Ankara

            VGM Arþivi’ndeki kayýtlara göre Ankara’da kurucusu belli olan vakýf sayýsý 347’dir. Bunlarýn 15’i (% 4,32) kadýnlar tarafýndan kurulmuþtur. Ankara’da ayný dönemde, kurucularý belli olmadýðý halde isimleri tespit edilen vakýf sayýsý ise 1.083’tür. Türkiye genelinde tescil edilmiþ vakýflar içinde Ankara’da kurulanlarýn oraný % 2,71’dir. 

            Ankara’da vakfiyesi bulunan, vakýf kuran kadýn sayýsý 42 olup bunlarýn arasýnda hayrat ve vakýflarýyla dikkat çeken isim ayrý bir baþlýkta inceleyeceðimiz Melike Hatundur.(bknz. Melike Hatun)

Anadolu’nun kadim þehirlerinden Ankara da kadýnlar tarafýndan kurulan kadýn vakýflarý hakkýnda kesin ve net bir bilgi yok. Vakýflar konusunda her zaman olduðu gibi tek veri kaynaðý Vakýflar Genel Müdürlüðü Arþivi’dir. Vakýflar Arþivi'nde günümüz Türkiye sýnýrlarý içinde kalan idari birimlere ait kurucularý bilinen vakýf sayýsý 23.823 olarak kayýtlarda yer almakta olup bunlarýn da 3.337'si kadýnlar tarafýndan kurulmuþtur. Yine Vakýflar Arþivi'nde yer alan son kayýtlara ve bilgilere göre Ankara' da kurucusu belli olan toplam vakýf sayýsý ise 347'dir. Bunlarýn da 15'i (%4.32) kadýnlar tarafýndan kurulmuþtur. Ankara'da ayný dönemde, kurucularý belli olmadýðý halde isimleri tespit edilen vakýf sayýsý 1.080'dir. Türkiye içindeki tescil edilmiþ vakýflar içinde Ankara'da kurulanlarýn oraný %2.71'dir. 15 Aþaðýda incelenen ve verilen vakýflar içinde, Ankara'da kurulan kadýn vakýflarýnýn sayýsýnýn, yukarýda verilen sayýlardan çok daha fazla olduðunu ortaya koymaktadýr.

Akademisyen Hüseyin Çýnar’ýn Ankara Vakýf Tahrir, Vakfiye Defterleri ve Þer'iye Sicilleri'nden yaptýðý çalýþmalarla tespit ettiði Ankara'da vakýf kuran kadýnlardan tespit ettikleri ve kurulan vakýflar hakkýndaki bilgiler özetlenerek aþaðýya çýkarýlmýþtýr.

Ziyade Hatun

Vakfý 1571-1572 tarihli vakýf tahririnde Cüneyd kýzý Ziyade Hatunun Deðirmi Bahçesi adýndaki bahçesini, Zekeriya çarþýsýndaki bir tam diðeri yarým hisse mülk dükkanýný, Taþluca diye bilinen arazisini, Kalaba deresindeki1/4 mezraa hissesini  vakfýna gelir olarak yazdýrmýþtý. Vakýf þartý ise Ahi Hasan mescidinde Kur’aný Kerim okunmasý ve oðlunun mütevelli olmasýydý.

Mustafa Çavuþ ve Eyne Hoca kýzý Ümmi Hatun

I. Murad’ýn çavuþlarýndan Mustafa Çavuþ ve hanýmý Ümmi Hatun Çubuk-Mekki köyünde yaptýrdýklarý cami için, senelik geliri 1000 akçe olan bostanlarýný camilerinin vakfý için baðýþlamýþlardý. 

Turasan Bey hemþiresi Fatýma Hatun

Fatma Hatun yýllýk geliri 250 akçe olan çiftlik yerini Ankara-Hacendi mahallesinde yaptýrdýðý mescid için vakfetmiþti.

Hacý Tayyibe Hatun: Hacý Tayyibe Hatun

 Vakf-ý Mahalle-i Mescidi vakfý için imamýn günlük bir cüz okumasý þartýyla, ayný mahalledeki kervansarayýn (karbansarayýn) yarý hissesini ve ayrýca 2000 akçe vakfetmiþti.

Mevlana Mehmed Kýzý Tayyibe Hatun:

Tayyibe Hatun’un muhtemelen ayný mescid için kurduðu vakýf 1522/1572 tarihli vakýf defterlerinde Vakfý-Aher (sonraki vakýf) þeklinde kayýt edilmiþtir.  

XVI yüzyýl vakýflarý arasýnda Ýklim Hatun’un 10.000 akçe ana sermayeli vakfý bulunmaktadýr. Ýklim Hatun iki hafýza iki cüz Kur’an-ý Kerim okumalarý karþýlýðý 40 akçe tevliyet için ise yýllýk 200 akçe tayin etmiþti. 1522 tarihli tahrirde adý geçen vakfýn yýllýk geliri ise 1.000 akçedir.

