Ebü’l-Hasan EÞ‘ARÎ

Ebü’l-Hasen Alî b. Ýsmâîl b. Ebî Biþr Ýshâk b. Sâlim el-Eþ‘arî el-Basrî (ö. 935-36)

Eþ‘ariyye mezhebinin kurucusu.

Yemen’li sahâbî Ebû Mûsâ el-Eþ‘arî’nin soyundan geldiði için Eþ‘arî nispetiyle, Ehl-i sünnet akîdesinin geliþip yayýlmasýna olan önemli katkýlarýndan dolayý “Nâsýrüddin”, Basra’da doðup büyüdüðü için “Basrî”, “Ýmâmü Ehli’s-sünne”, “Ýmâmü’l-mütekellimîn”, “Reîsü’l-cemâa” lakaplarýyla da anýlýr. Eþ‘arî, latîfeci ve tatlý sözlü, mizâhsever, þakacý bir kiþiliðe sahip, kanaatkâr ve iffet sahibi bir kimsedir. O’nun fizikî özellikleri hakkýnda bildiðimiz tek þey ise sesinin güzel ve okuyuþunun etkileyici oluþudur. 

Küçük yaþta babasýný kaybeden Ýmam Eþ‘arî onun vasiyeti üzerine Sünnî bir âlim olan Yahyâ b. Zekeriyyâ es-Sâcî’den fýkýh ve hadis ilimlerinin yaný sýra Ehl-i hadis’in îtikâdî esaslarýný, özellikle de bu mezhebin sýfatlar hakkýndaki görüþlerini öðrendi.  Annesinin Mu‘tezile âlimlerinden Ebû Ali el-Cübbâî ile evlenmesinden sonra da onun himayesinde yetiþti ve kendisinden kelâm tahsil etti. Bir taraftan da Abdurrahman b. Halef, Ebû Halîfe el-Cumahî, Sehl b. Nûh, Muhammed b. Ya‘kūb gibi Sünnî âlimlerden hadis ve fýkýh dersleri aldý. Basra’da oturduðu yýllarda zaman zaman Baðdat’a giderek Ebû Ýshak el-Mervezî’nin Mansûr Camii’ndeki cuma derslerine katýldý. Bazý tarihçiler “Eþ‘arî, Mervezî’den Þâfiî mezhebini, Mervezî de Eþ‘arî’den kelâm ilmini öðrendi” tespitinde bulunmuþlardýr. Yani “Ebû Ýshâk el-Mervezî, Eþ‘arî’nin hem hocasý hem de arkadaþýdýr”.

Uzak diyarlardan Eþ‘arî’yi dinlemeye gelen öðrencilerin varlýðý, onun kendi döneminden itibaren tanýnmaya baþladýðýnýn bir göstergesidir. Gençlik yýllarýnda Eþ‘arî’nin þöhretini duyan ve büyük bir iþtiyakla onunla tanýþmak üzere Basra’ya giden Ebû Abdullah b. Hafîf’in anlatýmýna göre Eþ‘arî, mecliste Mu‘tezile’nin meþhûr âlimleriyle tartýþmalar yapmakta ve Mu‘tezile bilginlerine söylenecek hiçbir söz býrakmayacak derecede onlarýn ileri sürdükleri itirâzlarý cevaplamaktadýr. Eþ‘arî’nin hocasý Ebû Ali el-Cübbâî ile yaptýðý bir tartýþmada onu ilzâm ettiðini söylemesi, hem aralarýndaki kelâmî tartýþmalarýn devam ettiðini, hem de Eþ‘arî’nin cedel ve münâzara ilminde yetkinliðe ulaþtýðýný göstermektedir.  

