Ýmam MÂTÜRÎDÎ (ra)

Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî (ö. 944) Mâtürîdiyye mezhebinin kurucusu, müfessir ve fakih.

Semerkant’ýn (Özbekistan) Mâtürîd (Mâtürît) mahallesinde doðan yaklaþýk bir asýr ömür süren Ýmam Maturidi kendi adýyla anýlan itikadi mezhebin kurucusu sayýlýr. Doðduðu yere nispeten Maturidi, bölgeye nispeten Semerkandi mahlasýyla bilinmektedir. 

Mâtürîdî Hanefî mezhebinin dördüncü, hatta üçüncü kuþak âlimlerindendir.  Ýmam Mâtürîdî Hanefi fýkýh geleneðinin önemli bir temsilcisidir. Fýkhýn hem metodolojisi ve hem de meseleleri hakkýnda eserler vermiþtir. Takipçilerinden Alâeddin es-Semerkandî, bu konuda þunlarý nakletmektedir.  “Fýkýh usûlü ilmi, kelâm usûlü ilminin bir dalýdýr. Dal (fer‘) kökten (asýl) türer, ondan türemeyen onun neslinden olmaz. Bu bakýmdan bu alanda (fýkýh usülü) yazýlan eserin, kitabýn müellifinin itikâdýna muvafýk olmasý kaçýnýlmazdýr. Fýkýh usulü alanýnda yazýlan eserlerin çoðunluðu ise usulde (itikâdda) bize muhalif olan Mu‘tezile’ye yahut fürû‘da (fýkýhda) bize muhalif olan ehl-i hadîse (Þâfiîlere) aittir.” ” Bu ilme dair bizim Hanefî alimlerin yazdýklarý iki kýsýmdýr:

1. Fürû‘ ve usûl ilimlerini þahsýnda birleþtiren, þer‘î ve aklî ilimlerde derin bilgi sahibi olan kiþiler tarafýndan yazýldýðý için son derece muhkem ve güçlü olanlar. Ýmâm-ý Zâhid, Ehl-i Sünnet’in reisi Þeyh Ebû Mansûr el-Mâtürîdî es-Semerkandî’nin Meâhizü’þ-þerâi‘ ve Kitâbü’l-Cedel adlý eserleri ile onun hocalarý ve talebelerinin yazdýklarý eserler bu kabildendir.

2. Öncelikle naslarýn (mesmû’) zahirlerinden fýkhî hükümler elde etmeyi gaye edinen þahýslarca yazýldýðý için son derece iyi incelenmiþ, mânâlar araþtýrýlmýþ ve oldukça iyi biçimde tertip edilip güzel ifadelerle yazýlmýþ olan eserler. Ancak bu eserlerin yazarlarý usûl ilminin inceliklerinin aklî dayanaklarý konusunda mahir olmadýklarý için bazý konularda muhaliflerin görüþlerini benimsemek durumunda kalmýþlardýr.

Kendisinden pek çok alimler fýkýh ve kelam tahsil etmiþlerdir. (Ebû Ahmed el-Ýyâzî, Ebü’l-Hasan Ali b. Saîd er-Rüstüfaðnî ve Ebû Muhammed Abdülkerîm b. Mûsâ el-Pezdevî vb.

Yaþadýðý dönemde fýkýh ilminde üstün bir yere sahip olan Ýmam Maturidi daha çok akaid’e dair görüþleriyle tanýnmýþ ve iki ehl-i sünnet itikad mezhebinden birinin imamý olarak tanýnmýþtýr.      

Mâtürîdî’yi bir ekol sahibi olarak benimseyen ve kelâma dair görüþlerini merkeze alarak Kitâbü’t-Tevḥîd’den sonra ikinci kaynak sayýlan Tebṣýratü’l-edille’yi telif eden âlim Ebü’l-Muîn en-Nesefî olmuþ, Nesefî ile birlikte Mâtürîdîlik bir kelâm akýmý olarak tarihteki yerini almýþtýr.  Fazlullah el-Ömerî’ye göre, Mu‘tezile kelâmcýlarýnýn, Mâtürîdî’nin Ehl-i sünnet mezhebine verdiði güçlü desteðe karþý duyduklarý þiddetli öfke sebebiyle akaid ve usulde Ebû Hanîfe’nin yolunu izleyen Ehl-i sünnet mensuplarýna Mâtürîdiyye lakabýný takmýþlardýr. Eþ‘arîlik daha çok Þâfiî ve Mâlikîler arasýnda, Mâtürîdîlik ise Hanefîler arasýnda yayýlmýþtýr.