Kiçilü Ýsmail Kýzý Melike Hatun:

Kiçilü (Giçiklü) mahallesinden mahalle mescidinde her sene Üç aylarda (Receb, Þaban, Ramazan) üç hafýz tarafýndan hatm-i þerif okunmasý için bir vakýf kurmuþtu. Melike Hatun’un Akköprü ve Yundzaman’daki iki hissesini vakfettiði vakfýn yýllýk geliri 100 akçe olarak kaydedilmiþtir.

Davud Bey Kýzý Selçuk Hatun

Davud Bey kýzý Selçuk Hatun Ankara- Ýskender Bey çarþýsýndaki 150 akçe geliri olan dükkanýný, üç günde bir cüz Kur’an okumasý þartýyla vakfetmiþti. Ayný tarihlerde Ýskender bin Mehmed Bey’de adý geçen cami için bir bahçe ve 3000 akçe vakfetmiþti.

Elvan Çavuþ kýzý Þabi Hatun her Cuma iki cüz okunmasý þartýyla Ankara –Emirgazi köy camiine 1000 akçe vakfetmiþti.

Emre Çelebi kýzý Hünze Hatun

Hünze Hatun Bacý kazasý Karaöyük köyünde bir deðirmen Þabanözü köyünde bir muallimhane yaptýrmýþ, deðirmenin yarý hissesini (250 akçe) muallimin tasarrufuna býrakmýþtý. 

Efendi Bula Hatun

Ankara-Hacý Halil mahallesinden Efendi Bula Hatun Mevlana-yý Büyük Mescidi’ne cüz okunmasý þartýyla iki dükkan ve 500 akçe vakfetmiþti. 1522-1572 yýllarýndaki kayýtlarda 500 akçe geliri olan vakýf için vakf-ý aher denilmektedir.

Cemal kýzý Ümmi Hatun

Ankara Baklacý mahallesinden Ümmi hatun vakfettiði 5000 akçebiri muallim, diðeri müezzin tarafýndan iki cüz Kur’an-ý Kerim okunmasýný, vakýf gelirinden 600’ünün cüzhanlara, 100’ünün mütevelliye, 50’sinin de nazýra verilmesini þarta baðlamýþtý. Vakýf 1572-72 tarihinde ayný þartlarla devam ediyordu. 

Hoca Ýbadullah kýzý Bula Hatun

Bula Hatun’un ismi 15-24 Mart 1527 ve 15 Mayýs 1536 tarihli iki vakfiyede geçmektedir. Kayýtlara  göre Ýbadullah Efendi’nin oðlu Hoca Mehmed Mýsýr’da yaþayýp ölmüþ, Mekke, Medine ve Ankara taraflarýna vakýf tesit etmiþtir. Bula Hatun ise kurduðu ve gelir getiren 8 akarat kaydettiði zürri bir vakýf kurarak vakýf gelirini ailenin erkek evlatlarý ve nesillerine vakfetmiþti.

Nazperver Hatun

XVI yüzyýlda Ankaralý Nazperver Hatun, cariyesi veya cariye kökenli kadýný olduðu Anadolu Beylerbeyi Cenabi Ahmed Paþa’nýn (ö 1561) ruhu için 7000 akçe vakfetmiþti. Vakýf þartýna göre para onu on bir buçuk hesabýyla iþletilecek, 1000 akçesinin geliriyle Paþa’nýn türbesinde çerað yakýlmasý geri kalan 6000 akçenin gelirinin de günde iki cüz Kur’an okuyanlara verilecekti. 

Zeyneb Hatun

1571-72 tarihli vakýf tahririnde vakfýnýn ismi geçen Zeyneb Hatun vakfýnýn ana sermayesi 1200 akçe olup, Zeyneb Hatun cüzhanlara, çerað ve diðer hizmetler içi tahsisat ayýrdýðý gibi Medine-i Münevvere’ye de bahçe, ev ve arazi vakfetmiþti.

Zeyneb Hatun

1571-72 tarihli vakýf tahririne göre Zeyneb Hatun vakfý görünmektedir. 1809 yýlý bir kayda göre ise Sultan Alaeddin camii (Ankara Kalesindeki) bayram ve Ramazan günlerinde nasih ve vaizlerin ücretleri Zeyneb Hatun vakfý tarafýndan ödenmekteydi.

Abbas Kýzý Saliha

Saliha Haným Kýzýlbey camii yakýnlarýndaki türbe de medfun Ahmet Bey ve eþi Fatýma Hatun’un ruhu için 24.000 akçe vakfederek türbe de günlük 5 cüz okunmasýný þart koþmuþtu. Vakýfta imamet, muhassýl, hitabet, tevliyet, Nezaret, kayyým, türbedar ve cüzhanlar görevlendirilmiþti.

