Çaðlar öncesinden gelen aydýnlanma ateþini, ortaçað karanlýðýnda bazý noktalarda söndürmeye çalýþsalar da aydýnlanma ateþi; orman yangýný gibi bir baþka noktada yeniden parlayarak yol almýþtýr.
    Aydýnlanma meþalesini taþýyan aydýnlar, burjuvazinin de desteðiyle ortaçað karanlýðýndan aydýnlanma çaðýna atlamýþ, Burjuva ulus devletlerinin toplumsal ve ideolojik temellerini de atmýþlardýr. Bu temel üstünde, görece farklýlýklar olsa da Avrupa’da ulus devletler kuruluþunu tamamlamýþ, bilim ve teknolojik geliþmeler açýsýndan, her alanda birbirleriyle yarýþ halindeyken; ham madde bulmak ve ürettiklerini satmak için pazar arayýþý sebebiyle, rekabete girmiþlerdir. Özellikle Almanya ile Ýngiltere arasýndaki rekabet savaþý kaçýnýlmaz kýlmýþtýr.
    Sonuçta, Avusturya Arþidükü Veliaht Franz Ferdinand’ý bir Sýrplýnýn öldürmesi üzerine Avusturya -Macaristan imparatorluðu Sýrbistan’a savaþ ilan eder (Temmuz 1914). Ardýndan Almanya; Rusya, Fransa, Portekiz ve Belçika’ya ayný zaman diliminde savaþ ilan eder. Ýngiltere de Almanya’ya ve baðlaþýklarýna savaþ ilan eder. Böylece, Alman ve Ýngiliz rekabeti 1914’den 1918’e kadar sürecek 1.Dünya Savaþýna evrilir. 1. Dünya Savaþ’ý dengeleri alt üst etmiþ, dünya devletleri adeta iki ye ayrýlmýþtýr. Savaþýn sonunda Almanya yenilince (1918), Almanya safýnda savaþa katýlan Osmanlý imparatorluðu da yenilmiþ sayýlýr. Sevr Anlaþmasý ile Osmanlý’nýn elinde kalan Anadolu dâhil, son topraklarý da iþgal edilir.
    Bu emperyalist iþgalciler, Mustafa Kemal önderliðinde bir araya gelen Türkiye insanýnýn aðýr bedeller ödeyerek kazandýðý Kurtuluþ Savaþý sonunda ülkemizi terk ederler. Lozan Antlaþmasýyla (24 Temmuz 1923)’da egemen bir devlet olduðumuz tescil edilmiþ, yaklaþýk üç ay sonra (29 Ekim 1923) da Cumhuriyet ilan edilmiþtir.
    Lozan antlaþmasý bu özelliðiyle “Türkiye’nin tapusudur” diyerek konuya dönmek istiyorum.  
    Batýda (Avrupa) bu geliþmeler yaþanýrken, Osmanlý, feodalizm koþullarýnda cehaletin karanlýðýndan bir çýkýþ yolu arýyordu. Ne yazýk ki her yenileþme çabasý, “gâvur icadýdýr” diye mollalar ve onlarla iþbirliði içindeki yeniçerilerin direniþiyle karþýlaþýyordu.
    Padiþah 3.Selim (1789- 1807),  Fransýz komutanlarýn eðittiði, Avrupa standartlarýnda bir ordu (Nizam ý Cedit) oluþturmak istedi. Yeniçeri isyanýyla katledildi. Katliamdan sað kurtularak tahta geçen 2.Mahmut(1808- 1839), aðabeyi 3.Selim’in yolundan giderek, çoðunluðunu Nizamý Cedit askerlerinin oluþturduðu Asakiri Mansurei Muhammediye (Muhammed’in Askerleri) adýyla modern bir ordu oluþturup yeniçeri ocaðýný daðýtýr (1826). Tarihe Vaka-i Hayriye (Hayýrlý vaka) olarak geçen bu olay; Osmanlý’da, ýslahat (yenileþme) hareketinin baþlangýcý sayýlýr.