Kelâma Dair Görüþleri. Kelâm tarihiyle ilgili kaynaklar da Ýmam Maturidi için iki görüþ vardýr. 1- Kelam alimleri ve araþtýrýcýlar Maturidiyye diye anýlan bu ehl-i sünnet mezhebinin asýl kurucusunun Ýmam Azam Ebu Hanife olduðunu, Ýmam Maturidi'nin ise onun yazdýðý akaid esaslarýný akli ve nakl' delillerle tafsil edip desteklediðini kaydederler. 2- Kelam kaynaklarý Sünnî kelâmýn kurucusu olarak Ebü’l-Hasan el-Eþ‘arî’yi gösterirse de günümüze intikal eden eserlerden hareket edildiði takdirde bu kurucunun Ebû Mansûr el-Mâtürîdî olduðu anlaþýlmaktadýr. Mâtürîdî’nin Kitâbü’t-Tevḥîd’i daha sonra Sünnî kelâm eserlerinin ana planýný oluþturan üç temel esasý (ilâhiyyât, nübüvvet, âhiret) içermektedir.  Ýmam Mâtürîdî’ye göre dinin gerekliliði konusunda iki bilgi kaynaðýndan yararlanmak kaçýnýlmazdýr. Bunlardan biri akýl, diðeri de nakildir.

Peygamberlerin doðruluðu mûcizelerle sabit olup verdikleri haberlerin kabul edilmesi aklî bir gerekliliktir. Onlardan gelen haber tevâtür derecesine çýkmýþsa kesin bilgi doðurur.

Mâtürîdî’ye göre istidlâl (nazar; Bir veya birden çok önermeden baþka bir önerme çýkarma, akýl yürütme anlamýnda mantýk terimi.) önceki iki bilgi vasýtasýnýn deðerlendirilmesi için kaçýnýlmaz bir faktördür. Mâtürîdî, aklý kullanmaya karþý çýkanlarýn nefsânî arzulara ve þeytânî tahriklere mahkûm olduklarýný belirtir (Kitâbü’t-Tevḥîd, s. 15-17, 20-21, 207-210).

Onun Sünnî kelâm ekolüne model teþkil eden bilgi teorisi içinde yer alan duyularýn idraki, haber ve akýl faktörlerinden her birinin günümüze intikal eden iki eserinde de çokça kullanýldýðý görülmektedir. Kitâbü’t-Tevḥîd’in âyet indeksinde yer alan 450’ye yakýn âyetin muhafazakâr ekole mensup âlimlerin akaid kitaplarýnda bile yer almadýðýný söylemek mümkündür. Ayný yöntemin Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân’da daha yoðun bir þekilde kullanýldýðý görülür. Mâtürîdî’nin hadis rivayetlerine itikadî konularda az yer verdiði, buna karþýlýk Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân’da özellikle fýkýh meselelerinin çözümünde bu rivayetlere sýklýkla baþvurduðu müþahede edilmektedir.

Ýmam Mâtürîdî görüþlerini açýkladýðý Kitabü’t Tevhid ve Te’vilatü’l Kur’an isimli eserlerinde aklý duyu ve haber yoluyla elde edilen bilgilerin anlaþýlmasý, yorumlanmasý, problemlerinin çözülmesi ve deðerlendirilmesi için vazgeçilmez bir araç kabul etmiþ, onu insan olmanýn, mükellef tutulmanýn ve gerçeðe ulaþmanýn temel þartý olarak görmüþtür. Aklýn gerçekleri anlamadaki rolünü gözün renkleri, kulaðýn sesleri ayýrmasýna benzetmiþtir.