Abdullah Kýzý Tuti

1583 yýlý mahkeme kaydýna göre Tuti Hatun’un Sayime Hatun köprüsü civarýndaki bahçesi evladýna vakfedilmiþti ve 30 yýldýr devam ediyordu.

Mehmed Kýzý Hanife   

Buryacý mahallesinden Hanife Hatun kayd-ý hayat þartýyla oturmak, vefatýndan sonra ise satýlarak elde edilen gelirin 5 guruþunun mahalle mescidindeki müezzin tarafýndan iþletilerek geliriyle kandil yakýlmasý, geri kalan paranýn cami deki vaize verilmesi þartýyla evini vakfetmiþti.

1623 tarihli mahkeme kaydýna göre hizmet alaný belirtilmeden Arapgir kýzý Fatýma Hatun’un 9000 akçe vakfettiði yazýlýdýr.

Þahi Hatun

Þahi Hatun vefatýndan önce mahalle mescidinin mihrabýna 800 akçe, çeraðý için 650 akçe avarýzýna da 650 akçe vasiyet ederek kayýt altýna aldýrmýþ vefatýndan sonra oðlu Hüseyin mirasýn 1/3 ündün ayýrarak belirtilen meblaðlarý Hacý Seydi Mahallesi Mescidi vakfý mütevellisine teslim etmiþti.

Nusret Hatun

Hizmet alaný bilinmeyen vakfýn gelirleri arasýnda Çubukabad-Karacaviran köyü bulunuyordu. 

Ahmed Efendi Kýzý Saliha Hatun

Hatun mahallesinden Saliha Hatun saðlýðýnda, Bali köyü sýnýrlarýndaki bir göz deðirmeninin gelirini (Nacakcý deðirmeni), köy camii hatibine tevcih ederek Cuma günleri ruhuna üç Ýhlas bir Fatiha okunmasý þartýyla vakfetmiþti.

Hasan Kýzý Safi Hatun

Safi binti Hasan Erzurum mahallesindeki evininin kira gelirinin 2/3 ünü mahallenin avarýzhanesine vakfetmiþ, 1/3 ünü de hayatta iken kendisine vefatýndan sonra varislerine býrakmýþtý,

Üveys kýzý Ayþe Hatun

Direkli mahallesinden Ayþe binti Üveys 15 Þubat 1705’te mahalle avarýzýna 15 guruþ vakfetmiþti.

Þaban Kýzý Ayþe Hatun

Hacý Musa mahallesinden Ayþe binti Þaban saðlýðýnda vasiyet yoluyla 40 guruþu mahalle avarýzýna vakfetmiþti. Bu vakýf mahkemelik olmuþtur.

Hemþire Kadýn

Mezarý Ankara’da bulunan Hemþire Kadýn Kayaþ mevkiindeki Deli Kayaþ isimli bir göz deðirmenini Hacý Bayram Veli Türbesinde her gün bir cüz Kur’an okunmasý þartýyla vakfetmiþti.

Ýbrahim Kýzý Ýsmihan

Ýsmihan Hatun, 1728 yýlýnda oturduðu evi Erzurum mahallesi avarýzýna vakfetmiþti.

Hacý Ýsa Kýzý Esma

Esma Hatun hayattayken 80 guruþa sattýðý evinin parasýný mahallesinin (Hacý Halil) avarýzýna vakfetmiþ vefatýndan sonra paranýn teslim edildiði 28 Aralýk 1755 tarihinde mahkemece tescil edilmiþtir.

Mustafa Kýzý Ayþe

Ýbni Gökçe mahallesinden Ayþe binti Mustafa bin Resul haným, onu on bir (%10) hesabýyla iþletilerek gelirinin üç guruþunun mahalle mescidi çeraðýna (kandil) 15 guruþunun ise mahalle su yolunun tamirine harcanmasý þartýyla 120 guruþ vakfetmiþti.  

Ayþe Hatun

Ayþe Hatun’un Pazartesi ve Perþembe günleri Hacý Bayram Veli camiinde Þifa-i Þerif okutan görevliye vazife ücreti olarak verilmesini þart koþtuðu bir vakfý bulunuyordu.

Mehmed Kýzý Fatýma

4 Kasým 1779 tarihli kayda göre Ankara Hacý Musa camiinde Pazartesi ve Perþembe günleri hadis-i þerif okuyan görevliye 5 akçe vazife ücreti verilecekti.

Yuvalýzade Ahmed Aða Kýzý Þerife Fatýma Hatun

Þerife Fatýma Hatun Ankara Ayvalý mahallindeki 12 ýrgatlýk baðýný içindekilerle birlikte Kýzýlbey Mektebindeki çocuklarýn muallimlerine tevcih etmiþti.

