NEVÞEHÝRLÝ DAMAD ÝBRAHÝM PAÞA           (ö. 1143/1730)

               Osmanlý tarihinin hakkýnda en çok konuþulan Veziri Azamlarýndan birisi de hiç þüphesiz Nevþehirli Damat Ýbrahim Paþa’dýr. Hemþerim olarak övünmem bir tarafa Ýbrahim Paþa Osmanlý tarihinde iz býrakan bir devlet adamýdýr.

               Ýzdin voyvodasý olarak bilinen Sipahi Ali Aða ve Fatma Haným’ýn oðlu olarak eski adý Muþkara olan Nevþehir’de tahminen 1073’te (1662) dünyaya gelen Ýbrahim Paþa akrabalarýný görmek ve iþ bulmak için gittiði Ýstanbul’da yakýn akrabasý Eski Saray masraf kâtibi Mustafa Efendi’nin aracýlýðý ile sarayýn önce Helvacýlar ve daha sonra Baltacýlar Ocaðý’na girdi. Zamanla sarayda yükseldi.

               Sadrazam Þehid Ali Paþa’dan dul kalan kýzý Fatma Sultan’la evlendirilerek damad-ý þehriyari olan Ýbrahim Paþa III. Ahmed’in teklifini kabul ederek sadrazam oldu.(8 Cemaziyelahir 1130/9 Mayýs 1718).

               Sadrazamlýðýnda daha çok içtimaî ve mali meselelerle uðraþmak istiyor, uzun yýllardan beri yenilgiyle biten savaþlarý unutturacak bir barýþ dönemini özlüyordu. Ýmar iþlerine önem veren paþa, barýþ ortamý sayesinde aldýðý tedbirler ve uygulamalarla devletin bütün masraflarý karþýlandýðý gibi  1134 (1721) yýlý baþýnda hazine 5675 divanî keselik bir fazla ile kapandý.

               Ýbrâhim Paþa elde ettiði bu gelirlerle Anadolu’nun çeþitli yerlerinde, özellikle doðduðu yer olan Nevþehir’de ve ayrýca Ýstanbul’da birçok cami, mektep, medrese, çeþme, sebil, kütüphane, imaret, saray, kasýr, köþk ve yalýlar inþa ettirdi. Lale devri diye anýlan sadaret döneminde sýk sýk görülen yangýn afetini önlemek için Fransýz mühtedisi Davud Aða’ya tulumba ile yangýn söndürmek üzere bir teþkilat kurdurdu. Ýlk Türk matbaasýnýn kuruluþu da onun zamanýna rastlar (1727).

Bir taraftan siyasî olaylar sonuçlarý, diðer taraftan iktisadî ve içtimaî meseleler ülkeyi isyana sürükledi. 1730’da patlak veren Patrona Halil isyanýný bastýramayan Ýbrâhim Paþa damatlarýyla birlikte 18 Rebîülevvel 1143 (1 Ekim 1730) sabahý sarayda öldürülerek cesetleri  asilere teslim edildi. Ýbrâhim Paþa’nýn cesedi Ýstanbul sokaklarýnda dolaþtýrýlarak çeþitli hakaretlerden sonra parçalanmýþ bir halde

