EHL-Ý FÜTÜVVET VE FÜTÜVVET NAMELER

Birinin, zamanýný, uzmanlýðýný veya varlýklarýný sosyal fayda oluþturmak için gönüllü olarak vermesi olarak tanýmlanan filantropi (dilimizde tam karþýlýðý olmamakla birlikte) hayýrseverlik kavramý terminolojimize yeni girmiþ olsa da Ýslam Medeniyeti bu kavramý yüz yýllardýr bilfiil zaten uygulamaktadýr. Ýnsanlarýn soyut ve somut her türlü varlýðýný (Bilgi, tecrübe, para vb) karþýlýk beklemeden diðer insanlarýn faydasýna sunmasý faaliyetinin medeniyetimizdeki karþýlýðý vakýftýr. Hayýr iþi yapanlara biz vakýf kiþiler derken, vakýf kiþilerin oluþturduðu medeniyete de vakýf imparatorluðu adýný vererek çalýþmamýzý bu isimle adlandýrdýk.

Ulaþabildiðimiz tarihte karþýlýk beklemeden insanlar yardým etmenin ilk örneði olan Hilfül fudül örgütü Ýslam öncesinde Mekke’de iki farklý zamanda yapýlmýþ bir antlaþmadýr. Antlaþmanýn genel hatlarý þu þekilde anlatýlmaktadýr:

“Allah’a andolsun ki Mekke þehrinde birine zulüm ve haksýzlýk yapýldýðý zaman hepimiz, o kimse ister iyi ister kötü ister bizden ister yabancý olsun, kendisine hakký verilinceye kadar tek bir el gibi hareket edeceðiz; deniz süngeri ýslattýðý ve Hira ile Sebîr daðlarý yerlerinde kaldýðý sürece bu yemine aykýrý davranmayacaðýz ve birbirimize malî yardýmda bulunacaðýz”

Bu antlaþmaya Peygamber Efendimiz’de (sav) katýlmýþ katýlmýþ ve bu antlaþmadan övgüyle bahsederek, tekrar çaðrýldýðý takdirde derhal icabet edeceðini söylemiþtir. (MUHAMMED HAMÎDULLAH DÝA) Peygamber Efendimiz Mekke Müþriklerinin kuralsýz þehir devletinde üstün ahlaký ile tanýnan birisiydi. Ahlaki üstünlüðü sebebiyle de Hýlfül Fudül anlaþmasýna taraf olmuþtu. Hýlfül Fudül anlaþmasý Cahiliye döneminde farklý zamanlarda iki kez yapýlan bir anlaþmadýr. Birinci anlaþma veya ahidleþme Mekke þehrinin ilk sakinlerinden olan Cürhümilerden fazl (çoðulu fuzul, fudül) isimli üç kiþinin kendi aralarýnda, yerli veya yabancý kimsesiz birine zulüm yapýldýðýnda zalimden hakkýný geri alýncaya kadar kabileleriyle birlikte ona yardým edeceklerine dair ahidleþmeleridir. Mekke þehrinde uzun süre etkisini gösteren bu anlaþma fazllarýn yemini olarak adlandýrýlmýþ ve meþhur olmuþtur. 

Birincisinden daha ünlü olan ikinci antlaþma hicretten otuz üç yýl (bazý rivayetlerde yirmi sekiz veya on sekiz yýl) önce yapýlmýþtýr. Mekke’de kabileler arasýnda zaman zaman çekiþme ve çatýþmalar oluyor, ayrýca dýþarýdan hac ve ticaret için þehre gelen zayýf ve güçsüz kimselere haksýzlýk ve zulüm yapýlýyordu. Bu zulüm insanlarýn huzurunu kaçýracak boyuta ulaþmýþ olmalý dýr ki en son Yemenli birisine yapýlan zulüm Hýlful fudül anlaþmasýný doðurdu.  

Hz. Peygamber’in amcasý Zübeyr b. Abdülmuttalib Yemenli kiþinin maðduriyetini önlemek için þehrin en zengin, yaþlý ve nüfuzlu kabile reisi Abdullah b. Cüd‘ân et-Teymî’ye toplantý için ikna etti. Toplantýya katýlanlar uzun tartýþmalardan sonra haksýzlýðý önlemek için yemin ettiler ve gönüllülerden oluþacak bir grup kurmayý kararlaþtýrdýlar. O sýrada 20 veya 35 yaþlarýnda olan Peygamber Efendimiz (sav) toplantýya amcasý Zübeyr b. Abdülmuttalib ile birlikte katýlmýþtý.

