DEVLET GÖREVLÝLERÝ (VEZÝR AÝLELERÝ)

Ýslam devletlerinde vezir halife/hükümdar adýna devlet iþlerini yürüten kiþidir. Dinler tarihini incelediðimizde hem peygamber hem de devlet baþkaný olan iki peygamber olduðunu görüyoruz. Hz. Davud (as) ve Hz. Süleyman (as). Rivayetlere göre Hz. Süleyman (as) ýn Asaf b. Berahya          isminde (“kitaptan bir bilgisi olan” neml 40) bir veziri vardý. Asaf b. Berahya ismi Kur’an- ý Kerim de geçmemesine raðmen müfessirler ve tarihçiler bu kiþinin Asaf b. Berahya olduðunu kabul ederler.

Efendimizin (asv) hicretinden sonra ayný zamanda Medine þehir devletinin baþkaný oldu. Vezir kelimesi Kur-an-ý Kerim’de iki ayette yardýmcý anlamýnda geçer. "Yakýnlarýmdan birini bana yardýmcý ver. (vezira) Tâhâ 29), ve (“ Gerçek þu ki biz Mûsâ’ya da kitap vermiþ, kardeþi Hârûn’u onun yanýnda yardýmcý tayin etmiþtik. ”(vezira) Furkān 35)     

Kaynaklara göre kurum ve makam olarak Vezirlik fiili olarak Abbasiler döneminde devlet teþkilatýna girdi. Asr-ý saadet’te henüz devlet teþkilatý tam olarak kurulmamýþ olmasýna raðmen Hz. Ebu Bekir (ra) in kavram Peygamberimizin veziri olarak kabul edildiðini, sonrasýnda ise dört halifenin bir birlerine danýþman anlamýnda vezirlik yaptýklarýný biliyoruz.  Peygamber Efendimiz (sav) istiþareye her zaman önem verirdi, ancak her bilhassa Hz. Ebu Bekir (ra) ve Hz. Ömer (ra) ’in görüþlerinin özel bir önemi vardý. 

            Peygamber Efendimiz (asv)in kurucusu ve ilk baþkaný olduðu Ýslam devleti, Hulefa-i Raþidin döneminin ardýndan saltanat devletine dönüþtüðü Emeviler döneminde kurumsallaþmamýþ vezirlik olduðunu ama Abbasiler döneminde kurumsallaþtýðýný ve fiili olarak devlet teþkilatýnda yer aldýðýný kaynaklardan öðreniyoruz. (DÝA)

Vezirlik, Abbasi’lerden sonraki bütün Ýslam devletlerinde kurumsal olarak, bazen isim deðiþikliði olsa da devlet teþkilatýnýn en etkili kurumuydu. Ýslam tarihinde, her ne kadar halifeler mütedeyyin ve güvenilir insanlara vezirlik verseler de, halife/hükümdar adýna yetkiyi elinde toplayan ve yetkilerini servet toplamak için kullanan vezir sayýsý az deðildir. Bu sebepten olsa gerek idam edilen vezir sayýsý oldukça fazladýr. 

Yusuf Has Hâcib ünlü eseri Kutadgu Bilig’de hükümdarýn eli olarak tanýmladýðý vezirin akýllý, zeki, dürüst, gözü tok, dindar, alçak gönüllü, vefalý, edepli, güvenilir, becerikli, bilgili ve hesap bilir, adaletli, asaletli ve heybetli olmasý gerektiðini belirtmiþtir.

Ýslam devletlerindeki vezirlik kurumunu incelediðimiz zaman vezirlerin ülkenin imar ve iskân faaliyetleriyle ilgilendiklerini, hükümdarýn vekili olarak divanlara baþkanlýk ettiklerini, hükümdar adýna görevlendirmeleri yaptýklarýný ve bu konuda hükümdara danýþmanlýk yaptýklarýný görebiliyoruz.

Böylesi büyük yetkilerle görevlendirilen vezirler bu yetki ve sorumluluklarýna eþ deðer gelire sahiptirler. Bu gelirler ýkta, maaþ, ganimet, hediye ve gayri meþru gelirlerden oluþuyordu. Tuðrul Bey kâtiplikten vezirliðe yükselttiði Kündürî’ye halka zulüm yapmamak, baþkalarýnýn mülkünü gasp etmemek þartýyla idarî, malî, siyasî ve askerî konularda geniþ yetkilerle donatmýþ, bu þartlarý taþýmadýðý zaman azledeceðini kurultayda ilan etmiþti.