Karga Kýzý Ayþe Hatun

11 Ocak 1804 tarihli mahkeme kaydýna göre, Karga kýzý olarak biline Hacý Ahmed kýzý Ayþe Hatun ölmeden önce 500 guruþ deðerindeki bir çift inci askýsýný, ölümünden sonra satýlarak 100 guruþunun cenazesinin techiz ve defininde kullanýlmasýný 50 guruþunun mahallesinin (Gicikli) avarýzýna, 50 guruþunun Ürgüp mahallesi avarýzýna verilmesi, 300 guruþu da Yeniþeyh köyü köprüsünün tamiri için kullanýlmasý þartýyla vakfetmiþti.

Seyyid Üveys Kýzý Þerife Zahide Hatun

Öksüzce mahallesinden Þerife Zahide Hatun, Kaðný pazarýnýn bulunduðu yerde üç hücre, bir dershane ve tuvaletten oluþan medresesi için 22 Mayýs 1820 tarihinde bir vakýf kurarak müderrise aylýk 5 guruþ yevmiye talebelere aylýk 60 para harçlýk verilmesini Koyun pazarý camiinin aydýnlatmasý için senede bir okka balmumu alýnmasýný þart koþmuþtur. Þerife Zahide Haným, vakfý için çeþitli çarþý ve pazarlardaki dükkanlarýný, han hissesi ve eþyalarýyla mahalledeki büyük konaðýný, Bala Kasabasýndaki Afþar çiftliðini, içindeki deðirmen ve müþtemilatýný akar kaydettirmiþti. Þerife Zahide Hatun 24 Mayýs 1820 tarihinde Ankara Haffaflar çarþýsýndaki ayakkabýcý dükkanýný akarat yazdýrarak kurduðu ikinci vakfýnýn þartý Eskicioðlu camiinde Cuma günleri devirhanlýk (Vâkýfýn þartý gereði Cuma veya belirlenen henhangi bir gün öðle namazlarýndan evvel Mülk sûresi veya baþka bir sûre-i þerife okuyan zattýr. Devir ve teselsül suretiyle okunmak mülahazasýyla buna devirhânlýk denmiþtir. Sûrelerin okunmasýný müteakip vakýflara ve genellikle mü'min ve mü'minâta Allah'tan maðfiret ve selâmet niyaz olunur.)  yapýlmasýdýr.

Emine hatun

Nallýhan kasabasýnda yaþayan ve Hoca Kadýn olarak bilinen Emine Hatun 1849 yýlýnda kýzý Ayþe Molla’yý mütevelli tayin ettiði bir vakýf kurmuþtu. Ayþe Hatun vakfý için Nallýhan’daki iki evini ve Akdere boyundaki altý dönüm dutluk ve baðýný vakfetmiþti. Ayþe Hatun vakfettiði evin sýbyan çocuklar için mekteb olmasýný, ev, bað ve dutluðun ise kýzýnýn tasarrufunda bulunmasýný þart koþmuþtu.

Mehmet Vecihi Paþa Hanýmý Þerife Müslime Hatun

Þerife Müslime Hatun 25 Þubat 1854 tarihli ilk vakfiyesinde 16.000 guruþ vakfetmiþ, bu paranýn %15 hesabýyla çalýþtýrýlmasýna elde edilecek 2400 guruþun vakýf görevlilerine verilmesini, ayrýca Rebiülevvel ayýnýn 12. Gecesi veya onun gündüzünde Ayaþ kasabasýndaki Seyyid Mustafa Bünyamin Ayaþi’nin türbesine bitiþik camii þerifte de bir mevlidhanýn mevlid-i þerif, salavat-ý þerife ve Kur’an-ý Kerimden ayetler okumasýný, Hz. Peygamber’e bütün Müslümanlara ve kendisine hayýr dua ile hediye edilmesini þart koþmuþtu. Þerife Müslime Hatun vakýf þartlarýna güzel Kur’an okuyan 4 cüzhanýn Bünyamin Ayaþi’nin türbesinde günlük en az bir cüz 28 günde de bir hatmi þerif tamamlamalarýný eklemiþti. Þerife Müslime Hatun Vakfý’nýn harcama kalemlerinden bahsetmek gerekirse; mevlithana 40 guruþ, aþýrhana 10, ikramlýk þerbet ve gülsuyu için 200 guruþ, 4 cüzhana aylýk 20’þer guruþ, Ayaþ’taki Kesikbaþ Sultan Türbesi kandilleri zeytin yaðý alýmýna yýllýk 200 guruþ, kandil yakma görevlisine senede 4 guruþ tahsisat ayrýlmýþtýr.

