VAKIF NASIL KURULUR?

            Araþtýrmalardan anladýðýmýz üzere Osmanlý devleti gerçekten bir vakýf imparatorluðudur. Yüz yýllarca eðitim,saðlýk gibi toplumun temel ihtiyaçlarý vakýflar yoluyla ücretsiz olarak halkaný hizmetine sunulmuþtur. Buraya kadar okuduðunuz ve bundan sonra okuyacaðýnýz vakýflarýn hepsinin ayrýntýlý vakfiyeleri vardýr. Vakfiye vakýf senedidir ve kurulan vakfýn hukukiliðini saðlayan bir belgedir. Konunun bu kýsmýnda niyetim Profesör Ahmed Akgündüz’ün vakýflarýn hukuki durumlarýný anlattýðý makalesini olduðu þekliyle alýntýlamaktý. Makalenin çok uzun,hukuki terimlerin çok olmasý ve doðal alarak Osmanlýca kelimelerin çokluðu sebebiyle vaz geçtim. Makaleyi esas alarak ve vakýflarla ilgili yayýnlardaki vakfiye örneklerine göre Osmanlý döneminde bir vakfýn nasýl kurulacaðýný anlatmaya çalýþacaðým.

            Diyelim ki Osmanlý döneminde yaþayan servet sahibi bir kiþisiniz, hayrat yaptýrmak ve bu hayrata bir vakýf kurmak istiyorsunuz. Vakfýnýzý nasýl kurarsýnýz?

1-Vakýf kurmak cinsiyetinizin ve dininizin(Gayri Müslimler kendi dindaþlarý için vakýf kurabilecekleri gibi bir Müslüman’la müþterek Ýslam Hukukuna tabi bir vakýf kurabilirler) önemi yok. Akýl balið ve hür olmanýz vakýf için olmazsa olmaz þartlarýndan biridir.(Medeni olarak Erkek, kadýn, kul olabilirsiniz. Köleler vakýf kuramazlar.)

2-II. Bayezid Han (1491 sonrasý) öncesinde yaþýyorsanýz gayri menkul (arazi, dükkân vb.)vakfý, sonrasýnda yaþýyorsanýz hem menkul (nakit para) hem gayri menkul veya ikisi bir arada vakýf kurabilirsiniz.

3-Mülkünüz meþru yollardan kazanýlmýþ olmalýdýr. Hayratýnýzý-vakfýnýzý yalnýzca kendiniz yaptýrabileceðiniz-kurabileceðiniz gibi müþterek te yaptýrabilirsiniz. Tek þart mülkleriniz borçlarýnýzdan dolayý tedbir altýnda olmamalý, verese malýysa tüm mirasçýlarýn onayý alýnmalý. Baþka  bir vakýf hizmeti için para veya mülk vakfedebilirsiniz. 

4-Hayratýnýz ve vakfýnýz için gerekli izinleri almalýsýnýz.(Vakýf için Osmanlý Sultanýndan mülk talep edecekseniz kesinlikle izin almalýsýnýz. Hemen tedirgin olmayýn Osmanlý Sultanlarý hayrat yaptýrmak ve vakýf kurmak için her zaman izin vermiþtir.

5-Gerekli izinleri aldýnýz. Artýk inþaata baþlayabilirsiniz. Diyelim ki yaþadýðýnýz bölgeye bir Sýbyan mektebi yaptýrmak istiyorsunuz. Önce geniþçe bir arazi bulmalýsýnýz. Ýnþa edeceðiniz bina çocuklarýn oynayacaklarý kadar geniþ bir bahçe içinde olmalý, ama önce araziye su getirmelisiniz. Sonrasýnda tuvaletler (kenef) ve mutfak için ama iþin baþýnda inþaat için suya ihtiyacýnýz var çünkü.

6-Mektebinizi büyük yaptýrmalýsýnýz. Talebelere yemek verileceði için mutfaðý, yemek yeme yerleri,gýda depolamak için deposu ve içinde dolaplarý olan geniþ okuma odalarý olmalý.