Kuþkusuz Eþ‘arî’nin ilmî yetkinliði yalnýzca kelâm ilmiyle sýnýrlý deðildir. O ayný zamanda cedel, fýkýh, kýyâs ve ictihâd konularýna vâkýf bir âlim, büyük bir müfessir, eserlerinde baþkalarýnýn sözünü bile etmediði görüþ ve mezhepler hakkýnda ayrýntýlý açýklamalara deðinebilen mütebahhir bir bilgindir. Hocasý Cübbâî’nin etkisiyle gençliðinde Mu‘tezilî görüþleri benimsemesine, hatta bunlarý savunan eserler yazmasýna raðmen 912-13 yýlý civarýnda bir cuma günü Basra Camii’nde Mu‘tezile’den ayrýlýp Ehl-i sünnet’e intisap ettiðini ve Ahmed b. Hanbel ile diðer hadis âlimlerince temsil edilen Selef itikadýný benimsediðini açýkladý.

Kaynaklar Eþ‘arî’nin itikadî ve fikrî hayatýndaki bu deðiþikliði farklý sebeplere baðlar. Eþ‘arî’nin, Allah’ý zorunluluk altýna sokan (vücûb alellah, Mu‘tezile görüþünün yanlýþlýðýný farkederek hocasý Cübbâî ile bu görüþle ilgili üç kardeþ (ihve-i selâse) meselesi etrafýnda yaptýðý münakaþalarda tatmin edici cevaplar alamamasýnýn Mu‘tezile’den ayrýlmasýnda etkili olduðu kabul edilmektedir. Eþ‘arî’nin mezhep deðiþtirmesini özel bir olaya baðlamak yerine onun gerçeði arama çabalarýnýn, özellikle baþta Ebû Hanîfe ve takipçilerinin konuyla ilgili düþünceleri olmak üzere daha önce yapýlmýþ olan Mu‘tezile’yi tenkit mahiyetindeki çalýþmalarý incelemesi ve bu suretle kaydettiði fikrî geliþmenin bir sonucu saymak daha mâkul görünmektedir.

Eþ‘arî muhtemelen hicri 300’lü yýllarda Baðdat’a giderek hayatýnýn geri kalan kýsmýný orada geçirdi.  Basra’da yürüttüðü öðretim ve telif faaliyetlerine Baðdat’ta Sünnî inanç doðrultusunda devam ederek pek çok öðrenci yetiþtirdi. Ýmâmiyye’nin ileri gelenlerinden biri iken Eþ‘arî ile yaptýðý münazarada yenik düþen Ebü’l-Hasan el-Bâhilî’den baþka Ýbn Mücâhid et-Tâî, Basra ve Baðdat’ta hizmetinden ayrýlmayan Bündâr b. Hüseyin eþ-Þîrâzî, Abdullah b. Ali et-Taberî, Muhammed b. Ali el-Kaffâl, Ýbn Hafîf eþ-Þîrâzî, Ebü’l-Hasan Ali b. Mehdî et-Taberî onun meþhur öðrencilerindendir.

Eþ‘arî’nin talebelerinden Ebû Ali es-Serahsî, hocasýnýn ölümünü þu sözlerle anlatýr: “Baðdat’taki evimde eceli yaklaþan Ebü’l-Hasan el-Eþ‘arî, beni yanýna çaðýrarak þöyle söyledi: “ Bana þahitlik et ki, Ehl-i kýbleden hiç kimseyi tekfir etmedim. Çünkü herkes tek bir ma‘bûdun varlýðýný kabul ediyor. Bunun dýþýndakilerin hepsi yorum farkýndan ibarettir” Kuþeyrî ise bu rivâyetin aksine hicri 324 yýlýnda ölüm döþeðindeyken Eþ‘arî’nin, öðrencisi olan fakîh Ebû Ali es-Serahsî’ye “Allah, Mu‘tezile’ye lanet etsin. Onlar insanlarýn zihinlerini karýþtýrdý ve yalan söylediler” dediðini nakleder.  935-36 yýlýnda Baðdat’ta vefat ettiði ve þehrin güney bölgesinde bulunan bir mescidin yakýnýndaki türbeye defnedildiði kabul edilen Ýmam Eþ’ari’nin türbesi yýkýlarak kabri gizlenmiþtir.

