Eðitim ve Kültür Hayatý

Ýzmir’de hayýrsever kadýnlarýn dini hayattan sonra en fazla katký saðladýðý alanlarýn baþýnda eðitim ve kültür faaliyetleri gelir. Eðitim faaliyetleri için medrese ve mektep inþa edilmesi, müderris ve talebelere vazife verilmesi, tedrisatýn devamý için aydýnlatma ve mefruþat gereksinimlerinin saðlanmasý, talebelerin kýr gezilerine çýkarýlmasý, talebe ve okuyucularýn ihtiyacý için kütüphane kurulmasý, mevcut kütüphanelerin zenginleþtirilmesi için kitap vakfedilmesi bu çerçevede üzerinde durulmasý gereken baþlýca hizmetlerdir.

Kadýnlarýn inþa ettirdiði tespit olunan ilk medreselerden biri Sayime Kadýn’ýn 1723 yýlýnda Hasan Hoca Mahallesi’ndeki konaðý yanýnda yer alan yaðhane üzerine yaptýrdýðý, altý talebe odasý ve bir dershanesi bulunan yapýdýr. Buraya eþi Ahmed Efendi’yi müderris tayin eden Sayime Kadýn, medrese talebelerinin ihtiyaçlarý için 100 kök zeytin aðacý vakfettiði gibi ikamet ettiði konaðýný vefatýndan sonra medrese müderrislerinin ikametine tahsis ederek vakfetti.

Ayný yýlda Sayime bt. Ali ise Kasap Hýzýr Mahallesi’ndeki konaðýný, vefatýndan sonra medreseye çevrilmesi þartýyla vakfedip mütevelliden vefatýndan sonra evin bir odasýný mescit diðer odalarý talebe hücreleri haline getirmesini istedi.

Ýzmir’de çok sayýda medresenin faaliyete geçtiði XVIII. yüzyýl ortalarýnda ulema ve ayan ailelerinin ilmi faaliyetlerde belirgin bir rolü olmasýnda bu ailelere mensup kadýnlarýn da katkýsý vardýr. Nitekim þehir ayanlarýndan Katipzâde Ahmed Reþid Efendi’nin annesi Fatma Haným, 1753 yýlýnda kurduðu vakýf ile Cami Atik Mahallesi’nde sahip olduðu bir Yahudihaneyi iskân-ý talebe için medreseye çevirdi. Ayný mahallede beþ odasý bulunan bir diðer Yahudihaneyi de geliri buranýn ihtiyaçlarýna sarf edilmek üzere vakfetti.

XVIII. yüzyýlýn son çeyreðinde Hacý Mehmed kýzý Halime Hatun, Cami Atik Mahallesi’nde geniþ avlusu bulunan iki katlý konaðýný medreseye dönüþtürdü. Akar olarak vakfettiði Boynuzseki týmarýndaki 150 kök zeytinliðin gelirini de üçe taksim edip bir hissesini müderris tayin ettiði Akarcalý Ali Efendi’ye, iki hissesini de medrese talebelerine ayýrdý.

Mustafa kýzý Hâce Emine Hatun adýnda bir hayýrseverin Keçeciler Çarþýsýnda bir darülkurra medresesi yaptýrdýðý medreseye atanmýþ olan þeyhülkurralarýn tayin evrakýndan anlaþýlmaktadýr. Yine ayný yüzyýla ait hurufat defterlerine nazaran Hasan Hoca Mahallesi’nde Hâce Haným Hatun tarafýndan bina edilen bir medrese ve Kasap Hýzýr Mahallesi’nde Sabiha Hoca’nýn adýyla anýlan bir medrese bulunmaktaydý.

Bazý kadýnlarýn medreselerdeki talebelerin maddi ihtiyaçlarýný karþýlama maksadýyla vakfiyelerde þartlar belirlemeleri, onlarýn þehirdeki tedris hayatýna destek saðlama noktasýndaki gayretleri sadedinde zikredilmesi gereken katkýlardýr. Bu hususta sadece Kasap Hýzýr Mahallesi’nde bulunan Gümrükçü Hüseyin Paþa Medresesi talebelerine yapýlan vakýf yardýmlarýndan bahsetmek konuya misal teþkil etmesi bakýmýndan yeterli olacaktýr.