Hilfü’l-fudûl örgütlenmesi daha sonra devam etmese de önemli olan Efendimiz (sav) böyle önemli bir toplantýya genç yaþýna raðmen katýlmýþ olmasýdýr. Herkesin kabul edeceði bir olgudur ki cahiliye toplumlarýnda genç insanlarýn bu tür toplantýlara katýlmalarý kolay deðildir. Emeviler döneminde fiili olarak sona eren Hýlful fudül Mekke cahiliye toplumunda haksýzlýklara engel oldu. Teþkilat mensuplarý bir tüccarýn parasýný kurtardýklarý gibi baþka birinin zorla alý konan kýzýný kurtardýlar. Yine Baþka bir seferde Ebu Cehil’in ödemediði parayý Peygamber Efendimiz (sav) teþkilat üyesi olarak tahsil etti.

Bütün kaynaklarda Hz. Peygamber’in bi‘setten sonra da bu ittifaktan övgüyle bahsettiði, Ýslâmiyet’in onu daha da pekiþtirdiðine inandýðý ve bu yemini kýzýl tüylü bir deve sürüsüyle de olsa asla deðiþmeyeceðini, tekrar çaðrýldýðý takdirde de tereddüt göstermeden derhal icâbet edeceðini söylediði (Müsned, I, 190, 317) kaydedilmektedir.

Ýslam toplumunda Ahlaki erdemleriyle temayüz edenlere ait fütüvvet ve feta kavramlarý ve teþkilatý vardý. Fütüvvet teþkilatý ilerleyen zamanda Anadolu’da Ahilik olarak tasavvuftan etkilenmiþ bir teþkilat olarak ortaya çýktý. Kaynaklardan öðrendiðimiz kadarýyla ahilik tam anlamýyla filantropik bir teþkilattýr.

            Bütün devletler ve ekonomik sistemler devletlerin ticari hayatlarýna büyük önem vermiþlerdir. Bu önem kapsamýnda üretim ve satýþ (sanatkar, esnaf, tüccar) devletlerin her zaman birinci önceliklerinden olmuþtur. Ticari hayat vergi geliri, istihdam ve halkýn her türlü ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý etkileriyle toplumlarýn en önemli unsurlarýndan biridir. Orta Çað’da ticari hayat Çin ve Hindistan’dan Batýya doðru Ýpek ve Baharat yolu ekseninde geliþmiþti. Ýpek yolu ve baharat yolunu kontrol eden devlet doðal olarak dünya ticaretini de kontrol etme imkanýna sahipti. O zamanlarda esnaf-sanatkarlar ve tüccarlar bazý yönlerden imtiyazlý bir meslek guruplarýydý.

Devletler ticari hayatýn devamý için esnaf-sanatkar ve tüccarlarýn can emniyetini saðlarlardý. Tüccarlarýn can emniyetinin saðlanmamasý ciddi problemlere yol açardý. Mesela Cengiz Han gönderdiði ajan-tüccarlarýn öldürülmesi üzerine Harzemþahlar devletine savaþ açmýþtý. Savaþýn tek sebebi elbette ki bu deðildi ama görünürdeki tek sebep tüccarlarýn öldürülmesi olmuþtu. Savaþýn sonunda Harzemþahlar devleti tarihe karýþtý. 

Selçuklu ve Osmanlý döneminde bilhassa tüccarlarýn güvenliði için ana ticaret güzergahlarý baþta olmak üzere sayýsýz kervansaray da masraflar vakýflar tarafýndan karþýlanýyordu ve üç günlük konaklama, yeme içme Müslüman-gayri müslim ayýrmadan herkes için ücretsizdi.  Selçuklu devleti, beylikler dönemi ve Osmanlý devletinin kuruluþ döneminde, bölgenin en önemli sivil yapýlanmasý Ahilerdi. Yapýlanmalarýnda tasavvufi neþvenin hakim olduðu Ahilerin inanç esaslarý, felsefesi ve ahlâk anlayýþý, fütüvvet geleneðinin yazýlý kaynaklarý olan fütüvvetnâmelerle þekillenmiþ ve bu kaynaklar Anadolu’nun güven ve ahlâk temelli bir Türk-Ýslâm yurdu olmasýnda önemli rol üstlenmiþtir.

Bu baðlamda fütüvvetnâmeler Ahî kurumunun iç tüzüðüdür. Fütüvvetnâmeler, dinî ve mesleki olarak kaliteli insan yetiþtirmeyi esas alan eserlerdir. Fütüvvetnâmelerin oluþturmak istediði örnek insan modeli Türk-Ýslâm medeniyeti tasavvuru içinde bir ideal olarak güncelliðini korumaktadýr.