Basra’da dedesinden intikal eden bir arazinin 17 dirhem tutarýndaki geliriyle geçinen Eþ‘arî’nin oldukça zâhidâne bir hayat yaþadýðý anlaþýlmaktadýr. Samimi dindarlýðýnýn yanýnda kývrak bir zekâya sahipti. Diyalektiði çok iyi kullandýðý için yaptýðý münazaralarda genellikle üstün gelirdi. Mu‘tezilî âlimlerin fýkýhta umumiyetle Hanefî mezhebini benimsemelerine bakýlarak onun da ayný temayülü koruduðunu söylemek mümkünse de Mâlikî ve daha yaygýn kanaate göre Þâfiî olduðu da nakledilir.

Hadis rivayetinden baþka tefsir, fýkýh, usûl-i fýkýh, cedel gibi ilimlerle ilgilenmiþ ve bu alanlarda da eserler vermiþtir. Asýl þöhretini ise kelâm ve itikadî mezhepler sahasýnda yaptýðý çalýþmalarla kazanmýþtýr. Hayatýnýn ilk döneminde Mu‘tezilî kelâm anlayýþý doðrultusunda eserler telif etmesine raðmen, akla aþýrý derecede güvenen, onu dinin esaslarý için temel ölçü kabul eden bu mezhebin bazý tutarsýzlýklarý bulunduðunu ve naslarla çatýþtýðýný farkederek Ebû Hanîfe, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Ýbn Kuteybe, Ebû Saîd ed-Dârimî gibi âlimlerce ortaya konan Ehl-i sünnet akaidi safýnda yer almasý kelâm tarihinde önemli bir dönüm noktasý teþkil eder. Eþ‘arî, Mu‘tezile’nin aþýrý akýlcýlýðýna karþý çýkýþýnýn etkisiyle olacaktýr ki önce Ahmed b. Hanbel’in takipçisi olmuþ ve teslimiyetçi bir tavýr benimsemiþtir. Fakat kýsa bir zaman sonra itikadî esaslarý aklýn ilkeleriyle destekleyerek naslarý ön plana çýkaran üçüncü bir merhaleye ulaþmýþtýr ki bu Mâtürîdî paralelinde Sünnî kelâm metodunun baþlangýç dönemini oluþturur. Bu dönemde, Mu‘tezile görüþlerini savunmak için daha önce ileri sürdüðü görüþleri bizzat kendisi eleþtirmiþtir. Müslümanlarýn itikadî konulardaki ihtilâflarýný Maḳālâtü’l-Ýslâmiyyîn adlý eserinde bir araya topladýktan sonra bid‘atçý görüþleri ve baþta Aristoculuk olmak üzere felsefî fikirleri, ayrýca Hýristiyanlýk, Yahudilik ve Mecusîliði çeþitli kitaplarýnda tenkide tâbi tutmuþtur.

Ýmam Eþ‘arî’nin her biri ünlü kelâmcýlar olarak tanýnan, görüþ ve sistemini geliþtirip yayan önemli sayýda öðrencisi bulunmaktadýr. Bu öðrencilerini her tabakadan güçlü âlimler takip etmiþ ve onlarýn çabalarýyla Eþ‘arîlik düþüncesi Ýslâm dünyasýnda etkin bir mezhep haline gelmiþtir. Selçuklu sultaný Tuðrul Bey zamanýnda vezir Amidü’l Mülk yüzünden Eþ‘arî âlimleri iþkencelere maruz kalmýþlarsa da 1063 yýlýnda Sultan Alp Arslan’ýn (ö. 1072) tahta geçmesi ve gözden düþen Amîdü’l-Mülk’ün 1063 yýlýnda öldürülmesi ile bu zulüm devri sona ermiþtir. Öte yandan Alp Arslan’ýn veziri Nizâmü’l-Mülk ise koyu bir Eþ‘arî olduðu gibi âlimlere büyük deðer veren bir zâttýr. O Baðdat ve Niþabur’da kurduðu Nizâmiyye medreseleriyle sünnî ve Eþ‘arî kelâmýnýn geliþip kuvvetlenmesine büyük katkýda bulunmuþtur. Bu tarihten itibaren hýzla yayýlmaya baþlayan Eþ‘arîyye Selçuklu devletinin resmî mezhebi haline gelmiþtir.