Sofu Ali Efendi Medresesi de denilen bu medrese için Seyyid Mehmed Çelebi’nin kýzý Þerife Rukiye Hatun, 1734 yýlýnda Bardakçýlar Sokaðý’nda vakfettiði börekçi fýrýný gelirini tahsis etti. Her sene ramazan ayý baþýnda medrese talebelerine 30 kuruþ ödenmesini ve satýn alýnacak altý koyunun Kurban Bayramý gününde medrese bahçesinde kesilerek etlerinin talebelere ve fakirlere daðýtýlmasýný istedi. Ayný dönemlerde adý geçen medrese için Kerime Hatun adýnda bir baþka hayýrsever kadýnýn da bir dükkân vakfederek gelirini buradaki talebelerin çeþitli ihtiyaçlarýna tahsis etmesi bir yandan medrese gelirlerinin ciddi þekilde yetersiz kaldýðýna diðer yandan kadýnlarýn tedris faaliyetlerine sunduklarý mütevazi katkýlarýn önemine iþaret etmektedir.

Bilindiði üzere XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren modern mekteplerin yaygýnlaþmasýyla klasik tarzda eðitim veren medreseler önemini kaybetmeye baþlamýþtýr. Ancak medreselerin kapanmaya yüz tuttuðu bu dönemde dahi bazý kadýnlar, geleneksel eðitimin mekâný olarak gördükleri bu müesseselerin ihtiyaçlarýný karþýlamaktan geri durmamýþtýr. Bu bakýmdan Þeyh Kadri Efendi’nin eþi Naciye Haným’ýn 1921 yýlýnda geliri Berberzâde Medresesi müderrisine maaþ olmak üzere 300 Osmanlý lirasý vakfetmesini hayýrsever kadýnlarýn öteden beri vakýflar yoluyla medreseleri himaye ve finanse etme geleneðinin devamý olarak kabul etmek gerekir.

Ýzmir’de kadýnlarýn bahsedilmesi gereken eðitim hizmetlerinden birisi sýbyan mektepleri inþa etmiþ olmalarýdýr. Mahalle mektebi de denilen bu okullar çocuklarýn, medrese eðitiminden önce okuma yazma ve temel dini bilgileri aldýklarý eðitim kurumlarýydý.

Vakfiyesi sayesinde kadýnlar tarafýndan kurulduðu tespit olunan ilk mahalle mekteplerinden biri Ýmamzâde Ömer Aða’nýn hanýmý Hâce Fatma Hatun’un 1705 yýlýnda Hisar Camii yanýnda inþa ettirdiði sýbyan mektebidir. Fatma Haným vakýf gelirlerinden mektep muallimi ile halifesine ödenecek maaþýn yaný sýra her sene mektebin fakir öðrencilerine kapama denilen üst elbisesi alýnmasý, talebelerin bahar mevsiminde sahra gezisine çýkarýlarak yemek masraflarýnýn karþýlanmasý, mektebin hasýr ve mefruþat ihtiyacýnýn temin edilmesi ve ortaya çýkabilecek diðer zaruri durumlar için vakfiyede yeterli miktarda kaynak ayýrdý.

Kasapbaþýzâde Þerif Ahmed Efendi’nin validesi Fatma Haným 1890 yýlýnda Birinci Toraman Sokaðý’ndaki bir arsasýný, mektep inþa edilmesi þartýyla vakfettiði gibi akarýn gelirinden 2/8 hisseyi buradaki mektebin inþa ve tamiri için ayýrdý.