Ulûhiyyet. Mâtürîdî, Allah’ýn varlýðýný ispat etmek için evrenin yaratýlmýþlýðý (hadesü’l-a‘yân) delilini kullanýr. Ona göre yaratýlmýþlýk üç bilgi vasýtasýnýn her biriyle kanýtlanabilen bir gerçektir. a) Kendisinin kadîm olup sanatkârane bir yapýya sahip bulunan kâinatýn bütün ünitelerini yarattýðýný ve yönettiðini söyleyen bir varlýðýn bu haberi elçileri vasýtasýyla insanlara ulaþmýþtýr. b) Duyularýn idraki yoluyla yapýlacak kanýtlama acz ve ihtiyaç esasýna dayanýr. Þöyle ki: Evreni oluþturan her varlýk, çeþitli yönlerden kendisini baþkasýna baðýmlý hale getiren ve yaratýlmýþlýðýný simgeleyen zaruretlerle kuþatýlmýþtýr. Tabiat varlýklarýnda deðiþim ve yok oluþ belirtisi olarak iyi kötü, küçük büyük, güzel çirkin vb. özellikler mevcuttur. Kadîm olan bir varlýkta ise bu tür ârýzalarýn bulunmasý mümkün deðildir.

Allah-ü Teala (cc) nýn bazý sýfatlarýnýn yarattýklarýna benzerlikler hakkýnda “Fakat biz insanlar duyulur âlemden elde ettiðimiz izlenimlerle algýlayan ve düþünebilen varlýklarýz, adlandýrma ve nitelendirmeyi de ayný çerçevede yapabilmekteyiz. Eðer gücümüz, baþka bir varlýðýn isimlendirilmediði kelime ve kavramlarla O’nu isimlendirmeye kâfi gelseydi elbette öyle yapardýk”. Allah’a nisbet edilen isimler zât-ý ilâhiyyeye lâyýk bazý mânalarý zihinlere yaklaþtýran lafýzlardan ibarettir. Bu tür nitelemelerde herhangi bir teþbihin oluþmamasý için, (“Onun benzeri hiçbir þey yoktur.” Þûrâ 11) anlamýndaki ilâhî beyan sýfatlar konusunda herkesin benimsediði bir ilke olmuþtur.

Nübüvvet. Sünnî kelâm ekolünde nübüvvete ilk önem veren Ýmam Mâtürîdî olmuþtur.  

Ýmam Mâtürîdî, Hz. Muhammed’in (sav) Ehl-i kitap dýþýnda kalan topluluklara gönderilmiþ bir peygamber olabileceði yolunda ileri sürülebilecek iddiaya vahiy çizgisinin ayný niteliði taþýdýðý, birinin kabulüyle diðerinin kabulünün gerekeceði þeklinde cevap vermiþtir.

Kazâ ve Kader. 

Ýmam Maturidi’ye göre, insanlarýn sorumlu olduklarý (iradî) fiiller hakkýnda Ehl-i Sünnet’in görüþü; her fiilin hakikat mânasýnda hem Allah’a hem kula izâfe edilmesidir. Fiil Allah’a halk, kula fiil ve kesb açýsýndan nisbet edilir. Herkesin fiili hakikat mânasýnda kendisine aittir. Kimse baþkasýný onun yapacaðý fiil için güçlendiremez ve onun fiilini yaratmaya muktedir olamaz. Kimse de kendi mekânýnýn veya kendi yapýsal kuruluþunun dýþýnda herhangi bir fiil gerçekleþtiremez. Mâtürîdî, ruhî yetenekleri yerinde bulunan insanýn gerçekleþtirdiði fiillerde kendisini özgür hissedip dilediðini yapabilmesini ve bunu insan olmanýn en üstün özelliði olarak telakki etmesini de bir delil olarak kullanýr.

Büyük Günah. 

Onun din anlayýþýndan Ýslâmiyet’in benimsenmesi kolay, terki zor bir din olduðu yolunda bir sonuç çýkarmak mümkündür. Ona göre iman kalbin dinî gerçekleri onaylamasý demektir. Ýman dairesinden çýkýþ da dinî gerçekleri reddetmekle olur. Kötü davranýþlarda bulunmaktan ibaret olan günahlar kalpteki tasdiki etkilemedikçe iman zedelenmez.  Ýmam Mâtürîdî, imanýn kalbin tasdikinden ibaret olduðunu muhtelif âyet ve hadislerin yaný sýra aklî istidlâllerle de kanýtlamaya çalýþýr. Bir defa amel imandan cüz deðildir. Ayrýca din ve inanç alanýnda inþallah (Ýnþallah mü’minim demek) söylemini kullanmak tereddüt ve kararsýzlýk ifade eder. Bu ise nakil ve akýl açýsýndan doðru olmayan bir davranýþtýr.

Fýkýhta Hanefî mezhebine baðlý ve Ýmam-ý Azam Ebu Hanife’ye son derece saygýlý olan Ýmam Maturidi Mâverâünnehir’deki Hanefi temsilcisi sayýlamaz. 

