BERMEKÝLER

Bermekî ailesinin daha sonraki yýllarda kazanmýþ olduðu þöhret ve itibar, onlar hakkýnda gerçekle ilgisi olmayan çok çeþitli rivayetlerin kaynaklarda yer almasýna sebep olmuþtur. Daha çok Ýranlý tarihçilerin kaydettikleri rivayetlere göre Bermekîler’in atalarýnýn Sâsânî Devleti’nin ilk zamanlarýndan itibaren vezirliðini yapmýþlar ve bu görevi babadan oðula asýrlarca devam ettirmiþlerdir.

Bermekîler’den ilk müslüman olanýn Hâlid b. Bermek olduðu muhakkaktýr. Abbâsîler’in hilâfete geçmelerinden sonra Hâlid’in Halife Ebü’l-Abbas es-Seffâh Haled tarafýndan Dîvânü’l-harâc ve Dîvânü’l-cünd’ün baþýna getirildi. Halid ayný zamanda halifenin hususi katibiydi. Halid’in itibarý Halife Mansûr devrinde de devam etti. Hakkýndaki tertiplerden dolayý bir süre sonra Fars valiliðine tayin edildi. Ýki yýl sonra merkeze dönen Halid halifenin güvenilir adamlarý arasýna girdi. 781-82 tarihlerinde vefat eden Halid üç Abbasi halifesiyle çalýþmýþ, Bermekî ailesinin ilk temsilcisi ve bu ailenin bir hânedan haline gelmesini saðlamýþtýr. Devlet adamý olarak ileri görüþlü, gerçekçi ve doðru bildiði hususlarda kararlý bir þahsiyetti.

Bermekî ailesinin en meþhur ferdi, uzun süre vezirlik yapmýþ olan Yahyâ b. Hâlid’dir. Abbâsî sarayýnda ve babasýnýn gözetiminde her hususta iyi yetiþen Yahyâ, önce babasýnýn yardýmcýsý olarak idarî görevler aldý ve 775’te Azerbaycan valisi oldu. Harun Reþid halife olunca o sýrada hapiste olan Yahyâ’yý çýkardý ve çok geniþ yetkilerle vezir tayin etti. Böylece Bermekîler’in iktidar devri baþladý. 787-788 yýlýndan itibaren devlet iþlerinin yürütüldüðü bütün divanlar Yahya Bermeki’nin uhdesine geçti.

Yahyâ’nýn en büyük yardýmcýlarý iki oðlu (Fazl ve Cafer) devlet iþlerinde en büyük yardýmcýlarý oldular. Fazl baþka görevlerde bulunduysa da Cafer Baðdat’tan hiç ayrýlmadý ve devamlý halifenin yanýnda kaldý. Çok iyi bir tahsil yapan, edebiyat ve sanattan anlayan Ca‘fer hemen her gün halife ile ilmî ve edebî sohbetler yapýyordu. Fazl doðu eyaletlerine, Ca‘fer de batý eyaletlerine vali tayin edilince adeta devletin taþra idaresi Yahyâ’nýn oðullarý arasýnda taksim edildi. Halife’nin son derece güvendiði Cafer, berîd teþkilâtý, darphâne ve týrâz atölyeleri’nin sorumlusu olduðu gibi ayný zamanda ikinci veliaht olan Me’mûn’a hoca tayin edilmiþti. Yahya’nýn diðer oðlu Muhammed kýsa süreli Suriye valiliði hariç idari görevlerde bulunmadý.

Yahyâ b. Hâlid vezirlik yaptýðý on yedi yýl boyunca idarede mutlak bir iktidara ve tasarruf hakkýna sahipti. Merkezdeki yüksek dereceli memurlarý azil ve tayin ettiði gibi valilerin tayininde de halifeye telkin ve tavsiyelerde bulunabiliyordu. Yahyâ’nýn vezirlik yaptýðý Hârûnürreþîd devri Abbâsî hilâfetinin en parlak dönemi kabul edilir.