Kelâmî Görüþleri. Ebü’l-Hasan el-Eþ‘arî’den günümüze intikal eden eserler kelâm kültürü ve terminolojisi bakýmýndan çaðdaþý Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin eserlerine nisbetle zayýf kabul edilse de kendisi Sünnî kelâm ekolünün önemli kurucularýndan biri olarak kabul edilmiþtir. Ýmam Eþ’ari’nin kelâmî görüþleri þu þekilde özetlenebilir.

1. Bilgi. Zaruri ve iktisabî olmak üzere ikiye ayrýlýr. Doðruluðundan þüphe edilmeyen bilgilere zaruri bilgiler denir. Akýl dýþ dünyadaki nesnelerden yaptýðý soyutlamalarla yani kavramlarla birleþip özdeþleþince bilgi meydana gelir. Bu anlamda akýl bilgi demektir. Bilgi sadece nazar ve tefekkürle deðil tartýþma (cedel) yoluyla da elde edilebilir.

Âlemdeki bütün cisimler bölünemeyecek kadar küçük olan cüzlerin (atom) birleþmesinden meydana gelmiþtir. Bu parçalar sonlu olduðu için bunlarýn birleþip ayrýlmasýndan oluþan âlem de sonludur. Atomlarda, kendiliðinden çeþitli terkipler yaparak deðiþik cisimler meydana getirme gücü yoktur; onlarýn birleþmesi ve farklý cisimler teþkil etmesi sadece ilâhî irade ve kudretin tesiriyle olmaktadýr. Zira bütün atomlar mahiyet itibariyle birbirinin benzeridir.

2. Ýlâhiyat. Allah’ýn varlýðýna ancak akýl yürütme yöntemiyle ulaþýlabilir. O’nun varlýðýna iliþkin bilgiler, insanda doðuþtan mevcut olan zaruri bilgiler türünden deðildir. Aksi halde varlýðý hakkýnda þüpheler ileri sürülmez ve sonuç itibariyle herkes zorunlu olarak O’na iman ederdi. Allah’ýn mevcudiyetini idrak etmek için insanýn hangi unsurdan yaratýldýðýný, bir damla sudan nasýl mükemmel bir varlýk haline geldiðini düþünmesi yeterlidir… Þu halde insaný yaratan, yaþatan ve dünya hayatýna son veren irade ve kudret sahibi bir varlýðýn bulunmasý gerekir ki O da Allah’týr.

Allah’ýn ezelî sýfatlarý vardýr. Âlim, kādir, hay, mürîd, mütekellim, semî‘, basîr oluþu O’nda ilim, kudret, hayat, irade, kelâm, sem‘ ve basar sýfatlarýnýn bulunduðu anlamýna gelir. Baþka bir ifadeyle Allah ilimle âlim, kudretle kādirdir. Hayat, ilim, irade ve kudret sýfatlarý fiilleri yoluyla; sem‘, basar, kelâm, bekā sýfatlarý da zâtýnýn eksiklikten tenzih edilmesini gerektiren aklî zaruretle bilinir. Vech, yed, ayn, istivâ, nüzûl gibi sýfatlar sadece naslarda O’na atfedilen kavramlar olup akýl onlarýn Allah’ýn zâtýna lâyýk olacak mânalarý bulunduðuna hükmeder. Yaratma, rýzýk verme gibi fiilî sýfatlarý ezelî deðildir. Zira bu takdirde âlemin ezelî olmasý gerekirdi, bu ise imkânsýzdýr. Zâtýnda mevcut kelâm-ý nefsî kadîm, bu kelâmý ifade eden lafýzlarsa hâdistir. Allah’ýn ilminde bir deðiþiklik olmaz, varlýklarý yaratmadan önceki bilgisi ne ise yarattýktan sonra da odur. Ýrade sýfatý küllî olup âlemdeki bütün varlýk ve olaylarý kuþatýr; ayný þekilde kullarýn fiilleri de ilâhî iradeye göre cereyan eder.