Kökeni itibariyle “fetâ” kelimesi ile iliþkili olan “fütüvvet”, cömertlik, yiðitlik, yardýmseverlik gibi üstün vasýflara sahip fertlerden oluþmuþ bir teþkilâttýr. Fütüvvet ile ayný anlam dairesinde bulunan Ahîlik, kardeþlik ve yardýmlaþmayý ifade eden bir kurum olarak Anadolu’da Ahî Evran ismiyle tanýnan Þeyh Nasîrüddîn Mahmûd (ö.1262- (bazý akademisyenlere göre Nasreddin Hoca) ) tarafýndan kurulmuþtur.  Eski Türk akýlýk ve alplik geleneðinin bir devamý olarak Arap fütüvveti ve Ýran civanmertliði senteziyle Selçuklular döneminden itibaren kurumsal varlýðýný sürdüren Ahîlik, Anadolu’da dinî, tasavvufî, askerî, siyasi, idari, kültürel, mesleki ve ekonomik olmak üzere pek çok fonksiyon icra etti.

Ýbn Battûta (ö.1368-69) seyahatnamesinde 1340 lý yýllarda Anadolu’da Ahîlerin yönetiminde bulunan yirmi dört adet zaviye olduðundan bahisle, ahilerden övgüyle bahseder.

Kaynaklar incelendiðinde ahilerin içinde büyük servet ve nüfuz sahibi, yüksek idari mevkilere mensup devlet adamlarý, kadýlar, müderrisler ve tarikat þeyhleri, kadýnlarýn gibi evli ve bekar insanlarýn bulunduðu anlaþýlmaktadýr. Ahi teþkilatýnýn kadýnlar koluna Bacýyan-ý Rum denilmekteydi. Bacýyan-ý Rum’un kendi iþlettiði zaviyeleri vardý.

Ahiler derviþlerle birlikte Osmanlý devletinin kuruluþunda ve ilk fetihlerinde pek çok faaliyetlerde de bulundular. Örnek vermek gerekirse Kendisi bir Vefai þeyhi olan Þeyh Edebali’nin kardeþi Semseddin ahi idi. Fatih döneminde esnaflar gedik ve lonca sistemiyle teþkilatlandýlar.  Ahilerin ortaya koyduklarý ahlaki düsturlar Osmanlý devletinin sonuna kadar devam etti.  Ahiler bir esnaf teþkilatý olmalarýnýn yanýnda siyasi otoritenin zayýfladýðý anlarda yerel otorite olarak ta faaliyet gösterdiler. Ahiler, Moðol istilasý zamanýnda Kösedað bozgunun (1243) ardýndan Kayseri’yi Moðollara karþý baþarý ile savunmuþlardýr. Ahilik bir tarikat olmamasýna raðmen zaviyelerinde kadiri ve halveti zikirlerini yapýlmasý bir tarikat gibi algýlanmasýna sebep olmuþtur. Yine de Ahiliðin her döneminde tasavvufi neþve görülmüþtür. Bu yüzden hiyerarþisi ve törenlerinde tasavvufi aðýrlýk hissedilir. Ahîlikte sýralama yiðit, Ahî ve þeyh þeklindedir. Aslýnda bu Türkler de Ýslamiyet ve tasavvufun birbirlerinden etkilenmeleri ve içi içe geçtikleri bilindiði için yadýrganacak bir durum sayýlmamalýdýr.

Fütüvvetnameler de “ baþkasýnýn isteðini kendi süflî arzularýna ve hevâsýna tercih etmek” olarak tanýmlanan fütüvvet, genellikle doðruluk, kanaat, sabýr, rýza ve cesaretle birlikte anýlmaktadýr.  (“Sen af yolunu tut, iyiliði emret, cahillerden yüz çevir. Araf 199) ayetinde tasvir edilen kiþinin erdem sahibi ve batýlý terk edenin gerçek Ahî olduðu vurgulanmaktadýr. Bir Ahî “Þevk benim mürekkebimdir, tevekkül benim rýzamdýr, kanaat benim hüviyetimdir, sýdk benim menzilimdir, yakin benim mekânýmdýr, fakr benim fahrýmdýr.” düsturuyla yol haritasýný çizmektedir. Ayrýca þefkatli ve merhametli olmak, Ahî geleneðinde çok önem verilen erdemlerden biridir. Fütüvvetnâmeler insanlarý, kibir, dedikodu, haset, yalan ve hile gibi kötü huylardan vazgeçmeleri hususunda sýklýkla uyarmaktadýr. Ahilerin helal kazanç için alýnteri dökmesi gerektiði þöyle anlatýlýr:

Kul rýzkýný Allah’tan bildikten sonra içtihat edip talebinden imtina ede. Rýzkýný Allah’tan görüp kesbi sebep bile. Muhakkak rýzýk Hüdâ’dandýr. Kesb farzdýr. Kesbi farz bilmeyenin kazancý helâl deðildir. Eðer kesb farz olmasa, enbiya ve evliya kesb için uðraþmazdý.

Fütüvvetnâmelerde iþlenen konular, birçok yönden günümüz modern toplumlarýnýn maddi ve manevi ihtiyaçlarýna cevap verebilecek niteliktedir.