               Ýbrâhim Paþa dirayetli, cömert, mütevazi, ileri görüþlü, yenilik taraftarý ve hamiyetli bir kimse idi. Devrinin ulema, þair, edip ve sanatkarlarýný korumakla ünlüdür. Akrabalarýný fazlasýyla korur, kendisine rakip gördüðü kimseleri merkezden uzak tutmaya çalýþýrdý. Tarihe ve güzel sanatlara meraklýydý. Hat sanatý ile de meþgul olmuþ, Hâfýz Osman’dan sülüs ve nesih meþk etmiþti. Ressam Ömer Efendi’den de ders görmüþtü. En çok okuduðu kitap Naîmâ Tarihi idi. Ýbrâhim Paþa birçok hayýr eseri býrakmýþtýr. Bunlarýn en önemlileri Nevþehir’deki cami, medrese, dershane, mektep, çeþme, sebil, han ve çifte hamam ile Ýstanbul’da Þehzadebaþý’nda zevcesi Fatma Sultan ile birlikte yaptýrdýðý Dârülhadis Mescidi, çeþme, sebil, kütüphane ve bunlarýn gelir kaynaðý olmak üzere Direklerarasý’ný teþkil eden seksen iki vakýf dükkândýr. Ayrýca Hocapaþa semtinde bir mektep ile bunun altýnda bir sebili, Sirkeci’de Yeni Postahane’nin arkasýnda Acý Musluk Mescidi civarýnda bir darülhadis ve bir hamamý vardý. Bunlardan baþka Sâdâbâd’da bir camii, Beþiktaþ’ta Çýraðan mevkiinde Beþiktaþ Mevlevihanesi yanýnda bir yalýsý, Ýstanbul’da Yeni odalar içinde bulunan Orta Cami yanýnda ve Kuruçeþme’de, Kanlýca’da, Mîrâbâd ve Hünkâr Ýskelesinde, Sultaniye ve Yalý köyü ile Bahariye’de, Mîrâhur Köþkü ile Eyüp civarýnda, Üsküdar’da Þemsipaþa’da, yine Üsküdar’da Malatyalý Camii civarýnda, Çubuklu Camii yakýnýnda, Feyzâbâd’da Mesire Çeþmesi gibi daha bazý yerlerde çeþme, sebil ve havuzlarý mevcuttu. Ürgüp’te on kadar çeþmesi ve Ýzmir’de deniz kenarýnda, Mýsýr Çarþýsý adýyla bilinen bir çarþýsý vardý. Ayrýca Antakya’da, Rumeli’de ve Adalar’da vakýf bað ve bahçeleri bulunuyordu.

 Damat Ýbrahim Paþa ikisi Ýstanbul bir tanesi Nevþehir’de olmak üzere üç külliye yaptýrmýþtýr.

               Þehzadebaþý’ndaki Külliye; Þehrin merkezinde Beyazýt ile Þehzadebaþý’ný baðlayan Þehzadebaþý caddesiyle bunu dikine kesen Dedeefendi caddesinin birleþtiði köþede inþa edilen cami, medrese, çeþme, sebil, kütüphane ve çarþýdan meydana gelen külliye, iki tarafýndan bu caddelere sýnýr olduðu gibi önündeki ana cadde boyunca da karþýlýklý dükkânlarý sýralanýyordu. Burasý günümüzde Direklerarasý olarak anýlan yerdir. Külliyeye ait yapýlar, Nevþehirli Damad Ýbrâhim Paþa tarafýndan 1718’den 1730’a kadar süren sadareti sýrasýnda yaptýrýlmýþtýr. Vakýflar Genel Müdürlüðü’ndeki buna dair bir vakfiye suretinde 1141 yýlý Þevval ayýnda (Mayýs 1729) tanzim edilmiþ olup “... eþi Fatma Sultan ile birlikte Þehzadebaþý’nda mevcut mülk arsalarý üzerinde yaptýrdýklarý on üç hücreli medrese, bunun dershanesiyle kütüphanesi ve sebil, þadýrvanla çeþmesinden teþekkül eden külliyeye ait ...” kaydý bulunmaktadýr. Vakfiye suretinden anlaþýldýðýna göre  Þehzadebaþý’ndaki külliyenin evkafýnda Aydýn sancaðýnda iki köy, Karlý-ili’nde bir köy, Paþa sancaðýnda Manastýr nahiyesinde mukataalar, Ege adalarýndan Nakþa adasýnda tarla, bað ve bahçeler bulunmaktadýr. Bunlara ilave olarak külliyenin önündeki cadde boyunca inþa edilen bir tarafta kýrk beþ, diðer tarafta otuz yedi dükkânýn geliri de külliyeye tahsis edilmiþtir.