Vezirlikte temel þart her zaman liyâkat ve sadâkattir. Nizamülmülk mezhepler arasý husumetlerle ilgili olarak yazdýðý mektupta devletin olaylara bakýþýný þöyle özetlemiþtir:  “Sultanýn siyaseti ve adalet anlayýþý, bizim bir mezhebe öbüründen daha yakýn olmamamýzý gerektirir. Bize yakýþan, sünneti, fitne çýkarmaktan daha üstün tutmamýzdýr. Biz bu medreseyi (Nizamiye) inþa ederken, sadece âlimleri ve nizâm-ý âlemi korumak düþüncesiyle yola çýktýk, anlaþmazlýk ve kavga çýksýn diye deðil. Her ne zaman iþler bizim amacýmýz dýþýna çýkarsa bu kapýyý kapatmaktan baþka çaremiz kalmaz. Baðdat’ýn ve çevresinin kendisine mahsus örf ve âdetleri vardýr. Bizim onlarýn âdetlerini zorla deðiþtirecek gücümüz yok. Çünkü buradaki halkýn çoðunluðu Ýmam Ahmed b. Hanbel’in mezhebine baðlýdýr. Onun imamlar arasýndaki yeri ve sünnetteki deðeri bilinmektedir.”

Ýslam devletleri tarihinde binlerce veziri tek tek incelememiz ve bunlarýn arasýndan vakýf insanlarý anlatmamýz mümkün deðil. Bölüm baþlýðýmýz sosyal guruplar ve aileler olduðu için, vakýf kiþilikleriyle bilinen ve kaynaklara geçmiþ vezir ve yönetici ailelerini incelemek durumundayýz. Vezir ve yönetici ailelerine geçmeden bir hususu belirtmek durumundayým.   

Bilhassa Osmanlý dönemindeki yönetici seçimlerinde ailelere önem verildiðini görüyoruz. Osmanlý döneminde 200 yýldan fazla yöneticilik yapan ailelerin varlýðý bu kanaatimizi pekiþtiþtirmektedir.

Bana göre bunu sebebi aile geleneði. Vezirlerin devlet iþlerindeki baþarýlarýnýn aile geleneði olarak devam ettiði düþünülüyordu muhtemelen. Nitekim Çandarlý ailesi 100 yýldan fazla- 80 yýlý Vezir-i Azam olarak- bu geleneði devam ettirirken, Köprülü ailesi de 100 yýla yaklaþan bir süre vezirlik yaptýlar. Ýki vezir ailesiyle birlikte inceleyeceðimiz Timurtaþ paþazadeler ise ayný þekilde yönetici olarak on yýllar boyunca çeþitli görevlerde devlete ve vakýflarýyla topluma hizmet ettiler.

Ýslam devletleri tarihinde vezir aileler geleneði tam olarak yerleþmemiþ görülüyor. Bunda aileye güvenin sarsýlmasý sebep olmuþ olabileceði gibi aile fertlerinin geri durmasý da olabilir. Yukarýda belirttiðimiz üzere Ýslam devletleri tarihinde idam edilen vezir sayýsý azýmsanmayacak kadar çoktur.        

Yeri gelmiþken Osmanlý devlet adamlarý hakkýndaki spekülasyonlara deðinmek istiyorum. “Devþirme Vezirler” Pek çok tarihi kaynakta devþirme vezirlerin, devlet adamlarýnýn mallarýný müsadereden kurtarmak için vakýf kurmaya yöneldiklerini okumuþsunuzdur. Ýddia diðer pek çok iddia gibi temelsiz ve mantýkdýþý. Bunun için bazý kavramlarý açýklamamýz gerekir:

            Pençik Kanunu 1363 yýlýnda uygulamaya konuldu. Kanun öncesinde savaþ esirleri ve ganimet gaziler arasýnda paylaþýlýyordu. Hazine’ye gelir saðlamak ve öncelikle savaþ esiri çocuklarýn eðitilerek devlet hizmetine alýnmasý amacýyla çýkarýlan kanun ayný zamanda Yeniçeri ocaðýnýn da temelini oluþturur. Bu sistemin-devþirme veya pençik- ilk uygulayýcýsý Osmanlý deðildir.