Þerife Müslime Hatun’un ikinci vakfý 4 Aðustos 182 tarihinde tescil edilmiþ olup akar olarak Çengel Han kapýsýndaki bakkal dükkaný akar olarak kayýt edilmiþ, dükkan kirasýnýn ¼ üyle tamirat yapýlmasý artarsa vakýf için akar alýnmasý istenmiþti. Kira gelirinden kalan 3 hisse ile Yakup Harrat mahallesi camiinin çeraðýna, imam ve müezzinine verilecekti.

Þerife Hatun’un üçüncü vakfý 5 Kasým 183 tarihlidir.

Osmanlý Döneminde Ankara'da, hali vakti yerinde olan cennet mekan vakýfelerin kurduklarý vakýflarla sosyal ve dini hayatýn içinde yer aldýklarýný görüyoruz. Ankaralý vakýf kuran kadýnlar, kimi zaman bir medrese ya da mektep, kimi zaman bir mescit ya da cami, kimi zaman bir çeþme ya da su yolu yaptýrarak veya mahallelerindeki cami, mescid ve avarýz sandýklarýna ilave vakýf kurarak Allah-ü Teala’nýn lütfettiði servetlerini insanlarýn hizmetine sunmuþlardýr.  Ankara'da vakýf kuran kadýnlardan bir kýsmý cami, mescit, medrese, mektep, çeþme gibi hayrat yaptýrýrken, çoðunluðu teþkil eden kesim, tahsis ettikleri paralarla mahallelerinde ya da þehirlerindeki cami ve mescitlerin ihtiyaçlarýný karþýlamaya çalýþmýþlardýr.   

Sn. Hüseyin Çýnar’ýn çalýþmasýndan gördüðüm kadarýyla Vakýfeler mahalle mescid ve camileri için kurduklarý ilave vakýflarda en çok siraç, çerað, mum (siraç; kandil, mum, yanar fitil demektir. Çerað ise topraktan veya madenden içine yað konulup yan tarafýndaki deliðe bir fitil takýlarak yakmaða mahsus eski yað kandiline verilen isim, M. Zeki Pakalýn Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüðü) gibi aydýnlatma amaçlý ve ya vakýf kurucusunun ruhu için, hatim, cüz ve dua okunmasý için para veya gayri menkul (arazi dükkan vb) vakfederlerken bir kýsmý da cami ve mescidlerin tamiri için cami görevlilerine vakfetmiþlerdir. Bu tür vakýflar XVI. yüzyýlda, bilhassa ikinci yarýsýnda oldukça artmýþtýr. Hüseyin Çýnar’ýn benim saydýðým kadarýyla, Ankara ilimizde mahalle mescid ve camilerine vakýfeler tarafýndan kurulan vakýf sayýsý 402 adettir. 

Semiha Nurdan'ýn tespitine göre, 1522 tarihinde Ankara’da kurulan 166 vakýftan 14’ü kadýnlar tarafýndan kurulmuþtur. Ankara Vakýf Tahrir Defteri’nde cami ve mescid hizmetleriyle ilgili 166 vakýf kurulmuþ olup bunlarýn 14’ünü (% 8,4) kadýnlar kurmuþtur. Ayrýca þehir merkezindeki 57 mescit ve caminin vakfýna ilave olarak kaydedilen vakýf sayýsý 298’dir. Bunlarýn da 66’sýnýn (% 22) kurucusu kadýndýr. Semiha Nurdan 1522 yýlýnda Ankara’da vakýf kuran kadýn sayýsýný 87 olarak tespit etmiþ.1522 tarihli Ankara Vakýf Tahrir Defteri'ndeki kayýtlara göre þehir merkezindeki 57 mescit ve caminin vakfýna, bu dönemde ilave olarak kaydedilen vakýflarýn sayýsý 298 olup bunlarýn 66'sýnýn (%22.1) kurucusu kadýndýr. 1571-72 tarihli vakýf tahririnde, Ankara merkezdeki toplam vakýf sayýsý, Ýbrahim Köse'nin tespitine göre 230 olup bu dönemde, kadýnlar adýna kurulmuþ vakýf sayýsý ise 18 dir ( %7.8).