Ýmam Maturidi ikinci ehl-i sünnet itikadi mezhebi olan Eþ’ari mezhebini ciddi biçimde etkilemiþtir. Duncan B. Macdonald bu konuda “Son devrin kendi mezheplerine tamamýyla inanmýþ Eþ‘arîler’i az veya çok yüksek derecede birer Mâtürîdîdirler.” tespitinde bulunmaktadýr. 

Tefsir Ýlmindeki Yeri. Ýmam Mâtürîdî’ ye göre tefsir, âyetin mânasýnýn neden ibaret olduðuna kesinlik derecesinde hükmederek, “Allah’ýn muradý þundan ibarettir” demektir. Bu da ancak, âyetlerin ne münasebetle ve hangi konumda nâzil olduðunu bilen sahâbîlerin yapabileceði bir þeydir.

Te’vil ise “bir þeyi aslýna ve buna baðlý olarak hedeflenen amacýna döndürmek” þeklindeki sözlük içeriðinden hareketle mânayý yönelebileceði istikametlere çevirmektir. Âlimlerin yapabileceði bu yönlendirmede Allah’ýn muradýnýn neden ibaret olduðu yolunda kesin belirleme yapmak söz konusu deðildir. Buna göre tefsir tek hükme baðlý iken te’vil birden fazla mânaya kapý açan bir fikrî iþlemdir.  Yaptýðý tevillerde hem ilmî hem takvâ derecesine ulaþan dinî bir ihtiyatla, “Nihaî gerçeði bilen Allah’týr” (vallāhü a‘lem) ifadesini sýk sýk tekrar eder.

Mâtürîdî’nin tefsir yönteminin onun tefsir ve te’vil anlayýþýna uygun olarak hem nakle hem akla dayandýðýný söylemek mümkündür. Þekil açýsýndan âyetlerin tefsirine genellikle kendi anlayýþýný kaydetmekle baþlar. Açýklamalarýnda çoðunlukla isim belirtmeden “kīle” (denildi ki ...) ifadesini kullanarak çeþitli görüþleri aktarýr. Mâtürîdî, izahlarýnda âyetin âyetle tefsir edilmesinin belki de ilk ve en güzel örneklerini ortaya koyar. Teʾvîlât üzerine yapýlan ciddi bir çalýþmada, sahâbe ve tâbiîn tabakalarýna mensup olup Mâtürîdî’nin kendilerinden nakillerde bulunduðu doksana yakýn þahsýn adý tesbit edilmiþtir. Tefsir yönteminde dönemin meþhur lügat ve tefsir alimlerinden istifade ettiði gibi,  fýkýh konularýnda Ebû Hanîfe ve talebeleri, Ýbn Ebû Leylâ, Evzâî, Süfyân es-Sevrî, Mâlik b. Enes ve Þâfiî’ye atýflarda bulunmuþ, kelâm alanýnda daha çok Mu‘tezile mensuplarýnýn görüþlerini nakledip eleþtirmiþtir.

Onun tefsir anlayýþý Kur’an’ý Kur’an’la veya sahih kabul ettiði hadis ve haberlerin yaný sýra semantik yaklaþýmlarla, ayrýca aklî istidlâl yoluyla açýklamaya dayanýr. Mâtürîdî, tâbiînden itibaren muhtelif þahsiyetlere ait olmak üzere naklettiði görüþleri bazan kabul ve red açýsýndan deðerlendirmeye tâbi tutar, bazan da herhangi bir fikir yürütmeyip bahsin sonunda, “Bu meselede aslolan þudur ...” diyerek tenkit süzgecinden geçirir. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân dirâyet tefsirleriyle (Dirâyet Tefsiri. Re’y tefsiri ve aklî tefsir de denilen bu yönteme göre müfessir rivayet tefsirinin kaynaklarýný ve yöntemini kullanmakla yetinmez; yer yer bu kaynaklarýn verilerini eleþtirir, rivayetin ortaya koyduðu bilginin yetersiz kalacaðý düþüncesiyle ilgili âyeti veya sûreyi yorumlamaya çalýþýr. Bu tefsir tarzýnda müfessir daha aktiftir; elinde bulunan kaynaklarý akýl süzgecinden geçirir, bir bakýma ictihad yapar. Dirâyet tefsiri, ulemânýn sonradan ihdas ettiði bir yöntem olmayýp kaynaðýný bizzat Kur’an’ýn kendisinden ve Resûl-i Ekrem’in Kur’an’ý yorumlama biçiminden alýr.) rivayet tefsirleri( Rivayet Tefsiri. Tefsir için kaynak olarak sadece Kur’ân-ý Kerîm’i, Resûl-i Ekrem’in sünnetini, sahâbeyi ve sahâbeden faydalanan nesli esas alan ve “me’sûr tefsir” diye de adlandýrýlan rivayet tefsiri yaklaþýmýna göre müfessir bu yollarla gelen bilgiyle yetinir ve Kur’an’ý bu kaynaklara dayanarak yorumlar.)arasýnda, fakat dirâyete daha yakýn bir özellik taþýr. Ancak hemen her âyette bir aklîlik ve sistematik yaklaþým mevcuttur.