            XX. yüzyýl baþlarýna ait bir kayýtta Halil Refet Paþa Caddesi 102 numarada bulunan bir vakýf mektebinin baniyesi Nurkamer Haným olarak kayýtlýdýr. Edirne Valisi Affan beyin eþi olan Nurkamer Haným, yukarýda ifade edildiði üzere Hamidiye Mahallesi’nde inþa edilen ve günümüzde hala ayakta olan Nurkamer Camii’nin de baniyesidir.

Ýzmir’de mektep inþa ettiren kadýnlarýn sayýsý ve hizmetleri sadece bu kayýtlarla sýnýrlý deðildir. Nitekim Pazaryeri Mahallesinde daha önce inþa edilen ve Kasap Ali Beþe Mektebi adýyla bilinen muallimhane, 1760’li yýllarýn baþýnda Hatice Hatun adýnda bir hayýrsever kadýn tarafýndan tamir ettirildi. Seyyid Hafýz Ahmed Efendi buraya muallim tayin edilerek eðitim faaliyetlerinin devam etmesi saðlanmýþ oldu.

Sýbyan mekteplerinin tamir ve bakýmlarýnýn yaný sýra öðrencilerinin ihtiyaçlarýný temin etme maksadýyla kadýn vakýflarýnda tahsisatlar ayrýlmýþtýr. Mesela Ferik Salih Sarim Paþa’nýn eþi Hatice Haným, 1891 yýlýnda vakfettiði konaðýn gelirinden bir miktarýný, Soðuk Kapý’daki sýbyan mektebinin tamirat ve masraflarýna ayýrdý. Karþýyaka’da bulunan ayný mektebe vakfý ile gelir saðlayan bir diðer hayýrsever kadýn, Kançýbanzâde Halil Aða’nýn kýzý Ayþe Haným oldu. Nitekim vakfiyesine her sene mektebin tamir masrafýna harcanmak üzere vakýf gelirinden 430 kuruþun mektep mütevellisine teslim edilmesi þartýný yazdýrdý.

Giridizâde Hacý Mehmed Paþa’nýn eþi Nafia Haným ise 1894 yýlýnda vakfettiði çok sayýdaki emlakýn gelirinden 30 yüzlük mecidiyeyi, Mektebi Sanayi’de tahsil gören fakir Müslüman çocuklarýn elbise masraflarýna tahsis etti.

Ýzmir’de kadýnlarýn eðitim ve kültür alanýndaki hizmetlerinin önemli bir kýsmý kitap ve kütüphanelere dair vakýf kayýtlarýndan takip edilebilmektedir. Kadýn eliyle kurulduðu tespit edilen kütüphanelerden biri 1723 yýlýnda Hâce Saime Kadýn’ýn Hasan Hoca Mahallesi’nde yaptýrdýðý medrese için vakfettiði 33 cilt kitaptýr. Saime Kadýn, bu mütevazi kütüphanedeki kitaplarýn muhafazasý için bir hafýzý kütüp görevlendirmiþ ve kitaplarýn þehir dýþýna çýkarýlmasýný da yasaklamýþtýr.

Ayný dönemde Kasap Hýzýr Mahallesi’nde ikamet ettiði konaðý vefatýndan sonra medreseye dönüþtürülmesi þartýyla vakfeden Ali kýzý Saime Hatun da medresesi için bir Mushaf ile 10 cilt kitap vakfetmiþtir.

            Yalý Medresesi baniyesi Ayþe Haným ise XVIII. yüzyýl ortalarýnda vakýf gelirinden her sene 100 kuruþ ile mütedavil ve raðbet gören kitaplardan satýn alýnýp medrese dolabýna konulmasýný istemiþtir. Ýstinsah amacýyla medrese ve kütüphanelerden ödünç alýnan kitaplarýn zaman zaman geri gelmediðini bilen Ayþe Haným, talepte bulunanlara kitaplarýn sadece rehin ve þahitler ile verilmesini, kitaplarýn hiçbir surette þehir dýþýna çýkarýlmamasýný ve yýpranan kitap ciltlerinin tamir edilmesini vakfiyesine þart olarak koymuþtur.