    Tabii ki Osmanlý aydýnlanmasý, Avrupa’daki gibi kendi iç dinamiklerinin dayattýðý bir aydýnlanma deðil, savaþlardaki baþarýsýzlýklar, kaybedilen topraklar ve özellikle dýþ güçlerin (yabancý devletler); azýnlýklarýn (Yahudi, Hýristiyan ya da diðer milliyetlerden) haklarý üstünden, dayattýðý yeniliklerdir.
   2.Mahmut ve sonrasýnda gelen Sultanlar (2.Mahmut’un oðlu Abdülmecit (1839- 1861), Abdülmecit’in kardeþi Abdülaziz (1861- 1876) ve Abdülmecit’in oðlu 2.Abdülhamit (1876- 1909) dönemlerinde, ordunun ýslahý baþta olmak üzere; hukukta, adli ve idari yapýda, eðitimde, sosyal yaþamda, sanayide, gerektiðinde yabancý uzmanlar da getirtilerek, yenileþme çalýþmalarý yapýlýyordu.
    Bu yenileþme çalýþmalarý monarþik yapýya dokunmadan, Sarayýn iradesi ve izniyle yapýlabiliyordu. O yüzden yenilenme çalýþmalarý eski bir kalenin restorasyonundan öteye gidemiyor, Osmanlý’nýn çözülüp daðýlmasýna engel olamýyordu.
    Bu sebepten Osmanlý aydýnlarý, Yeni Osmanlýlar (Jön Türkler) Meþrutiyet istiyordu. Abdülaziz Meþrutiyet isteyenlerin bir kýsmýný sürgüne gönderdi. Birçoðu da yurt dýþýna kaçtý.
    Yurt dýþýnda örgütlenen Yeni Osmanlýlar (Jön Türkler) Mithat Paþa, Ziya Paþa, Namýk Kemal gibi aydýnlarýn önderliðinde Harbiye öðrencileri, medrese öðrencileri ve askerler Topkapý Sarayý’ný kuþatarak, Abdülaziz’i tahtan indirdiler. Sonrasýnda 5.Murat’ý Tahta geçirseler de psikolojik sorunlarý yüzünden tahtan indirip, Meþrutiyeti ilan edeceðini söyleyen 2. Abdülhamit tahta geçti. Böylece 1.Meþrutiyet ilan edildi (1876) Mithat Paþa sadrazamlýða getirildi. Ýlk anayasa (Kanun-i Esasi) ilan edildi. 1. Meþrutiyet Anayasa yapmýþtý ama son söz, padiþah 2. Abdülhamit’indi. Anayasa, monarþiyi baðlamýyordu.
   Nitekim 2. Abdülhamit, Osmanlý Rus savaþýný (93 harbi) bahane ederek, meclisi kapatýp,  baþta Mithat Paþa olmak üzere birçok mebusu sürgüne yollamýþ, hatta Mithat Paþa Taif Zindaný’na atýlmýþ, orada da öldürülmüþtür (1884) Böylece 29 yýl sürecek 2. Abdülhamit istibdat dönemi baþlamýþtýr.
    1908’de Rumeli’de askerlerin baþlattýðý isyan üzerine 2.Abdülhamit isyaný bastýramayýnca, 2. meþrutiyeti ilan etti. Sonrasýnda seçimler yapýldý. Ýttihat ve Terakki Parti’si kazanarak hükümeti kurdu. Ýstanbul’da (Rumi, 31 Mart 1325), (Miladi, 13 Nisan 1909) 31 Mart, gerici ayaklanmasýný bastýran hareket ordusu 2.Abdulhamit’i isyandan sorumlu tutarak tahtan indirdi. Yerine Mehmet Reþat (1909- 1918) padiþah oldu. Mehmet Reþat’ýn ölümünden sonra yerine Mehmet Vahdettin (1918- 1922) geçti. Kurtuluþ savaþý sonrasýnda, son Padiþah Vahdettin ülkeyi terk etti.