Kul fiilini Allah’ýn dileyip yarattýðý hâdis kudretle yapar ve böyle bir kudretle de olsa fiili yaptýðý için sorumlu olur. Eðer kul fiilini ilâhî irade ve kudretten baðýmsýz olarak yapabilseydi ona dilediði niteliði verebilmesi gerekirdi. Hâlbuk kulun güzel ve iyi olmasýný istediði bir þey çirkin ve kötü olabilmektedir. Bütün ilâhî fiiller hikmet ve adalet ürünü olmakla birlikte irade sýfatýna göre gerçekleþir. Dolayýsýyla bu fiillerde menfaat elde etme veya bir zararý bertaraf etme anlamýnda herhangi bir hikmet aramak gereksizdir. Esasen hiçbir þey O’nun hakkýnda vâcip deðildir.

Allah’a nisbet edilen isimler sadece nasla belirlenir. Allah’ýn görülmesi aklî bir imkânsýzlýða götürmediði için mümkündür. Dünyada Allah sadece Hz. Peygamber tarafýndan görülmüþtür; âhirette ise bütün müminlerce görülecektir; rüyada görülmesi ise imkânsýzdýr.

3. Nübüvvet ve Âhiret. Allah bir sebep ve hikmete baðlý olmaksýzýn sadece rahmetinin eseri olarak kullarýndan dilediðini peygamberlikle görevlendirir. Bunlardan resul olanlar ilâhî emirleri insanlara teblið etmekle yükümlü tutulduðu halde nebîler böyle bir mükellefiyet taþýmaz. Bu sebeple kadýnlardan da nebî seçilmiþtir. Bir peygamberin nübüvveti mûcize göstermesi, önceki peygamberin kendisini haber vermesi veya hitap ettiði insanlarda, örnek davranýþlarý ve öðretilerinin hidayete ulaþtýrýcý olmasý açýsýndan nübüvvetinin doðruluðuna dair zaruri bir bilginin meydana gelmesiyle bilinir.

Hz. Peygamber’in nübüvvetine iliþkin en büyük delil, ümmî olduðu halde Kur’ân-ý Kerîm gibi yüce bir kitabý getirmiþ olmasýdýr. Peygamberler nübüvvetten önce büyük günahlardan, nübüvvetten sonra da bütün günahlardan korunmuþlardýr

Âhiret hallerini bilmenin tek yolu nakil olmakla birlikte akýl da bunlarýn imkân dahilinde bulunduðunu kabul eder. Kabirlerdeki cesetlere, dünyadaki amellerine göre acý veya huzur ve mutluluk hissedecek þekilde bir tür hayatýn verilmesi, ölmüþ bir canlýnýn ikinci defa yaratýlmasý (ba‘s ba‘de’l-mevt) aklen imkânsýz deðildir.

4. Ýman-Günah. Ýman, Hz. Muhammed’in (sav) hak peygamber olduðunu tasdik etmekten ibarettir. Ýnancý dil ile açýklamak ve ilâhî buyruklarý yerine getirmek (ikrar ve amel) imana dahil deðildir. Ýlâhî buyruklara aykýrý olan her davranýþ büyük günahtýr. Günahýn büyüklüðü ve küçüklüðü izâfîdir. Kötülüklerin günahý iyiliklerden elde edilen sevabý yok etmez. Tövbe Allah’a karþý iþlenen bütün günahlarý siler. Kullara verilen sevap ve mükâfat iþledikleri amellerin karþýlýðý deðil sadece ilâhî bir lütuftur.

5. Ýmâmet. Müslümanlarýn iþlerini Hz. Peygamber’in tayin ettiði ilkelere göre yürüten bir halifenin ehlü’l-hal ve’l-akd tarafýndan seçilmesi zaruridir. Ali ile muhalifleri arasýnda meydana gelen olaylarda Ali haklý, muhalifleri hatalý idi.