XVIII.    yüzyýl baþlarýnda Ýzmir’in Müslüman kesiminde kitap ve kütüphane meselesine en az ulema ailelerine mensup erkekler kadar önem veren kadýnlardan biri “Tuzcuzâde kerimesi” adýyla tanýnan Halil Aða’nýn kýzý Hatice Haným oldu. Ýzmir Taze Meyve Gümrüðü eminlerinden Sinanzâde Hacý Süleyman Aða’nýn eþi olan Hatice Haným ayný zamanda 1736 yýlýnda Cami Atik Mahallesi’ndeki Tuzcuzâde Darülkurrasýný inþa ettiren Þeyhülkurra Hafýz el-Hac Mehmed Efendi’nin torunudur. Hatice Haným, 1806 yýlýnda sahip olduðu 665 cilt kitabý vakfederek bu kitaplarýn Müftü Camii yanýnda tesis edeceðini beyan ettiði kütüphaneye konulmasýný istedi. Kitaplarýn muhafazasý için iki hafýzý kütüp görevlendirerek kütüphaneyi haftada beþ gün açýk tutmalarýný istedi. Ayrýca kütüphanede her sene bir mevlit okutulmasý ve üç hatim indirilmesi için kaynak ayýrdý. Vakfiyede ayrýntýlý listesi bulunan kitaplarýn önemli bir kýsmý tarihi kýymeti bulunan yazmalardan oluþmaktaydý. Vakýf kitaplarla oluþturduðu kütüphane Osmanlýnýn son dönemine kadar “Müftü Camii Kütüphanesi” veya “Hatice Haným bint Halil Aða Kütüphanesi” adýyla ayakta kaldý. 

                                                                         Hisar Camii’nin dýþ avlusunda bulunan Hisar Camii Kütüphanesi, 1775 yýlýnda      Darussade Aðasý yazýcýlarýndan olup Ýstanbul’dan Ýzmir’e çok sayýda kitap getiren Ýzmirî lakaplý Seyyid el-Hac Ahmed Efendi tarafýndan kurulmuþtur. Ahmed Efendi’nin ismiyle de bilinen kütüphaneye ait kataloglarda kütüphane baðýþçýlarý arasýnda kadýnlarýn isimlerine de tesadüf edilmektedir. Bunlardan Çulcuzâde kerimesi Fatma Haným, Mütercim Ayýntâbî Mehmed Efendi’nin Tefsir-i Beyân ve Mevâkibi’ni; Emin kýzý Meryem, Ýbrahim Halebî’nin Halebî Saðîr’ini; Fatma kýzý Emine, Mehmed b. Mehmed Emin’in Amentü Þerhi’ni; Nalbandzâde Hüseyin Efendi’nin kerimesi Zeliha Hatun, Ýbn-i Abidin’in beþ ciltlik Dürerü’l-muhtâr’ýný ve Meryem Dadý Hatun, Gelibolulu Yazýcýzâde Mehmed Bican’ýn bir adet Muhammediye’sini kütüphaneye vakfetmiþtir.

             Vakfedilen baþka kitaplardan bazý kadýnlarýn kýymetli yazma eserlere sahip olduklarý da müþahede edilmektedir. Ayný kütüphaneye Nefise Hatun adlý kadýnýn, bir adet yazma Mushaf-ý þerîf; Hâce Fatma Hatun’un, Ýshak Efendi’nin bir adet yazma Cilâü’l-kulûb Þerhi; Hacý Said Efendi’nin ismi yazýlmayan kýzýnýn, Sadeddin Efendi’nin Mustafa b. Cemaleddin tarafýndan h. 847’de istinsah edilen Haþiye-i Keþþâf ve Nurullah kýzý Fatma Hatun’un, Mehmed Efendi’nin altýn sulu bir adet yazma Hidâye Þerhi vakfettiði katalog kayýtlarýnda mevcuttur.