7-Ýnþaatýnýzý bitirdiniz. Talebeler ve muallim-muallimler ayarlandý. Sýra geldi en önemli hususa. Ýlk baþta belirttiðimiz gibi vakýf için servetiniz olmalý çünkü Osmanlý sultanýnýn vakfýnýz için tahsis edeceði arazilerin-köylerin vergileri yýllýk toplandýðý için o zamana kadar hayratýnýz çalýþmak zorunda.

8-Mektebinizin tüm masraflarýný belirlediniz(muallim ve diðer çalýþanlarýn yevmiyeleri, talebelere verilecek yemek masrafý,cüz ve Mushaf ücreti,temizlikçi,halife(yardýmcý) su malzeme ve masrafý, binanýn ileri ki zamanda olacak tamirat masrafý vb.) Belirlediðiniz masrafa göre Osmanlý sultanýndan arazi isteyeceksiniz.

-Yemek yapmak için malzemeler alýndý. Hububat vb. gýda maddeleri alýnýp depolandý, bütün hazýrlýklar tamamlandý, mektebiniz eðitime hazýr hale geldi. Sýra geldi vakfýnýzý tescil ettirmeye, yani vakfiyenizi yazdýrmaya.

9-Aldýðýnýz tüm izinlerin kaðýtlarýný, temlikname ve tapularýnýzý, þahitlerinizi alýp baðlý olduðunuz kaza veya il kadýsýna gidiyorsunuz. Durumunuzu anlatýyorsunuz. Kadý belgelerinizi inceliyor isterse araþtýrma yapýyor.

10-Vakfiyeler belli bölümlerden oluþur. Hamdele ve salvele ile baþlar(Allah-ü Teala’ya hamd ve Peygamber(sav) Efendimize salavat)vakfýn meþruiyetini gösteren ayet-i kerime ve hadis-i þerifler yazýlýr, vakýf sahibinin yaptýrdýðý hayrat ve hayratýn akarlarý tek tek ayrýntýlý olarak yazýlýr.

11-Tüm vakýf çalýþanlarýnýn ücretleri ve vefatýnýzdan sonra vakfýnýzdan faydalanmasýný istediðiniz kiþiler (neslinizden fakirler veya harameyn fakirleri gibi) gelir fazlasýnýn nereye veya kimlere harcanacaðý gibi konular tek tek vakfiyeye geçirilir.(Mütevelli (vakfýn tüm iþlerini takip eden kiþi) Cabi (vakfýn gelirlerini toplayan kiþi) muallim,halife,ahçý ve mutfak masrafý,su yolu,çeþme masrafý,talebeler verilecek harçlýk,yýlda bir kez alýnacak kýyafet,kýr gezisi masrafý ayrýntýlý þekilde tek tek yazýlýr. Kadý tüm belgelere göre vakfiyeyi mühürler imzalar ve sicil defterine kayýt eder. Vakfýnýz artýk hukuki bir kiþilik kazandý. Bundan sonra vakfiyeye aykýrý harcama yapýlamaz,vakfa tahsis edilen mülk(arazi) ler miras olarak çocuklarýnýza kalmayacaðý gibi satýþý,trampasý ve hibesi yasaktýr. Vakýf arazisi yeniden Hazine arazisine çevrilemez.

Diyelim ki servetiniz bir hayrat yaptýrmaya yeterli deðil,o zaman hali hazýrda faal olan bir vakýf bulup bazý hizmetlerini finanse edebilirsiniz. Bunun için vakfedeceðiniz para miktarýný ve yeni bir hizmet için görevlileri belirleyerek vakfiye zeyli yazdýrmak için Kadý’ya baþvuruyorsunuz. Þunu kesin olarak belirtmemiz gerekiyor;her hangi bir deðer(arazi,para vb.)vakfetmek için mutlaka zengin olmanýz gerekmiyor. Mantýk olarak bir camiye seccade veya þamdan vakfetmek ile büyük bir imaret kurmak arasýnda hem hukuki hem dini olarak fark yoktur. Allah-ü Teala herkese niyetine göre ecrinin karþýlýðýný verecektir. Ayrýca birkaç kiþi müþterek þekilde vakýf kurabilir.