Eþ‘arî üzerinde araþtýrma yapan çaðdaþ yazarlarýn bir kýsmý onun sadece Ahmed b. Hanbel’e uyan ve tamamen Selefî çizgiyi takip eden bir akaid âlimi olduðunu ileri sürerken, bir kýsmý da onu Ýbn Küllâb el-Basrî, Muhâsibî ile Kalânisî’den etkilenen ve onlarýn görüþlerini açýklayan bir kelâmcý olarak görür. Öyle anlaþýlýyor ki Eþ‘arî itikadý esaslarý belirlerken Ahmed b. Hanbel’den faydalanmýþ, nakli akýlla desteklerken Ýbn Küllâb, Muhâsibî ve Kalânisî gibi kelâmcýlar doðrultusunda bir çizgi takip etmiþ, ancak kendine has bir kelâm sistemi de kurmuþtur. Onun sistemi Ehl-i sünnet ilm-i kelâmýnýn bir mektebi haline gelmiþ, kendisinden sonra önemli deðiþikliklerle Ýbn Fûrek, Bâkýllânî, Ebû Ýshak el-Ýsferâyînî, Abdülkāhir el-Baðdâdî, Cüveynî, Gazzâlî, Ebû Bekir Ýbnü’l-Arabî, Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Adudüddin el-Îcî, Seyyid Þerîf el-Cürcânî, Teftâzânî gibi belli baþlý kelâmcýlar tarafýndan geliþtirilerek günümüze kadar devam ettirilmiþ ve neticede kelâmî metot açýsýndan Eþ‘arî’yi büyük ölçüde aþan bir noktaya ulaþmýþtýr. Þâfiî ve Mâlikî âlimlerinin ekseriyetiyle bazý Hanbelî ve Hanefî âlimleri de Eþ‘arî’nin görüþlerini benimsemiþlerdir.

Eþ‘arî’nin sistemi çeþitli âlimlerce tenkit edilmiþtir. Ancak bu eleþtiriler eksik veya yanlýþ anlamadýr. Mâtürîdî âlimleri Eþ‘arî’yi fiilî sýfatlarý hâdis kabul etmesi ve Havvâ, Âsiye, Meryem gibi bazý kadýnlarýn nebî olduðunu söylemesi gibi hususlarda tenkit etmiþlerdir.

Eserleri. Ebü’l-Hasan el-Eþ‘arî’nin kelâm, cedel, tefsir, usûl-i fýkýh ilimlerine, ayrýca Mu‘tezile ile Þîa’nýn reddine, Mecûsîler’in, yahudilerin, hýristiyanlarýn, tabiatçýlarýn ve çeþitli felsefî görüþlerin tenkidine dair olmak üzere irili ufaklý yüzü aþkýn eser yazdýðý rivayet edilir. Bunlarýn sayýsýný 300’e çýkaranlar da vardýr. Günümüze ulaþan eserleri þunlardýr:

1. Maḳālâtü’l-Ýslâmiyyîn. Üç bölümden meydana gelen Makâlât’ýn yaklaþýk yarýsýný oluþturan birinci bölümü Hz. Peygamber’den sonra hilâfet konusunda ortaya çýkan ihtilâflara ayrýlmýþken ikinci bölümde ise kelâm konularýndan, Þîa ve Mu‘tezile’nin görüþleriyle Allah’ýn isimleri ve sýfatlarýndan bahsedilir. Hamdeleyle baþladýðý için genellikle ayrý bir eser olarak deðerlendirilen üçüncü bölüm ise muhtelif þahýs ve mezheplerin görüþlerinden oluþmaktadýr. Eþ‘arî, bu eserde kelâmcýlarýn görüþ ve inançlarýný temel iki kategoride inceler. “Celîlü’l-kelâm” olarak isimlendirilen birinci bölüm Allah’ýn varlýðý, sýfatlarý, nübüvvet ve sem‘iyyât bahisleri gibi ilâhiyatla ilgili konularýdýr. “Dakîkü’l-kelâm” þeklinde isimlendirilen ikinci bölüm ise ve madde, hareket, boþluk, zaman, mekân ve nedensellik gibi kozmoloji alanýnda görüþler yer alýr. Müslümanlar arasýnda itikadla ilgili olarak ortaya çýkan farklý görüþ ve mezheplere dair önemli ilk kaynaklardandýr.