Osmanlý öncesi Ýslam devletlerinde Gulam adýyla böyle bir uygulama vardý. Savaþta esir edilen veya köle pazarýndan alýnan çocuklar belli bir eðitimden sonra ordu baþta olmak üzere devlet hizmetine alýnýr kabiliyetlerine göre istihdam edilirlerdi. Bu uygulamayla Emevi ve Abbasi ordularýnda ücretli ve kölelerden oluþan birlikler bulunuyordu. Emevi ve Abbasi döneminde kölelerden hürriyetleri karþýlýðý savaþmalarýnýn istendiðini kaynaklardan öðreniyoruz.

Savaþ esiri kölelerin hürriyetleri karþýlýðýnda ordu/devlet hizmetine alýnmalarý ortaçað devletlerin de bilinen bir uygulamaydý. Merhum tarihçi Iþýn Demirkent Tatikios isimli bir þahsiyetten bahsettiði çalýþmasýnda belirttiðine göre Tatikios hür soydan gelmeyen bir komutandýr. Türk asýllýdýr ve muhtemelen babasýyla (sarasen-Avrupalýlar tarafýndan Hristiyan olmayanlara verilen isim) birlikte esir edilmiþtir. Tatikios Bizans ordusunda Ýmparatora yakýn, önemli bir komutandý.

Tarihimizde meþhur Çaka Bey’in ismini duymayan yoktur. Çaka Bey’de köle olarak Bizans sarayýnda yetiþmiþ bir Türk’tü. Yine Türkiye Selçuklularý tarihinde önemli bir isim olan Celaleddin Karatay da ayný þekilde devþirmeydi. Son olarak kurumsal olarak devþirmelik sistemini kullanan baþka bir Türk devleti daha var. Mýsýr Memlükleri.

Memlükler devletinde hanedan yoktu. Çoðunlukla Kafkasya’dan temin edilen savaþ esiri çocuklar (bunlarýn çoðunluðu Türk ve Çerkes kökenli olduðu için Memlükler devleti Türk devleti olarak kabul edilir. Memlük tarihinde çerkes dönemi olarak bilinen bir dönem vardýr.) “Kul” statüsüyle orduda istihdam edilir, yeteneklerine göre yetiþtirilen bu “Kullar” kabiliyetlerine göre ilerde devlet yönetimine kadar çýkan generaller olurlardý.

Anlatmak istediðim þudur: Devþirme sistemine alýnan çocuklar çok küçük yaþlarda-10-11) sisteme dahil edilir ve üst seviye bir eðitime tabi tutulurlardý. Hayatýnýn büyük bölümünü Ýslam dininin kurallarýna göre yaþayan bu insanlarýn servetlerini korumak için vakýf kurduklarý iddiasý mantýksýz ve hatta gülünç.

Devþirme vezirlerin müsadereden kurtulmak için vakýf kurmuþ olmalarý iddiasýna gelirsek: Müsadere Abbasilerden itibaren uygulanýyordu. Ýkinci bir husus ise Ýslam devletler tarihi boyunca idam edilmek ve müsadere vezirlik mesleðinin beklenen bir riskiydi. Osmanlý devletinde de bürokrasi de kýskançlýk ve çekiþme her dönem vardý. Vezir-i azamlar hakýnda, ellerinde bulundurduklarý mutlak güç sebebiyle þikayet ve lobi faaliyetleri her zaman yapýldý.

Fetret devrinin kudretli vezir-i azamý Bayezid Paþa ikisi de Türk olan Ýbrahim ve Ývaz paþalarýn ýsrarýyla Þehzade Mustafa’ya (Düzmece Mustafa) karþý sefere gönderildi, Þehzade Mustafa tarafýndan katledilen Bayezid Paþa bu sefere gönderildiðinde 70 yaþýndan büyüktü.

Osmanlý dönemi baþta olmak üzere Selatin (sultan) vakýflarýndan sonra en büyük vakýflarý kuran vezirlerin vakýf kurma iþini dini hassasiyetlerinden dolayý yaptýklarý konusunda ýsrarcýyým.

Ýnsan söz konusu olduðunda Olmaz Olmaz Deme, Olmaz Olmaz, cümlesine tamamen katýlýyorum ama genellemelere ve Ýslam dini eðitiminin aþaðýlanmasýna karþýyým. Bu iddiaya yani vakýflarýn dini hassasiyetle deðil de dünya malý kaygýsýyla yapýldýðýný kabul edersek bu insanlarýn ayný zamanda münafýk olduklarýný kabul ve iddia etmiþ olmayacak mýyýz?