Debdebe içinde yaþayan Bermeki ailesi mensuplarý inanýlmaz servetleriyle orantýlý bir cömertliðe de sahiptirler. Bermekî kelimesi “cömert”in karþýlýðý olarak kullanýldýðý gibi “Ca‘fer kadar eli açýk” tabiri de çok yaygýndý. Yalnýz kendi menfaatlerini deðil umumun menfaatlerini de düþünüyorlar, su kanallarý ve cami gibi hayýr eserleri yaptýrýyorlardý. Ramazan ayý boyunca camilerde kandil yakma âdetini baþlatanýn Fazl olduðu kaynaklarca ifade edilmektedir.

Bermekîler siyasî sahadan baþka kültür alanýnda da önemli hizmetler yapmýþlardýr. Saraylarý âlimlerin ve sanatkârlarýn toplantý ve tartýþma yeri idi. Yahyâ ve oðullarý her hususta onlarý destekliyorlardý. Böylece Bermekîler Ýslâm dünyasýnda fikrî ve ilmî geliþmeye yardýmcý olmuþlardýr. Ýranlý olmalarý sebebiyle Ýran edebiyatýna dair eserlere ilgi duyuyorlar, Arapça’dan Farsça’ya tercüme ve adaptasyonlar yaptýrýyorlar, Ýranlý sanatkârlarý destekliyorlardý. Bu arada eski Yunanca eserlerin tercümesini de teþvik ediyorlardý. Meselâ Ptolemaios’un Almagest’i gibi çeþitli dillerden yapýlan tercümelerle Halife Me’mûn zamanýnda kurulacak olan Beytülhikme’nin temelleri atýlmýþ oluyordu.

Hârûn Reþîd 802 yýlýnda Hac dönüþünde Ensar yakýnlarýnda verilen molada görünürde bir sebep yokken âniden Bermekîler’in bertaraf edilmesine karar verdi. 29 Ocak 803’te Cumartesi gecesi Ca‘fer idam edildi. Yahyâ gözaltýna alýndý ve diðer oðullarý hapsedildi. Bermekîler’in bütün serveti müsadere edildi. Hatta bu ailenin yakýnlarý bile cezalandýrýldý.

Ýstediði yerde yaþamasýna izin verilen Yahya oðullarýyla birlikte Rakka’ya gitti. Ýki yýl sonra 29 Kasým 805’te Rakka’da, Fazl da babasýndan üç yýl sonra Kasým 808’de vefat etti.

Uzun yýllar devlet kademelerinde görev yapan ve Hârûnürreþîd’in hilâfetinde on yedi yýl vezirlik makamýnda bulunan, çeþitli valiliklerde ve merkez teþkilâtýnda görev alan Bermekîler’in âniden bertaraf edilmesi hakkýnda çeþitli görüþler olsa da bunlarýn aslý yoktur. Bermekîler Ýran asýllý idiler. Hâlid’den sonra Yahyâ ve oðullarýnýn on yedi yýl devleti hemen hemen tek baþlarýna idare etmeleri, baþta halife olmak üzere Arap ileri gelenlerini huzursuz ediyordu. Hatta Yahyâ’nýn zaman zaman halifenin isteklerini yerine getirmemesi aradaki münasebetleri daha da zorlaþtýrýyordu.

Kaynaklarýn bazýlarýnda Yahyâ ve oðullarýnýn Ýran kültürüne baðlý kalmalarý, Farsça eserleri Arapça’ya tercüme ettirmeleri, Hz. Ali evlâdýna karþý yumuþak davranmalarý ve hatta onlarý korumalarý, dolayýsýyla bir isyana zemin hazýrlamalarý gibi hususlarýn halifenin vezirine karþý güvenini sarstýðý ileri sürülmektedir. Doðruluðuna pek ihtimal verilmemesine raðmen Bermekîler’in Ýslâm dinini kabul etmedikleri bile bazý þiirlerde ima ediliyordu. Huzursuzluðun bir sebebi de elbette ki ailenin inanýlmaz servetiydi.

Sonuç olarak Bermekîler’in bertaraf edilmeleri, devlet ve halife üzerinde nüfuzlarýnýn gittikçe artmasý, zenginliklerinin herkesi kýskandýracak bir seviyeye gelmesi ve Arap milliyetçilerinin halife üzerinde tesirli olmasý gibi sebeplerden kaynaklanmaktadýr. Bu olay öfkeyle verilmiþ bir kararýn sonucu deðildir. Halife Hârûn Reþid kendi ifadesiyle, “gökyüzünde iki güneþ” istemiyordu. HAKKI DURSUN YILDIZ