2. el-Ýbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. Ehl-i sünnet’e intisap ettiði yýllarda kaleme aldýðý bir risâledir.

3. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. (Ýstikâmetten Ayrýlanlar ve Bidat Ehlinin Tenkidi Konusunda Ýþâretler) “el-Lum‘a” mezhebin temel görüþlerini büyük oranda orta-ya koyduðundan Eþ‘arîler için temel kaynak niteliði taþýr. Eþ‘arî, kitabýn mukaddimesinde bazý konularda gerçeði açýklamak ve bâtýl görüþleri reddetmek amacýyla muhtasar bir eser kaleme aldýðýný belirtir. Allah’ýn varlýðý, birliði ve sýfatlarý, Kur’ân-ý Kerîm, Allah Teâlâ’nýn irâdesi, rü’yetullah, kader, istitâat, va’d ve va‘îd, ta‘dil-tecvîr ve imâmet meseleleri olmak üzere on bölüm ihtivâ eden el-Lum‘a, hadis taraftarlarýnýn görüþlerinin akýlcý yöntemle delillendirildiði bir eser özelliði taþýr. Eþ‘arî’nin, Selef’in görüþlerini akla dayanarak açýkla-maya çalýþan bir âlim olarak nitelenmesi de, çoðunlukla bu eserinde baþvurduðu yöntem nedeniyledir. O, eserde bazý kelâmî konular hakkýndaki fikirlerini de sunmakta ve bu görüþlerini Kur’an âyetleri ve akýl ile temellendirmektedir. Benimsenen fikirlerin temellendirilmesi maksadýyla hiçbir hadisin delil olarak kullanýlmamasý, bu eserin belirgin niteliðidir.  

4. el-Ḥas̱ ʿale’l-baḥs̱. Kelâm ilmini ve bu ilmin kullandýðý aklî istidlâl metotlarýný tenkit edenlere cevap olarak yazdýðý risâledir.

5. Risâle ilâ ehli’s̱-S̱eġrbi babü’l Ebvab. Eþ‘arî bu risâleyi Bâbü’l-ebvâb halkýnýn isteði üzerine Selef’in veya Ehl-i hadis’in üzerinde icmâ ettiði akîdeyi ortaya koymak maksadýyla kaleme almýþtýr. Bir mukaddime ve iki bölümden oluþan risâleye Allah’ýn varlýðýna ve birliðine dair deliller bahsiyle baþlayan Eþ‘arî, birinci bölümde Hz. Muhammed’in yaþadýðý asýrdaki dinî hayattan; ikinci bölümde ise Selef’in üzerinde icmâ ettiði elli esastan bahsetmektedir. Risâlede öncelikle uzak bölgelerde yaþayan insanlara Ýslâm dininin temel inanç esaslarýný anlatabilme gayesini taþýyan Eþ‘arî, çalýþmasýnda kelâmcý kimliðiyle tanýnmaktan ziyâde, kendisini Kur’an, sünnet ve icmâya baðlý bir din bilgini olarak tanýtma ve ümmetin üzerinde icmâ ettiðini söylediði îtikâdî esaslarý (Ehl-i sünnet prensipleri) halka benimsetme gayreti içerisindedir.

Kaynaklarda Eþ‘arî’ye nisbet edilen Tefsîrü’l-Ḳurʾân’ýn günümüze ulaþýp ulaþmadýðý bilinmemekle birlikte Ýbn Fûrek’in Tefsîrü’l-Ḳurʾân adlý kitabýnda bu eser kýsmen nakledilmiþtir.