Ýzmir’de kadýnlarýn eðitim ve kültür hizmetlerine katkýsý bakýmýndan üzerinde durulmasý gereken bir diðer husus bazý kadýnlarýn camilerde belli kitaplarý okutmasýdýr. Bu hususta zikredilmesi gereken vakýflardan biri Ýstanbul Cizyedarbaþýsý el-Hac Mehmed Aða’nýn kýzý Ümmügülsüm Hatun tarafýndan 1779 yýlýnda Ýstanbul’da kurulmuþtur. Ýzmir’in Cami Atik Mahallesi’nde 34 dükkân vakfeden Ümmügülsüm Hatun, diðer hayýr faaliyetlerinin yaný sýra bu mahalledeki münâsib bir camide talim-i uluma kadir bir zatýn haftada bir gün çeþitli salavat-ý þerifeyi ihtiva eden Delail-u Hayrat’ý okutmasýný isteyerek tahsisat ayýrmýþtýr.

Su ve Çeþme Hizmetleri

Osmanlýda kadýnlarýn hayýr iþleri kapsamýnda öne çýkan hizmetlerinden biri mahalle veya köy sakinlerinin suya eriþimini daha kolay hale getiren çeþme ve sebiller inþa etmeleridir. Ýzmir’de kadýnlar tarafýndan yaptýrýldýðý tespit edilen ilk çeþmelerden biri 1705 yýlýnda Ýmamzâde Ömer Aða’nýn eþi Hâce Fatma Hatun tarafýndan Timurcular köþesinde yaptýrýldý. Ayný zamanda Yakup Bey Camii yanýnda bir sýbyan mektebi de yaptýrmýþ olan Fatma Hatun her iki yapýnýn ihtiyaçlarý için vakfiyede kaynak tahsis etti.

Fatma Hatun da yaptýrdýðý sebilhanenin suyunu soðutmak maksadýyla yaz aylarýnda kar satýn alýnmasý için vakýf gelirinden tahsisat ayýrmýþ, sebilin sakisine, bardak, tas, kalay gibi ihtiyaçlarýna yeterli miktarda vakýf geliri ayýrmýþtýr.

1727 yýlýndaki vakfiyesine göre Kemeraltý Camii banisi Çavuþzâde Ahmed Aða’nýn kýzý Hâce Mukaddes Hatun, babaannesi Tayyibe Hatun’un adýyla anýlan Hatuniye Camii kapýsýna bir çeþme yaptýrdý. Mukaddes Hatun Sebili olarak anýlan bu hayrat için baniyesi yazýn üç ay boyunca her gün bir yük kar alýnmasýný þart koþtu ve bu iþle ilgilenecek bir sebil çalýþaný görevlendirdi.

Ayný yüzyýlýn ortalarýnda Ebubekir kýzý Hatice Hatun da Selatinoðlu Mahallesinde, mahalle mektebinin bitiþiðine bir çeþme yaptýrarak vakfetti.

Ayný dönemde kadýnlar tarafýndan inþa ettirilen bir diðer sebilhane Hatuniye Mahallesinde Ýbrahim Efendi’nin inþa ettirdiði mescidin altýna eþi Hatice Hatun tarafýndan yaptýrýldý.

XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýna ait arþiv evraklarýnda çeþme yaptýrmýþ olan çok sayýda kadýnýn ismine rastlanýr. Hacý Þerif Hasan Aða’nýn eþi Fatma Havva Hatun, 1863 yýlýndaki vakfiyesine göre Pazaryeri Mahallesi’nde Balýkçý Mescidi arkasýnda bir çeþme yaptýrdý.

Yine Kasapbaþýzâde Þerif Ahmed Efendi’nin validesi Fatma Haným, 12 Mart 1890 tarihli olan vakfiyeye göre Cami Atik Mahallesi Toraman Mescidi civarýnda bir çeþme yaptýrdýðý yer alýr ve vakfettiði gayrimenkulün gelirlerinden bir miktarýný bu çeþmenin su yolu ve kanallarýnýn tamirine tahsis etti.