Üstelik Ýslami eðitimin insanlarý nasýl deðiþtirdiðinin binlerce örneðini bilirken. Hz. Ömer’in, Halid b.Velid’in hayat hikayelerini az çok biliyoruz. Okuyucu þunu düþünebilir. Asr-ý saadet’te Peygamber Efendimiz (sav) vardý. Kabul, elbetteki Peygamber Efendimizle (sav) bir kýyaslama yapýlamaz. Ama Ýslami eðitimin Asr-ý saadet’le sýnýrlý olduðunu düþünürsek Kýyamet’e kadar baþka din gelmeyeceðini hangi hakla iddia edebiliriz? Usulüne göre yapýlan bir Ýslami eðitimin insanlarý deðiþtireceðini kabul etmek zorundayýz.  

Vakýf tarihin incelediðimiz zaman zürri (aile) vakýflarýnýn her zaman olduðunu ama tam zürri vakýflarýn sayýsýsýn cüz’i olduðunu, vakýflarýn büyük bölümünün yarý hayri-yarý zürri vakýflar olduðunu görüyoruz. Ýnsarda fýtri olarak bulunan nesillerini koruma ve güvence altýna alma güdüsünü yarý zürri vakýflar tamamen karþýlamaktadýr.  

Okuyucularýn aklýna yanlýþ bir düþünce gelmesin. Devþirme vezirlerin tamamýnýn vakýf insan olduklarýný iddia etmiyorum. Þahsým adýna  “Genellemelere” karþýyým.  Devþirme vezirler arasýnda servetine göre cüzi vakýflarý olan veya hiç vakýf yaptýrmamýþ olanlar, iþine vakýf olmayanlar, varlýklarýný toplum menfaatine kullanmayanlar yani vakýf insan sayamayacaðýmýz pek çok kiþi mutlaka vardýr. Ama bunlarý göz önünde tutarak genellemeler yapmak vicdansýzlýk olacaktýr. Ki ayný durum Türk kökenli vezirler için de geçerlidir.

Ayrýca Müslümanlar olarak Hucurat suresi 12. Ayeti (“Ey iman edenler! Zannýn çoðundan sakýnýn; çünkü bazý zanlar günahtýr. Gizlilikleri araþtýrmayýn, birbirinizin gýybetini yapmayýn; herhangi biriniz, ölmüþ kardeþinin etini yemekten hoþlanýr mý? Tabii ki bundan tiksinir! Allah’a itaatsizlikten de sakýnýn. Allah tövbeleri çokça kabul etmektedir, rahmeti sonsuzdur.” Hucurat 12) ve Hadis-i Þerif (Bir hadiste zandan sakýnýlmasý gerektiði, çünkü zannýn en büyük yalan olduðu bildirilir. (Buhârî, “Veṣâyâ”, 8; “Edeb”, 57, 58; Müslim, “Birr”, 28 DÝA) gereðince Müslüman bilinen insanlara Hüsn-ü zan beslemek gibi bir görevimiz ve mecburiyetimiz olduðunu da unutmamak gerektiði kanaatindeyim.   

Daha fazla uzatmak istemiyorum. Çalýþmamýzýn bu bölümünde haklarýnda çalýþma yapýlmýþ bazý yönetici ailelerden bahsetmek istiyorum. Osmanlý döneminde devþirme vezirlerin devletteki etkisi her zaman tartýþýlan bir konudur. Ancak bu çalýþmamýzýn konusu olmayýp vakýf eserlerle topluma verilen hizmet ana konumuz olduðu için ve bu çalýþma özelinde etnik kökenin önemli olmadýðýný belirtmek durumundayým.  

Osmanlý’nýn kuruluþ ve geliþme döneminde küçük yaþta sisteme dahil edilerek saðlam bir dini eðitim alan devþirme bürokratlarýn dini hassasiyetlerinin gereði olarak vakýf kurduklarý konusunda ýsrarcý ve ayný zamanda Hüsnü zan sahibiyim. Müslüman olarak hüsnü zannýn ayný zamanda dini bir vecibe olduðu kanaatindeyim. Ýnsan olarak yönetici aileler baþta olmak üzere bu bölümde inceleyeceðimiz aileleri bir takým faaliyetleriyle tartýþmak yerine vakýf eserleriyle inceleceðimizin bilinmesi isterim.  

 Halil Ýnalcýk, Fatih Yahya Ayaz, Osman Gazi Özgüdenli ((DÝA)