 III- Eþ‘arî’nin Yöntemi

Ýslâm tarihinin erken dönemlerinde Ehl-i sünnet akâidi, bir taraftan îtikâdî konularda naslara sýmsýký baðlanmayý zarûrî ve yeterli gören Ýmâm Mâlik, Þafiî ve Ahmed b. Hanbel gibi belli baþlý muhafa-zakâr âlimlerin oluþturduðu Selefýyye; diðer taraftan naslarý esas almakla birlikte dinin inanç esaslarýný akýl ilkeleriyle teyit etmeyi gerekli bulan Ebû Hanîfe ve öðrencileri, ayrýca Ýbn Küllâb el-Basrî, Hâris el-Muhâsibî, Ebû Ali el-Kerâbîsî ve Ebü’l-Abbâs el-Kalânisî gibi âlimlerin öncülüðünü yaptýðý kelâmcýlar tarafýndan temsil edilmiþtir.

Eþ‘arî’nin, Mâverâünnehir’de Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Mýsýr’da Ebû Ca‘fer et-Tahâvî’ye paralel olarak, yaþadýðý devirde Ehl-i sünet’in imâmý sayýlan Ahmed b. Hanbel’in naslardan hareketle ortaya atýp savunduðu îtikâdî esaslarý, daha önce Ebû Hanîfe ile Ýbn Küllâb’ýn yaptýðý gibi akýl ilkeleriyle teyit edip uzlaþtýrmaya çalýþmasýndan sonra Ýslâm düþünce tarihinde yeni bir dönem baþlamýþtýr. Eþ‘arî aklýn hüküm koyma yetkisine sahip olmadýðýný: “Aklýn hiçbir þeyi vâcip kýlma yetkisi yoktur. Akýl bir þeyi iyi veya kötü yapamaz. Bütün vâcipler naklîdir. Meselâ Allah’ýn bilgisi akýl vâsýtasýyla elde edilse bile, bunu zorunlu kýlan ancak nastýr” þeklindeki sözleriyle vurgular. Eþ‘arî’ye göre “ Cenâb-ý Hakk’ýn fiilleri, insanlar tarafýndan anlaþýlabilecek bir maslahat sebebiyle deðil, “bizâtihî iyi”dir. 

            Kelâmî görüþlerini üzerine inþâ ettiði temel dinî anlayýþ ve akîdeyi, bir diðer ifadeyle sisteminin muhtevâsýný Ehl-i sünnet dü-þüncesinin merkezindeki muhafazakâr söylemden devralan Eþ‘arî, ilâhî isim ve sýfatlar, halku’l-Kur’ân, rü’yetullah, îmânýn yaratýlmýþlý-ðý, îmânda istisnâ, mürtekib-i kebîre, imâmet ve sem‘iyyât gibi pek çok meselede Selefiyye’nin fikirlerini esas almýþ ve îtikâdî sahada Mu‘tezilî geçmiþinin izlerini tamamen silerek kýsa sürede kendisini sünnî bir kanaat önderi olarak kabul ettirmeyi baþarmýþtýr.

Netice itibariyle Eþ‘arî’nin Allah, âlem ve insan dâiresi çerçevesinde, Allah’ý merkeze alan bir sistem kurma gayreti içerisinde olduðunu söylemek mümkün görünmektedir.

Allah’ýn varlýðýna akýl yürütme yoluyla ulaþýlabileceðini düþünen Eþ‘arî, bunun dinî emirlerden sorumlu bulunan her insanýn tecrübe etmesi gereken bir süreç olduðu kanaatini taþýr.

ÝRFAN ABDÜLHAMÎD FETTÂH DÝA Hikmet YAÐLI MAVÝL Abant Ýzzet Baysal Ü. Ýlahiyat Fakültesi ULUDAÐ ÜNÝVERSÝTESÝ ÝLÂHÝYAT FAKÜLTESÝ DERGÝSÝ Cilt: 21, Sayý: 2, 2012 s. 69-91 Eþ‘ariyye’nin Kurucusu Ebü’l-Hasan el-Eþ‘arî