Fýkýh ve Fýkýh Usulündeki Yeri. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, genelde Ýslâm kültürü ve özelde Hanefî mezhebi içinde önemli dönüm noktalarýnýn birini teþkil eden, fýkýh usulü ve fýkýh ilimlerinin kavramlarýnýn titizlikle tanýmlanmaya, bu ilimlerin birer disiplin haline gelmeye baþladýðý bir devirde yaþamýþ, fikirleri ve çalýþmalarýyla sonraki nesillere ufuk açmýþ bir ilim ve fikir adamýdýr. Mâtürîdî bilhassa teoriyle pratik, usul ile fürû irtibatýný saðlayarak ortaya koyduðu çözümlerle fikirlerin daha saf biçimde sunulmasýna katký saðlamýþ ve en azýndan yaþadýðý coðrafyadaki ilim âlemine kendini kabul ettirmiþtir. Kelâm alanýndaki görüþlerinin yaný sýra bilhassa fýkýh usulüne iliþkin çalýþmalarý Semerkantlýlar üzerinde etkili olmuþ ve kendisi zamanla Semerkant fýkýh okulunun reisi olarak kabul edilmiþtir.

Fýkýh dersleri veren ve Hanefi fýkýh geleneðinin önemli bir temsilcisi olan Ýmam Maturidi hem fýkýh metodolojisi hem de meseleleri hakkýnda eserler vermiþtir. Nitekim sonraki dönemlerde de kendisine “Ehl-i sünnet’in reisi” unvanýnýn yaný sýra “Mâverâünnehir-Semerkant Hanefî fýkýh ekolünün reisi ve en büyüðü” unvanýyla atýfta bulunulmuþtur. Bunlardan Meʾâḫiẕü’þ-þerâʾiʿ kaynaklarda kendisinden sýkça iktibas yapýlan bir fýkýh usulü eseridir. 

Fýkhýn Tarifi ve Kaynaklarý. Mâtürîdî fýkýh kavramýný, “Bir þeyin hem kendisini hem de baþkasýna delâletini bilmektir” þeklinde açýklar ve burada yer alan “baþkasý” ifadesinin benzer olsun olmasýn onun delâletiyle bilinen her þeyi kapsayacaðýný belirtir. Diðer yerlerde ise “bir þeyi baþkasýna delâlet eden benzeriyle birlikte bilmek, görünenden hareketle görünmeyene vâkýf olmak yahut açýk (zâhir) olandan hareketle gizli ve kapalý (hafî ve bâtýn) olaný bilmek” þeklinde izah eder. Dolayýsýyla ona göre fýkýh “þey”i tek baþýna bilmekten öte bir anlam ifade etmekte ve onu, mânasýna nüfuz ederek baðlantýlý olduðu anlam kümesi içinde kavramak gibi daha derin bir muhtevaya taþýmaktadýr. Bu bakýmdan fýkýh “bir þeyden istidlâl yoluyla baþka bir þeyi tanýmak” demektir. Her ne kadar fýkýh ve ilim kavramlarý gerçekte ayný mânaya geliyorsa da Kur’an’da düþünme ve araþtýrmayý gerektiren hususlarla ilgili olarak “fýkýh”, duymaya ve habere dayalý bilgilerde ise “ilim” lafzý kullanýlmýþtýr.