Ýbrahim Köse’nin tespitine göre 1571-72 yýlý vakýf tahririnde, Ankara merkezdeki toplam vakýf sayýsý 230’dur. Bu sayý bir önceki tahrire göre %72’lik bir artýþa tekabül eder. Ankara’nýn merkezindeki mescit ve camilerin isimleri ile birlikte kaydedilen vakýf sayýsý, bir önceki vakýf tahrirde 57 iken, 1571-72 tarihli vakýf tahrirde 76’ya çýkmýþtýr. Bu 76 mescit ve cami vakfýnýn içinde de 1.344 ayrý vakýf kaydý yer almýþtýr. Vakýf sayýsý ayný türdeki vakýf kuranlarýn saysýna göre 4,5 kat artýþ göstermiþtir. Az ya da çok bir menkulünü veya gayr-i menkulünü vakfeden ve vakfý kayýt altýna alýnan 1.334 ismin 411’i (% 30,5) kadýndýr. Vakýf kuran kadýnlarýn sayýsý 1522 yýlýna göre 6 kat artmýþtýr. XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda, mescit ve cami vakýflarýna ilave edilen vakýflarýn büyük çoðunluðu, bilhassa kadýn vakýflarýnýn neredeyse tamamýna yakýný para vakfýdýr. 1571-72 yýlýna ait kayýtlarda yer alan mescit ve camiler için vakýf kuran 411 kadýndan 394'ü, sadece para vakfederken, 14'ü gayrimenkul, ikisi hem gayrimenkul hem de para vakfetmiþtir.

Hüseyin Çýnar’ýn tespitlerine göre Ankara' da kurulan vakýflarýn, gerek erkekler tarafýndan gerekse kadýnlar tarafýndan hiç de azýmsanamayacak oranda olduðudur. XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda(1550-1600) kurulan kadýn vakýflarýnýn tamamýna yakýný para vakfýdýr.1571-1572 kayýtlarýndaki vakýf kuran 411 kadýndan 394’ü para 14’ü gayri menkul 2’si ise hem para hem de gayri menkul vakfetmiþtir. Osmanlý önemindevANKARA’DA VAKIF KURAN KADINLAR Hüseyin ÇINAR Yýldýrým Beyazýt Üniversitesi

Ankara’da Hayýrsever Bir Sultan: Melike Hatun

Osmanlý döneminde ve önceki dönemlerde kadýnlar, Ankara’da da sosyal, kültürel ve dinî hayatýn kurumlarý üzerinden halka hizmet sunmak için çeþitli vakýflar kurmuþlardýr. Bu vakýf kurucularýndan biri de 14. yüzyýlda Ankara’da yaptýrdýðý eserlerve onlara tahsis edilen vakýf akarlarýyla kendisinden yüzyýllarca bahsedilmesini saðlayan Melike Hâtun’dur. Melike Hatun’un banisi olduðu vakýf eserler günümüze ulaþmamýþ olsa da ismi, tarihî kayýtlardan günümüze kadar ulaþmýþtýr. Yaþadýðý dönemde Sultan Haným namýyla meþhur olan Melike Hâtun’un adý Ankara’nýn merkezinde Necmettin Erbakan Meydanýnda yapýlan büyük bir camiye isim olmuþtur.

Yaþadýðý dönemde Sultan Hâtun diye de meþhur olan ve Ankara’nýn Kiriþçiler Mahallesi’nde yaptýrdýðý mescid/cami ile buranýn adýnýn zaman içinde deðiþip kendi lakabýna nisbetle Hâtun ve Hâtuniye olarak anýlmasýný saðlamýþtýr. Dönemin kaynaklarýnda maalesef yalnýzca ismi geçen, hayatý ve ailesi hakkýnda neredeyse hiç bilgi bulunmayan Melike Hatun’un hakkýndaki tek kayýt, babasýnýn adýnýn geçtiði Ankara þerʻiye sicilinde Medrese-i Cedîde/Yeni Medrese ile ilgili bir belgede, Melike Hâtun’un babasýnýn adýnýn Sultan Alâeddin olduðu yer almaktadýr. 1618 tarihli bu padiþah emrinde “Ankara’da merhûm Sultan Alâeddin kýzý merhûme Melike Hâtun binâ itdüði Cedîde nâm Medrese’nin…..” ibaresi yer almaktadýr. Daha önceki yýllara ait vakýf kayýtlarda Melike Hâtun’un babasýnýn ismi yer almazken, bu kayýtta babasýnýn ismi Sultan Alâeddin olarak verilmiþtir. Bu belgeye göre Melike Hatun Selçuklu hanedanýna mensup bir sultan olma ihtimali bulunmaktadýr. Yaþarken kendisine bazý kayýtlarda Sultan Hâtun denilmesi bu ihtimali kuvvetlendirmektedir.

Melike Hâtun’un Ankara vakýf tahrir defterlerinde yer alan bilgilere göre, Ankara’da mescidi (camii), medresesi, kervansarayý, çeþmesi ve mezarýnýn da içinde bulunduðu bir bahçesi bulunmaktaydý. Melike Hâtun’un vakýf hayratýndan, kervansaray dýþýndakiler Ankara’nýn merkezindeydi. Ankara’daki hayratýndan mescidi/camii, önce Kiriþçiyan/Kiriþçiler, sonra Hâtuniye ve Hacýdoðan, günümüzde de Doðanbey olarak bilinen mahallesindeydi. Melike Hatun’un mezarý günümüzde mezarý, ayný mahalde Eyne Bey Hamamý’nýn kuzey cephesi yakýnýnda, Taþçýlar sokakta, demir korkuluklarla çevrili açýk bir mekânda bulunmaktadýr. Günümüzde Eyne Bey Hamamý, Gazi Lisesi, 2017’de ibadete açýlan Melike Hâtun Camii gibi yapýlar, bu çevrede bulunmaktadýr.

