpte su yerine, çamur, pislik ve kurtlarý buldu. Ebu’l-Hüseyin b. el-Mühtedî, hastahane iþlerini yürütme görevini, bir Yahudiye vermiþti. Yahudi, hastahane gelirlerini saðlayan vakýflarýn bütün gelirlerine el koyup kendi çýkarlarý için kullanmýþtý. Bu denetleme sonunda, hastahanenin bu kötü durumunu tespit eden Amîdülmülk, bu kurumun iþlerini düzene sokmak amacýyla büyük çaba gösterdi.

O, ilk iþ olarak hastahane vakýflarýnýn gelirlerine el koyan kimseleri buradan uzaklaþtýrdý, ayrýca hastahaneye ait birçok mal ve mülkleri daha da çoðaltma faaliyetlerini bizzat üzerine aldý ve hastahaneyi onartmaya baþlattý…Onarým sonunda, hastahanenin kapý tarafýnda, içinde 100 dükkânýn bulunduðu çarþý, eski haline getirildi. Amîdülmülk, hastahaneye çeþitli ilaçlar, þuruplar, çok az bulunan ve ilaç yapýmýnda kullanýlan deðerli bitki kökleri saðladý; hastalar için yatak, yorgan çarþaflar, týbbî kuvvet þuruplarý, buz, müstahdem, doktor ve hizmetkârlar getirtti. Onun bu çabalarý sonucunda, hastahaneye 28 doktor, aþçý kadýnlar, kapýcýlar ve bekçiler saðlanmýþ, hastahanenin yanýnda, içinde, çeþitli meyve ve sebzelerin yetiþtirildiði bir bahçe düzenlenmiþ, düþkün ve yoksul hastalarýn taþýnmasý için hastahanenin Dicle’ye bakan kapýsýnýn önüne kayýklar konulmuþtur. Doktorlara gece ve gündüz hastahanede nöbet tutturularak, hastalar sürekli kontrol altýnda bulundurulmaya baþlanmýþtýr. Hastahane depolarýnda, ilâç yapýmýnda kullanýlan toz ve kesme þeker, badem ve kayýsý (veya zerdali) vs. þeyler için küpler, içinde týbbî bitki köklerinin bulunduðu kalýn Çin kaplarý, dört sepet Kâbil ve Hint karahalîlesi, dört sepet demirhindi, zencefil, öd aðacý, misk, aðzý geniþ çömlekler içinde Çin ve Râvend anberi, tiryâk-i Fârukî ve her türlü týbbî bitkiler (veya kökler), hastalar için yeni dikilmiþ giysiler ve mendiller bulunan sandýklar, ayrýca kefen sandýklarý, büyüklü küçüklü yemek kazanlarý, çömlek ve tencereler, çeþitli týbbî âletler, 24 adet yatak, ancak halife ve hükümdarlarýn saraylarýnda bulunabilen güzel eþyalar vardý. Vezir Amîdülmülk hastahaneye kolayca ve çabucak açýlýr kapanýr bir kapý da yaptýrmýþtý. Hastahanede, bu yýl içinde, 300 çocuk ve 80 bebek sünnet ettirildi. Hastahanede çalýþan müstahdemler için her gün 1370 rýtl (1 rýtl 300 gram) ekmek çýkarýlýrdý.”

Müstansýriyye Medresesi: 1227 yýlýnda Baðdâd’da Halife Müstansýr tarafýndan Selçuklular döneminde inþa ettirilmiþtir. Eðitim içeriði nedeniyle, Ýslâm dünyasýnýn ilk üniversitelerinden biri olarak kabul edilir. Dört Sünnî mezhep için ayrý ayrý bölümlerden oluþan, her iki katýnda da 39 küçük odasý, 12 büyük odasý, orta boyutta da birkaç odasý olan bir yapýydý. Binanýn bir týp medresesi ve bir eczanesi vardý. Burada bir doktor ile 10 kadar da týp öðrencisi bulunurdu.

Nureddin Zengî Bîmâristaný: Þâm’da, 1154 yýlýnda Selçuklu Atabegi Nureddin tarafýndan inþa edilmiþtir ve “Bîmâristan-ý A‘zam” adýyla anýlmaktadýr. Doktorlar Galenos, Râzî ve Ýbni Sinâ gibi önemli uzmanlarýn görüþlerinden beslenerek çalýþmalarýný yürütmekteydiler.

Bâbü’l-Barid’de Ýnþâ Edilen Bîmâristan: Þâm’da, Bâbü’l-Barid’de Melik Dukak tarafýndan inþa edilen bir bîmâristan mevcuttur. Ýbn Asâkir eserinde, bu yapýdan bahsetmektedir.

Basra: Selçuklular döneminde Basra’da inþa edilmiþ bir týp medresesi vardý.

Dair Hýzkýl (Deyri) Tekkesi: Baðdâd’da, Selçuklular döneminde cüzzamlýlarý tecrit

için kullanýlmýþtýr.

Ahmed Kâþi: Sultan Sencer döneminde, Vezir Ahmed Kâþî tarafýndan Ebher, Zencân, Gence ve Arrân’da hastaneler inþa edilmiþtir.

Müeyyedüddin Reyan: Bu atabeg tarafýndan Berdesir’de inþâ edilmiþ bir hastane mevcuttu.

Mücâhiddîn Kaymaz: Kaymaz’ýn, Dicle Nehri kenarýndaki külliyesi içinde bir hastane mevcuttu.

Muzafferüddin Gökböri: Atabeg Muzafferüddin Gökböri tarafýndan yaptýrýlan bir hastane Erbil’de mevcuttu. Türkmen beyi ayrýca yaþlý ve görme engelliler için dört tane Dârü’l-aceze, dul kadýnlarýn kalabilecekleri mahaller, yetimler için yetimhaneler açtýrmýþ ve de kimsesiz bebekler için süt anneleri tayin ettirmiþtir.

Muzafferüddin Ebu Bekr b. Sa’d: Atabeg Ebu Bekir’in vezirlerinden Fahreddin Ebu Bekir içinde Darü’þ-þifa da olan bir külliye yaptýrmýþtý.

Ebu’l-Mefâhir Mesud: Bu Selçuklu devlet adamý tarafýndan Þîraz’da yaptýrýlmýþ bir hastane mevcuttu.

Kirmân: Kirmân’da Kutlu Türkan Hatun tarafýndan yaptýrýlan bir hastane vardý.

Bîmâristan-ý Farukî: Silvan’da, Selçuklulara tâbi Türkmen beyliði Sökmenþahlardan (Ermanþahlar, Ahlatþahlar, Sökmeniler) Nâsýru’d-devle tarafýndan ruhsal ve zihinsel hastalýklara sahip insanlarla ilgilenilmesi için bir bîmâristan inþa edilmiþti. 

I. Muhammed: I. Muhammed Kirmânþah tarafýndan, Berdesir dýþýnda bir bîmâristan inþâ edilmiþ ve halkýn kullanýmýna sunulmuþtu.

Tutuþu Selçuki oðlu Dekkani Hastanesi: Yapý, Süheyl Ünver tarafýndan bu þekilde isimlendirilmiþtir. Bu hastane Selçuklulardan Þâm’da olan hâkimlerden Dekkân b. Tutuþ’a ait bir eserdir.

 Selçuklular’da Saðlýk, Saðlýk Kurumlarý ve Týp Eðitimi Muharrem Kesik Prof. Dr., Ýstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ýstanbul, Türkiye Tarih Dergisi -  (2020)