Ona göre dinî bilginin nakil ve akýl olmak üzere iki kaynaðý vardýr (Kitâbü’t-Tevḥîd, s. 5). Esas itibariyle dine ulaþmanýn yolu akýl, þer‘î bilgiye ulaþmanýn yolu nakildir

Usulünde sünnete büyük önem veren Mâtürîdî’ye göre peygambere itaat Allah’a itaat sayýldýðýndan Resûl-i Ekrem bütün emirlerinde itaat edilecek konumda bulunmaktadýr. Bir þey onun emri ise ayný zamanda Allah’ýn da emri demektir, zira peygamber Allah adýna beyan yetkisine sahiptir. Sünnetin, Kur’an’da beyan edilmiþ bir hükmü neshetmesi Allah tarafýndan Hz. Peygamber’e verilen Kur’an’ý beyan görevinin bir gereðidir.

Ýcmâý, “delillerden hüküm çýkarmadaki kabiliyetleri ve dindarlýklarýyla tanýnan fakihlerin bir konuda emir veya yasak bulunduðunda birleþmeleri” þeklinde anlayan Mâtürîdî’ye göre her bir ictihad tek baþýna ele alýndýðýnda hata ihtimali taþýyorsa da müctehidlerin istek ve amaçlarýnýn çeþitliliðine raðmen ittifak edebilmeleri, ancak hak olan iradesini ortaya koyma ve dilediði hususlarda kullarýný hatadan koruma gücüne sahip bulunan Allah’ýn lutfu ve onlarý buna muvaffak kýlmasýyla gerçekleþebilir.

Abdülazîz el-Buhârî, Teftâzânî ve Molla Fenârî gibi müelliflerin doðrudan Mâtürîdî’ye nisbet ederek verdikleri “Bahis konusu edilen iki meseleden birinin hükmünün mislini illetinin misline dayanarak diðerinde göstermektir” þeklindeki kýyas tanýmý Alâeddin es-Semerkandî, Lâmiþî gibi birçok usulcü tarafýndan benimsenerek savunulmuþtur. Mâtürîdî, ictihad ve kýyasýn delil olduðunu âyetlere dayandýrarak kanýtlamaya çalýþmýþ ve muhaliflerin delil gösterdikleri âyetlerin tefsirinde onlarýn itirazlarýný cevaplandýrmýþtýr. Ýctihad ve kýyasýn zaruretine inanan Mâtürîdî’ye göre kýyamete kadar insanlarýn imtihan edilmesiyle ilgili bütün hadiselerin hükmü kitapta apaçýk beyan edilmemiþse de mutlaka dolaylý olarak açýklanmýþtýr. Çünkü Allah’ýn, yol gösteren ve hükümleri açýklayan âlimler bulunmaksýzýn kullarýný baþýboþ býrakmasý düþünülemez.

Mâtürîdî istihsaný, “Bir hadisenin çözümü için irca edebileceði bir asýl ve kurabileceði bir benzerlik bulunmadýðý takdirde âlimin yapabileceði en iyiyi tercih için ictihad etmesinden ibarettir” diye tanýmlar. Ona göre müctehid iki yol izler: Bazan baþkasýna bakar, onu örnek alýr, buna kýyas denir, bazan da zann-ý gālibe göre hüküm verir, buna da istihsan denir.

Mâtürîdî fetva ve görüþlerinde sahâbeyi taklit etmenin ve naklettikleri haber veya hadisle amel etmenin vâcip olduðunu belirtir. Ancak ona göre sahâbîye uymanýn vücûb kazanabilmesi için o sahâbînin fetva vermeye ehil olmasý ve dengi durumunda baþka bir sahâbîden aksine bir görüþün bulunmamasý þarttýr.

Usulünün Genel Özellikleri. Gerek Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân’dan gerekse kendisine ait usul kitaplarýndan yapýlan alýntýlar göz önünde bulundurulduðu takdirde Mâtürîdî’nin usul anlayýþýnýn genel özellikleri þöyle sýralanabilir: Tefsirinde Ebû Hanîfe’nin akaide dair el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim’inden alýntýlar yapan, onun fýkýh usulü ve fýkha iliþkin görüþlerini âyetlerden istidlâl ederek savunan Mâtürîdî, kendisinin fýkýh usulü alanýndaki görüþlerini sistemleþtirirken de onun kelâmî çizgisini takip eder. Ebü’l-Muîn en-Nesefî, Mâtürîdî’nin Ebû Hanîfe’nin görüþlerini en iyi bilen, hem itikad hem fýkýhta Ebû Hanîfe’ye en çok baðlý kalan insanlardan olduðunu vurgulamaktadýr.