Melike Hâtun, hakkýnda araþtýrma yapan akademisyenlerin hesaplamalarýna göre 1393-1395 yýllarý arasýnda vefat ettiði gibi bir sonuca ulaþýlmaktadýr.

Ankara’daki Vakýf Hayratý ve Akarlarý

Osmanlý döneminin en hayýrsever vakýfelerinden olan Melike Hâtun’un Melike Hâtun’un Ankara’nýn merkezinde mescidi/camii, medresesi, çeþmesive mezarýnýn da içinde olduðu bahçesi ile Çubuk’ta bir kervansarayý bulunmaktaydý.

Ankara’nýn manevi mimarlarýndan Hacý Bayram Veli’nin bir dönem müderrislik yaptýðý Kara/Sevdâviye/Sevâdiye ya da en meþhur adýyla Melike Hâtun olarak bilinen medresesidir. Melike Hatun Sultan Murad-ý Hüdavendigar’ýn ’ýn subaþýlarýndan Eyne Bey’in Ankara’da yaptýrdýðý ve daha sonra Eyne Bey Hamamý olarak da bilinen hamamýn yapýmýna yaptýðý maddi katký ve bu hamamýn gelirinden baþta Melike Hâtun’un mescidi olmak üzere çeþitli hayrî hizmetlere yapýlan tahsisatlardýr.

Melike Hâtun’un hayratý ve onlar için tahsis edilen vakýf köy ve mezraalarla, diðer vakýf akaratýndan bahsetmemiz gerekirse;

Melike Hâtun’un Mescidi/Camii ve Vakýflarý

15-16. yüzyýllara ait vakýf defterlerinde “Vakf-ý Mescid-i Melike Hâtûn” baþlýðý altýnda kayýt altýna alýnan Melike Hâtun Mescidi, bu isminin dýþýnda Hâtuniye ve Öðle Camii gibi isimlerle de anýlmýþtýr.(H.1153/M.1740-1741 yýlýna ait Ankara Hurufat Defteri’nde, “Ankara’da Hâtuniye Mahlallesi’nde Kiriþçiyan Mescidi dimekle maʻrûf Melike Hâtun taʻmir eylediði câmide…ibaresiyle bahsedilmektedir.)

Melike Hâtun Mescidi’nin vakýflarý tesipit edilebildiði kadarýyla tevliyeti Karacabey oðlanlarýna ait olan 1463 yýlýnda 3600 akçe gelirli Saka deðirmeni, Kasaba nahiyesi Bil-Bel Ömer köyünün öþre þeriyyesidir. Mescidin vakýf geliri Eyne Bey Hamamý’ndan günde 4 akçe  “Vakf-ý Melike Hâtun merhûm Eyne Beð Subaþýsý Hamâmý’ndan kendüye taʻyîn olunan on yedi akçeden kendünün mescidine 4 akçesin vakf edüb ta‘yîn itmiþ.” 1522 Tarihli Ankara Vakýf Defteri  ile Bil-Ömer Köyü’nün yýllýk 1.710 akçe öþür vergisiyle yýllýk toplam 3.150 akçedir.

1571 tarihli Ankara sancaðý vakýf tahrir defterine göre mescit görevlileri, cüz okuma, aydýnlatma giderleri gibi hizmetler için 24 ayrý kiþi tarafýndan yeni vakýflarla katký saðlandýðý görülmektedir. Melik Hatun mescid vakfýna kurduklrý vakýflarla katký saðlayanlarýn 11 i (%39) kadýndýr. 1571 yýlýnda mescidin vakýf geliri yýlda 5.785 akçe olarak kaydedilmiþtir. Bu durumda yaklaþýk 40 yýl önceye göre bu mescidin vakfýnýn geliri %84 artmýþtýr. Bu artýþýn büyük oranda nedeni vakfedilen paralardan elde edilen gelirdir.

Melike Hâtun vakfiyesine Kur’an-ý Kerim okunmasý ile ilgili þart koymuþtur. Okincak Kur’an-ý Kerim’in imam ve hafýzýn tasarrufuna býrakýldýðý vakfiyeye göre imam v müezzine yýllýk 3.350 akçe vazife ücreti tayin edilmiþ olmaktadýr. Ayrýca imama yýlda 8 kile( 208 kg) buðday ücreti verilmektedir. 20. yüzyýlýn baþlarýnda, muhtelif yerlerdeki 4 dükkanýn kira bedeli Hâtuniye Camii’ne vakfedilmiþ gözükmektedir.