Kaynaklarý incelediðimizde vakýflarýn kiþinin saðlýðýnda kendisi kurabileceði gibi vefatýndan sonra aile fertlerinden veya sevenlerinden biri de kurulabildiðini görüyoruz. Gazi Süleyman Paþa vakfý ölümünden sonra Orhan Bey,Ýstanbul’daki Yavuz Sultan Selim külliyesi vakfý Kanuni tarafýndan babasýnýn ölümünden sonra, Ankara’daki Hacý Bayram Veli vakfý büyük ihtimalle evlatlarýndan veya sevenlerinden birileri tarafýndan kurulmuþ olmalýdýr. Misal Bursa’daki Emir Sultan hazretlerinin dergahý vefatýndan sonra hanýmý Fatma Hundi Hatun tarafýndan,caminin tezyini de sevenleri tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Genellikle kamu hizmeti gören dergahlar (pek çoðunda imaret-aþevi ve misafirhane vardýr.) ya sultan veya müteveffa þeyhin sevenleri tarafýndan mülkler vakfedilerek hizmet devam ettirilir. A. Akgündüz'ün makalesinden (AKGÜNDÜZ  Ahmed   Osmanlý Hukukunda Vakýflar, Hükümleri ve Çeþitleri  https://www.tarihtarih.com/? Syf= 26&Sy z= 382186) öðrendiðimize göre; tesis edilen vakfa ait vakfiyede vakfýn sahibi,vakfa konu hizmet/ler, vakýf çalýþanlarý ve alacaklarý ücretler,vakýf sahibinin vefatýndan sonra kim veya kimlerin mütevelli olacaðý ve alacaðý ücret tek tek yazýlýr bilahare bölgedeki Kadý’ya tescil ettirilerek vakýf defterine iþletilir artýk vakýf çalýþmaya insanlara hizmet etmeye vakýf sahibi de insanlarýn duasýný talep etmeye hazýrdýr.

Burada kýsaca Para vakýflarýndan bahsetmek elzemdir. Osmanlý devletinin kuruluþ ve geliþme yýllarýnda selefi devletlerde olduðu gibi yalnýzca Gayri menkul (taþýnmaz)vakýflarý kurulabiliyordu. Para vakýflarýnýn kurulmaya baþlanma tarihi meþhur Þeyhül Ýslam Ebüssuûd Efendi'nin bir fetvasýna istinaden Kanuni dönemine dayandýrýlýrsa da Çiðdem Gürsoy’un  AYNI VE BAÞKA : EVKAF MUHASEBECÝLÝÐÝ MAHKEMESÝ PARA VAKFI KAYITLARI (1491-1828)  isimli çalýþmasýnda belirttiðine göre ilk para vakfý davasý 1491 yýlýnda yapýldýðýna göre Kanuni zamanýna kadar istisnai de olsa para vakýflarý varlýðýný kabul etmek gerekir.

Para vakýflarýnda vakfedilen deðer nakit paradýr. Vakýf mülkiyetine geçen para usulüne göre iþletilir geliri vakfa aittir. Para vakýflarýyla Osmanlý iktisadi sisteminde küçük esnafa kredi verilmeye baþlanmýþtýr. Bu sayede vakýf bölgesinde ekonomik bir canlýlýk oluþturulmuþtur.

Þunu peþin peþin belirtmekte fayda vardýr. Osmanlý döneminde vakýf kurmak için büyük servet sahibi olmak gerekmiyordu. Cami yaptýrmak veya camiye þamdan vakfetmek arasýnda manevi olarak bir fark yoktur.

 Vakýf müessesesinin Ýslami bir kurum olduðunu ve Ýslam tarihindeki baþlangýcýnýn Peygamber Efendimizin(sav) zamanýnda olduðunu vakýf konu baþlýðýmýzda belirtmiþtik. Vakýf kurmada da pek çok konuda olduðu gibi Türk Ýslam devletleri baþý çektiler.

           Kaynaklarýn da teyit ettiði gibi Vakýf müessesesi Ýslam diniyle birlikte toplumsal hayta giren Ýslami bir kavramdýr. 1400 yýldýr da hukuki ve dini bir müessese olarak devam etmektedir.1400 yýldan daha uzun süreli bir tarihe sahip Vakýf müessesesini tam olarak içselleþtirmiþ olanlar da Müslüman Türk devletleri olmuþtur.