Mâtürîdî’nin düþünceleri etrafýnda kurulan Semerkant (Mâverâünnehir) Sünnî kelâm ve usul akýmý Ýslâm tarihinde kendine has görüþleri bulunan orijinal bir ekol olarak ortaya çýkmýþ ve itikadî konularda olduðu kadar fýkýh usulü alanýnda da çok etkin bir rol oynamýþtýr.

Hanefî Mezhebinin Geliþimine Katkýsý. Mâtürîdî Hanefî mezhebini anlama ve yorumlama, mezhep birikimini sonraki kuþaklara aktarma yolunda önemli çalýþmalar yapmýþtýr. Mezhep imamlarýnýn ve bilhassa Ebû Hanîfe’nin görüþlerinin delillerini ortaya koymanýn yanýnda farklý ya da çeliþkili gözükenleri bütün içindeki yerini belirterek mânalandýrmaya çalýþmakta ve muhalif mezhepler tarafýndan þer‘î delillere aykýrý bulunan mezhep görüþlerinin gerçekte söz konusu delillere aykýrý olmadýðýný izah etmektedir.

Mâtürîdî, mezhep imamlarýndan gelen mutlak fetvalarýn özel durumlara uygulanmasýnýn yolunu göstermiþ, onlarýn mutlak söyledikleri hükümlerin kayýt ve þartlarýný beyan etmiþ, göze çarpan fikir ayrýlýklarýnda ya bunlarýn gerçekte ayrýlýk olmadýðýný, her birinin farklý þartlar göz önünde bulundurularak söylendiðini açýklamaya çalýþmýþ ya da rivayet ve dirâyet açýlarýndan tercihte bulunmuþ, bazan da sentezci bir görüþ ileri sürmüþtür.

Ýmamlardan hakkýnda açýklama bulunmayan konularda da ya kendisi ictihadda bulunarak müstakil bir görüþ ortaya koymuþ veya mezhep âlimlerinin ileri sürdükleri görüþlerden birini tercih etmiþtir. Onun mezhep içi fýkhî faaliyetlerinin büyük bir kýsmýnýn mezhep imamlarýnýn ulaþtýklarý hükümlerin illetlerini tesbite yönelik açýklamalar (ta‘lîl) olduðu ve tesbit edilen bu illetlere dayalý olarak yeni meselelere çözümler getirdiði görülmektedir Bütün bunlar Mâtürîdî’nin, mezhebin fýkhî birikiminin sistemleþtirilip bir ekol olarak kurumsallaþmasýna önemli bir katký saðladýðýný göstermesi yanýnda onun tamamen baðýmsýz hareket eden bir müctehid deðil bir mezhep âlimi olduðunu ve faaliyetlerini bu çerçevede sürdürdüðünü ortaya koymaktadýr.

Bazý fýkýh kitaplarýnda Mâtürîdî’ye ait ilginç fetvalara yer verilmektedir. Meselâ ona göre her müslümanýn çocuðuna, cömert davranma ve sahip olduðu imkânlardan ikramda bulunma alýþkanlýðýný öðretmesi týpký tevhidi ve yaratana imaný öðretmesi gibi farzdýr. Kendisini ilme adayan herkesin geçimini saðlamak müslümanlarýn görevidir, toplum bu görevini yerine getirmediði takdirde týpký zekât borcu gibi zorla ödeme durumunda býrakýlabilir. Devlet baþkanýnýn kendi devrinin en üstün þahsiyeti olmasý þart deðilse de günahlardan en çok sakýnan, iþleri en iyi kavrayan ve kamu yararýný en iyi bilen kiþinin devlet baþkanlýðýna getirilmesi diyâneten daha uygundur. Zulme adalet demek küfrü gerektireceðinden zalim bir sultana âdil diyen dinden çýkar.

Arkadaþý ve öðrencisi Hakîm es-Semerkandî mezar taþýna þu anlamda bir ibare yazdýrttý: “Burasý bütün hayatýný ilme adayan, gücünü ilmin yaygýnlaþmasý ve öðretilmesi yolunda tüketen, din yolundaki eserleri övgüyle anýlan ve ömrünün meyvelerini devþiren kiþinin mezarýdýr”

Hanefi tabakat kitaplarýnda mutlaka biyografisi yazýlan Ýmam Mâtürîdî, “Zamanýnda ilimde, anlayýþta, mezhepleri bilmede ve takvâda yegâne idi” þeklinde tavsif edilmektedir.