           XIX yüzyýl baþlarýnda ise Tuzcuzâde kerimesi adýyla bilinen Hatice Haným Cami Atik Mahallesi’ndeki konaðýnýn yanýna bir sebil yaptýrdý. Yaz mevsiminde 

           sebile her gün 1 denk kar alýnmasýný isteyen Hatice Haným sebile nezaret etmek üzere bir sebildâr da görevlendirdi.

         Hasan Hoca Camii giriþ kapýsý yanýnda yer alan Sofuoðlu Çeþmesi, üzerindeki kitabeye göre Hatice Kadýn adlý bir hayýrseverin inþa ettirdiði hayrattýr. Sofuoðlu Mehmed Aða’nýn kerimesi olan Hatice Kadýn, kitabeye göre çeþmeyi 1274 (1857/1858) yýlýnda yaptýrmýþtýr. XX. yüzyýl baþlarýnda Hükümet Caddesi Hacý Mahmud Sokaðý 56/1 numarada yer alan bir baþka sebil, Salepçizâde Hüseyin Efendi’nin kýzý Hatice Haným adýna kayýtlý olduðuna nazaran bu haným tarafýndan yaptýrýldýðý tahmin edilmektedir.

           Ayný dönemde Palancýlar Çarþýsý15/2 numarada bulunan bir baþka çeþmenin, Mehmed Paþa kýzý Ayþe Haným tarafýndan yaptýrýldýðý kayýtlýdýr. Yine Hatuniye Camii yakýnlarýnda köþede Çelebizâde ailesinden Fatma Haným’ýn adýyla anýlan bir sebil bulunmaktaydý. Ancak bu son sebil, bizzat Fatma Haným tarafýndan deðil vefatýndan sonra Antep kadýlýðý yapmýþ olan Çelebizâde Seyyid el-Hac Mehmed Said Efendi tarafýndan annesi adýna yaptýrýlmýþtýr.

Ýzmir’de Müslüman kadýnlar tarafýndan yaptýrýlan çeþme ve sebiller genellikle halkýn gündelik ihtiyaçlarýna cevap verecek þekilde mahalle arasýnda veya çarþý içindedir. Ancak bazý kadýnlar gelip geçen yolcular için yol güzergahlarý üzerine de sebiller yaptýrmýþtýr. Nitekim Þeyh Mahallesi’nden Tireli Hacý Ömer Efendi’nin kýzý Hâce Ayþe Haným, 1783 yýlýna ait kayda göre þehir haricinde Devebaþý denilen yerde yol güzergahý üzerine bir çeþme yaptýrdý. Bugünkü Karþýyaka bölgesinde olduðu anlaþýlan çeþme için Paþa Haný yakýnlarýnda beþ dükkân vakfederek çeþme ve su yollarýnýn bakýmý için bir mütevelli görevlendirdi.

Önceki dönemlerde inþa edilmiþ olan çeþme, sebil veya þadýrvanlarýn zaman içinde ortaya çýkan tamir, bakým ve ihtiyaçlarýnýn tedariki, kadýn vakýflarýnda sýkça karþýlaþýlan hizmet alanlarýdýr. Mesela Bülbülbüzâde Mustafa Efendi’nin kýzý Hatice Haným, 1825 yýlýnda vakfettiði iki dükkânýn gelirini Kefeli Mahallesi’nde bulunan Bülbüzâde Çeþmesi’nin tamir ve bakýmý ile bu çeþmeye yaz aylarýnda kar alýnmasý için vakfetmiþtir.

            Kadýnlar tarafýndan himaye görmüþ bir diðer su eseri, Kestane Pazarý Camii’nin güney giriþ kapýsý merdivenleri önünde bulunan þadýrvandýr. XIX. yüzyýl sonlarýnda Karaburunluzâde el-Hac Ýbrahim Aða tarafýndan yeniden yaptýrýlan bu þadýrvan, üzerindeki kitabeye göre 1923 yýlýnda vâkýf evladýndan mütevelliye Hasna Haným ve dava vekili Ýbrahim Edhem Bey tarafýndan tamir ettirilmiþtir.