Melike Hâtun Medresesi

Melike Hâtun’un I. Murad Hüdavendigar zamanýnda eðitim faaliyetini sürdüren, banisi olduðu bir medresesi vardý. Hacý Bayram-ý Veli’nin de bir süre müderrislik yaptýðý medrese Ankara’nýn ilk yapýlarýndandýr. Ýnþaatýnda siyah taþ kullanýmlasýndan dolayý Kara Medrese ve Melike Hatun medresesi olarak tanýnýyordu.

Tahrir defterlerine “Vakf-ý Medrese-i Melike Hâtun/Melike Hâtun Medresesi Vakfý” þeklinde geçen medrese 1463 yýlýndaki pek çok vakýf köyün geliriyle desteklenmiþti. 1463 yýlýnda medresenin geliri 13.680, 1530 yýlýnda 16.983 akçe olurken 1571 yýlýnda 22.000 akçeye ulaþmýþtýr.

Melike Hâtun Kervansarayý

Melike Hâtun’un vakýflarý arasýnda, sadece 1463 yýlýna ait kayýtlarda, “Melike Hâtun Karbansarayý” adýyla anýlan bir kervansaray yer almaktadýr. Ankara’dan da geçen orta kolu, sol kola, Çankýrý ve Osmancýk’a baðlayan yol güzergâhýndaydý.  Günümüze ulaþmayan kervansarayýn ihtiyaçlarýný karþýlamak üzere 15. yüzyýlda Çubuk Kazasý’ndaki 7 köy ve 1 mezranýn vergi gelirleri (1463 yýlýnda 9365, 1522 yýlýnda 12.347 akçe) vakýf olarak tahsis edilen Kervansaray muhtemelen iþlevini yitirdi veya vakýf statüsünden çýkarýldý.

Melike Hâtun’un Çeþmesi, Bahçesi ve Mezarý

Melike Hâtun’un Ankara’nýn merkezindeki bir diðer hayratý mezarýna bitiþik yaptýrdýðý çeþmesidir. Çeþme, Melike Hâtun’un diðer hayratýnýn da bulunduðu Ankara’nýn Doðanbey mahallesindedir. En son 1902 yýlýnda tamir edilen çeþme günümüzde bakýmsýz durumdadýr.      Melike Hâtun’un mezarý da medrese, cami ve çeþmesiyle ayn mahallededir. Melike Hâtun’un Ankara’nýn merkezindeki vakýflarý arasýnda bir de bahçesi bulunmaktadýr. Bu bahçeden elde edilen gelir (1463 yýlýnda 1400 akçe) Melike Hâtun’un ruhu için ayný yerde bulunan mezarýnýn yanýndaki mescitte, günde Kur’an-ý Kerim’den bir cüz okunmasý için vakfedilmiþtir.(“þehirde Melike yeri diye maʻrûf bir baðçe Melike Hâtun türbesinün vakfýdýr”) Mescidin yanýnda mezarý bulunan Melike Hâtun’un ruhu için günde bir cüz Kur’an-ý Kerim okunmasý vakýf þartýdýr.

Eyne Bey Hamamý

Melike Hâtun’un doðrudan kendisinin yaptýrmayýp, ancak yapýmýna katký saðladýðý Ankara’daki önemli bir eser de I. Murad’ýn subaþýlarýndan Eyne Bey’in Ankara’nýn Hâtuniye mahallesinde yaptýrdýðý hamamdýr. Balýkesir’deki zaviyesine akarat olarak yaptýrdýðý hamama Melike Hatun1.000 eþrefi altýn (3,45 gram aðýrlýðýnda olup Venedik dukasý ile Floransa florinine tekabül etmekteydi) ile katký saðlamýþtýr. Subaþý Eyne Bey de hamamýn gelirinden günde 17 akçeyi Melike Hâtun’a tahsis etmiþti. Melike Hâtun bu f-geliri de vakýflarýna baðýþlamýþtý. 16. yüzyýlda Eyne Bey Hamamý’ndan Melike Hâtun Vakfý’na gelen hisse senede 7.560 akçedir. Melike Hatun Eyne Bey hamam gelirinden Ahi Evran zaviyesi vakfýna yýllýk 820 akçe yardým etmektedir. (1530 ve 1571 yýlý)ANKARA’DA HAYIRSEVER BÝR SULTAN: MELÝKE HÂTUN Hüseyin ÇINAR Prof. Dr., Ankara Yýldýrým Beyazýt Üniversitesi Ýnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Tarih Bölümü Öðretim Üyesi.