Kelâm, tefsir, fýkýh ve mezhepler tarihi alanlarýndaki çalýþmalarýyla tanýnan Maturidi’nin Kitâbü’t-Tevḥîd adlý eseri Sünnî kelâmýnýn klasiklerinden biri haline gelmiþtir.

Ebü’l-Muîn en-Nesefî, dinî ve felsefî ilimlerde bu alanlarda ileri seviyede bulunanlarýn kolay kolay elde edemeyeceði çeþitlilikte bilgilere sahip bir þahsiyet olarak nitelediði Mâtürîdî’nin dini ihya yolunda çaba sarfettiðini, hakký destekleme uðrunda çalýþtýðýný, dinin hakikatlerini araþtýrma ve bunlarýn ince mânalarýyla derin hikmetlerini ortaya çýkarma düþüncesiyle yoðrulduðunu belirmektedir.

Kelâmda imam olarak kabul edilen Mâtürîdî, akîdeyi güçlendirme ve dini temel görüþleri çerçevesinde müdafaa etme konusunda gerek Ýslâm dýþý akýmlara gerekse Mu‘tezile, Havâric ve Bâtýniyye gibi Ýslâmî mezheplere karþý ciddi bir mücadele vermiþ, çaðdaþ olduklarý halde görüþtüklerine dair herhangi bir kayda rastlanmayan Ebü’l-Hasan el-Eþ‘arî’den daha önce bu alanda etkin bir varlýk göstermeye baþlamýþtýr.  Mâverâünnehir’de Ýslâm düþüncesinin belli bir istikrara kavuþmasýnda, Ýslâm’ýn ve Hanefîliðin Türkler arasýnda yayýlmasýnda önemli görev yapmýþ ve bu etkisi zaman içinde artarak devam etmiþtir.

Eserleri. A) Tefsir. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. Tefsir yanýnda kelâm, fýkýh ve fýkýh usulü alanlarýnda da zengin bilgi ve önemli görüþler içermektedir. Ayrýca Ýslâmî fýrkalar ve Ýslâm dýþý akýmlarla dinlere ait inanç ve görüþlerin tenkidi bakýmýndan ihmal edilemeyecek bir kaynaktýr.

B) Kelâm. 1. Kitâbü’t-Tevḥîd. Mâtürîdî’nin tam olarak basýlmýþ tek eseri olup kelâm ilminin temel konularýný ele almaktadýr.

2. Kitâbü’l-Maḳālât.

3. Reddü Evâʾili’l-edille li’l-Kâʿbî.

4. Reddü Tehẕîbi’l-cedel li’l-Kâʿbî.

5. Beyânü vehmi’l-Muʿtezile.

6. Reddü Vaʿîdi’l-füssâḳ li’l-Kâʿbî.

7. Reddü’l-Uṣûli’l-ḫamse li-Ebî ʿÖmer el-Bâhilî. Bu eserde Basra Mu‘tezilesi’nin ileri gelenlerinden Ebû Ömer Muhammed b. Ömer b. Saîd el-Bâhilî’nin görüþleri eleþtirilmiþtir.

8. Reddü Kitâbi’l-Ýmâme li-baʿżi’r-Revâfýż.

9. er-Red ʿale’l-Ḳarâmiṭa (fi’l-uṣûl).

C) Fýkýh. 1. Meʾâḫiẕü (Meʾḫaẕü)’þ-þerâʾiʿ fî uṣûli’l-fýḳh.

2. Kitâbü’l-Cedel fî uṣûli’l-fýḳh.

3. er-Red ʿale’l-Ḳarâmiṭa (fi’l-fürûʿ).

4. Þerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. Muhammed eþ-Þeybânî’nin Hanefî mezhebinin temel kaynaklarýndan olan el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr adlý eserinin þerhidir.

2. Risâle fi’l-ʿaḳāʾid (el-ʿAḳīdetü’l-Mâtürîdiyye). Mâtürîdî ekolünün bir mensubu tarafýndan yapýlan, ekolün sisteminin özeti mahiyetindeki risâle.

3. Kitâbü’t-Tevḥîd. Mâtürîdî’nin Kitâbü’t-Tevḥîd’inden farklý küçük bir risâledir.