    TBMM’si saltanatý kaldýrdý (Kasým 1922) Böylece Osmanlý Devleti resmen ortadan kalktý. Bu özet anlatýmdan sonra Osmanlý aydýnlarýný bakalým.
    Osmanlý’da,  kuruluþundan, Tanzimat dönemine kadar geçen zaman diliminde eðitim, þeyhülislamlarýn sorumluluðuna býrakýlmýþtý. Eðitimin özü, Ortaçað Avrupasý’ndaki gibi Tanrýsaldý. Bu eðitim, Ýslam dinini öðretmek adýna; Arap dilini, töresini, yazýsýný vs. toplumun tüm katmanlarýna öðretmek ve içselleþtirmek üstüne düzenleniyordu. O yüzden Osmanlý’da Batýlý anlamda Türk asýllý filozoflar, bilim insanlarý yetiþtirilememiþti.
    Tanzimat’la batýlý anlamda okullarýn açýlmasý, bu okullarda doðal bilimlerinde ders olarak okutulmasý Osmanlý’da aydýnlarýn yetiþmesinin önünü açmýþtý.
    Osmanlý aydýnlarý, özellikle 2. Meþrutiyet sonrasý Batýya (Avrupa) yüzünü dönüp, orda ki geliþmeleri anlamaya, anladýklarý kadarýyla kendi düþüncelerini yetkinleþtirmeye ve düþüncelerini dergi ve gazeteler aracýlýðýyla paylaþmaya çalýþýyorlardý.
    Osmanlý’da aydýnlarýn þansýzlýðý, Avrupa’daki gibi güç alabileceði sýnýfsal bir tabanýnýn olmamasýydý. Çünkü Osmanlý’da Burjuva sýnýfý yoktu.
    Avrupa aydýnlarý, burjuva sýnýfýnýn desteðinde feodal devletle mücadele ederek yol alýrken; Osmanlý aydýnlarý, feodalizm koþullarýnda kendisine yol açmaya çalýþýyorlardý. Ondan sebep, aydýnlanma anlamýnda bir ileri iki geri düþüyorlardý.
    1.Paylaþým savaþý, Osmanlý Devleti’ni fiili olarak yok etmiþ, Anadolu’da Mustafa Kemal ve arkadaþlarýnýn yaktýðý kurtuluþ meþalesinin aydýnlýðý, Edirne’den Ardahan’a  her milliyetten, her düþünceden Anadolu insanýný sarmýþ, asker, sivil, kadýn, erkek, kýz kýzan topyekûn bir direniþ ve her cephede karþý saldýrýlarla, yaklaþýk üç yýl süren Kurtuluþ Savaþýyla emperyalist iþgal sonlandýrýlmýþ, Lozan Anlaþmasý (24 Temmuz 1923) ile de zaferimiz tescil edilmiþtir.
    9 Eylül 1922 günü Ýzmir Belkahve sýrtlarýndan, Yunan askerlerinin telaþla gemilere binip Ýzmir’den ayrýlýþlarýný izlerken; Yanýndaki subaylar, “Paþam baþardýk, savaþý kazandýk” dediklerinde, Mustafa Kemal Paþa, “Asýl mücadele þimdi baþlýyor.” Der.
    Mustafa Kemal Paþa’nýn sözünü ettiði mücadele, aydýnlanma mücadelesidir.
Türkiye Cumhuriyeti’ni kuranlarýn aydýnlanma mücadelesini sonraki yazýmýzda anlatmak üzere, Yazýmý þöyle sonlandýrmak istiyorum.
Gericilik cehaleti, cehalet gericiliði besler.
----------------------------------------------------Tahir Eker 3.8.2020