               Münir Aktepe tarafýndan yayýmlanan vakfiye özetine göre külliyede þu görevliler hizmet edecekti: Medrese þeyhülkurrasý, dersiam, dört kütüphane görevlisi, kütüphane ciltçisi, yazý hocasý, mesnevîhan, feraizci, onun halifesi, mescidin imamý, müezzini, kandilci, kayyum, buhurcu, temizlikçi, darülhadis ve kütüphanenin kapýcýlarý, þadýrvan ve avlu temizlikçisi, külliyenin çöpçüsü, dört sebilci, çeþmenin kepçe muhafýzý, suyolcu, helalarýn temizlik ve bakýmýný yapacak kiþi, basit tamirlere bakacak usta ile kurþuncu, laðýmcý ve taþçý. Bu çok kalabalýk kadro ayrýca vakfýn zenginliði hakkýnda fikir vermektedir.

Çarþý. Külliyeye gelir saðlamak için Þehzadebaþý caddesi üzerinde karþýlýklý olarak iki sýra halinde inþa edilen çarþýda toplam 82 dükkan vardý.

Bâbýâli'deki Külliye. Bâbýâli semtinin muhtelif yerlerinde inþa veya ihya edilerek vakfedilmiþ medrese, cami, sýbyan mektebi, sebil ve hamamdan meydana gelen yapýlar bir külliye özelliðine sahipti.   38 numaralý Hazine Defteri’nin 21. sayfasýna kayýtlý, Hoca Paþa nezdinde vakfý muallimhâne ve sebil hanenin” kadrosunun sureti bulunmaktadýr.

DAMAT ÝBRAHÝM PAÞA’NIN NEVÞEHÝR KÜLLÝYESÝ

               1139’da (1726-27) tamamlanmýþ olup Osmanlý tarihinde Lale Devri (1718-1730) diye adlandýrýlan ve Batýlýlaþma dönemine geçiþte önemli bir yeri olan devrede Anadolu’da inþa edilmiþ geniþ bir külliyedir. Damad Ýbrâhim Paþa’nýn doðum yeri olan Niðde sancaðý kazalarýndan Ürgüp’e baðlý Muþkara köyünün adý, bu külliyenin tamamlanmasýndan ve banisinin orada yaptýrdýðý diðer imar faaliyetlerinden sonra Nevþehir olarak deðiþtirilmiþtir.

               Ýbrâhim Paþa inþaat faaliyetlerinin yaný sýra Muþkara’nýn geliþmesi için çeþitli idari deðiþiklikler de yapmýþ, Ürgüp’te kurulan pazarý buraya taþýmýþ ve Nevþehir’i kaza merkezi haline getirmiþtir. Ayrýca halkýn bütün vergilerinin kendi vakfýndan ödenmesini saðlayýp Nevþehir’de yaþamayý cazip hale getirdiði gibi nüfusunu arttýrmak için civarda yaþayan aþiretleri ve Kayseri’ye sonradan yerleþen zenginleri Nevþehir’e iskân etmiþtir.

               Külliye cami, medrese, sýbyan mektebi, imaret, kervansaray, hamam ve iki çeþmeden oluþmaktadýr. Eðimli bir araziye yerleþtirilen külliyede cami, medrese, sýbyan mektebi ve imaret, batý ve doðu yönlerinde istinat duvarlarýyla sýnýrlandýrýlmýþ bir alan üzerinde inþa edilmiþtir. Ortasýndan Câmi-i Cedîd caddesi geçen bu alanýn doðusunda cami, batýsýnda sýbyan mektebi, medrese ve imaret, biri cami avlusunun güney duvarýnýn dýþýnda, diðeri sýbyan mektebi avlusunun köþesindeki istinat duvarýnýn üzerinde olmak üzere iki çeþme bulunur. Hamam bu sahanýn kuzeyindeki eðimli arazi üzerindedir. Cami avlusunun altýnda yer alan kervansarayýn giriþi ise Câmi-i Cedîd caddesi tarafýnda bir istinat duvarý ile çevrelenmiþtir.

DAMAD ÝBRAHÝM PAÞA KÜTÜPHANESÝ

Tarihçi Raþid Mehmed Efendi, darülhadis ve kütüphanenin 15 Receb 1132’de (23 Mayýs 1720) devrin ileri gelen devlet adamlarýnýn, ulemanýn ve meþâyihin katýldýðý büyük bir merasimle açýldýðýný nakleder.