Diðer Vakýflar ve Hizmetler

Osmanlý’da Tanzimat dönemine kadar olaðanüstü durumlarda veya sefer hallerinde ordu masrafýný karþýlamak üzere halktan toplanan her türlü hizmet, eþya ve para þeklindeki vergilere avarýz denirdi. Bazý vakýf kurucularý ikamet ettikleri köy veya mahallelerde fakir insanlarýn ödemekte güçlük çektikleri bu vergi yükünü  hafifletmek için gelirleri avarýz vergisine tahsil edilen akar veya para vakfetmiþlerdir.

Önceleri avarýz vergisine tahsis edilen bu vakýflarýn gelirleri bilahare mahalle veya köy heyetlerinin kararýyla halkýn ihtiyaç hissettiði bir takým amme hizmetleri için kullanýlmýþtýr. Ýzmir’de mahalle avarýzý ödemelerine destek saðlamak ve muhtaç durumdaki insanlara yardýmcý olmak için kadýnlar da vakfiyelerde þartlar belirlemek suretiyle mahallelerinde kurulmuþ olan avarýz vakýflarýna kaynak saðlamýþlardýr.

Mesela Sayime bt. Ali, medresesi için hazýrlattýðý vakfiyesinde talebelerin yaný sýra çevresindeki diðer muhtaçlarý da unutmamýþ ve at deðirmeni gelirini Pazaryeri  Mahallesi avarýzýna, Karakýzlar mevkiinde vakfettiði zeytin aðaçlarýnýn gelirini de buradaki köyün avarýza ayýrmýþtýr.

Yeðenzâde Ahmed Aða’nýn eþi Rabia Haným ile               Mehmed kýzý Nefise Haným ikamet ettikleri Hatuniye Mahallesi avarýzýna, Tuzcuzâde kerimesi Hatice Haným ise Kasap Hýzýr Mahallesi fakirlerinin hane avarýzýna vakfiyelerinde bir miktar gelir ayýran kadýnlardan bazýlarýdýr.

Yýlandillizâde ailesinden Hâce Fatma Hatun, 1766 yýlýnda vakfettiði çok sayýda emlâkýn gelirini evladýna býrakmýþ ancak evlat neslinin kesilmesi halinde tüm gelirin Ýzmir’in on iki mahallesine eþit bölünüp "hane avarýzý" için kullanýlmasýný istemiþtir. Vakfiyede gelirlerin bölüþtürüleceði on iki mahallenin ismine yer verilmemesi söz konusu þartýn  bütün mahalleleri kapsadýðý þeklinde deðerlendirildiðinden bu dönemde þehrin avarýz esasýna göre on iki mahalleden oluþtuðu söylenebilir.

XIX. yüzyýl Ýzmir kadýnlarýnýn üzerinde durulmasý gereken hayýrseverliklerinden biri saðlýk alanýndaki hizmetleridir. 1851 yýlýnda Ýzmir’de Guraba-yý Müslimin Hastanesi’nin kuruluþundan sonra bu hastanenin geniþletilerek büyütülmesi ve birtakým ihtiyaçlarýnýn temininde vakýflarýn hatýrý sayýlýr  katkýsý oldu. Nitekim gelirleri hastaneye gelen hastalarýn tedavi, bakým, yemek masraflarý ile hastane binasýnýn tamir ve onarýmýna sarf edilmek üzere 1908 yýlýna kadar sadece kadýnlar tarafýndan 15 vakýf kuruldu.

Bu vakýflarýn, hastanenin geniþletilerek kýsmen yeniden inþa edildiði 1896 yýlý sonrasýna yoðunlaþmasý þehirde hastane için düzenlenen yardým kampanyalarýna hayýrsever kadýnlarýn da kayýtsýz kalmadýðý þeklinde deðerlendirilmektedir. Tespit edilen kadýn vakfiyelerinde hastaneye gelir saðlamasý maksadýyla 9 ev, 1 kahvehane, 1 Yahudihane, 1 yaðhane hissesi, 125 adet Osmanlý lirasý, 55 kök zeytin ve bir bað hissesi vakfedilmiþti.

Ýzmir Guraba-i Müslimin Hastanesi için vakýf kuran kadýnlar arasýnda Salih Aða’nýn kýzý Ümmügülsüm Hatun, Lütfullah Aða’nýn eþi Hâce Fatma Haným, Kasapbaþýzâde Þerif Ahmed Efendi’nin validesi Fatma Haným, Giridîzâde Mehmed Paþa’nýn eþi Nafia Haným, Kançýbanzâde Halil Efendi’nin kýzý Ayþe Haným, Pasaport müdürü Hayri Efendi’nin eþi Fatma Nesibe Haným ve Nifli Halil Efendi’nin kýzý Rukiye Haným gibi kadýnlar önde gelmektedir.

Hastane için en dikkat çeken vakýflardan biri 1908 yýlýnda Zenci Beþir Aða’nýn zenciye eþi âmâ Zeynep Haným tarafýndan kurulmuþtur. Hastanede tedavi gördüðü süreçte Ali Aða Mahallesi Yaðcý çýkmazýndaki iki katlý evini vakfeden Zeynep Haným esasýnda azat edilen ve vakfettiði  eve de sonradan malik olan kadýnlardandýr. Kadýnlarýn hastane için vakýf kurmasýnda burada tedavi görmüþ olmalarýnýn etkisi büyüktür. Söz konusu hastane vakýflarýnýn tamamýnda hastanenin tamiri ile hastalarýn ihtiyaçlarýný karþýlama þartý yer almýþ ve vakfýn tevliyeti, hastane müdüriyetinin tasarrufuna býrakýlmýþtýr.

Mekke ve Medine þehirlerine gösterilen ilgi ve saygýnýn bir tezahürü olarak hac                         yolunda karþýlaþýlan sýkýntýlarýn giderilmesi, bu þehirlerde ihtiyaç duyulan tesislerin yapýmý ve halkýnýn gereksinimlerini karþýlamak gayesiyle kurulan vakýflara genel olarak Haremeyn vakýflarý denilmiþtir. Her sene gönderilen sürre alaylarýnýn yaný sýra Osmanlý topraklarýnýn hemen her tarafýnda Haremeyn fukarasý olarak ifade edilen ihtiyaç sahiplerine iktisadi yardým maksadýyla vakfiyelerde þartlar belirlenmiþtir. Ýzmir vakfiyelerinde Haremeyn fukarasý için tahsisat ayrýlmasýna sýkça rastlanmasý mukaddes beldelere gösterilen ta’zim ve saygýnýn bir yansýmasýdýr. Nitekim çoðu vakfiyede yardým yapýlmanýn yaný sýra hemen her vakfiyenin sonunda evlat neslinin kesilmesi ya da hayýr cihetinin ortadan kalkmasý halinde vakýf gelirinin Haremeyn fukarasýna ulaþtýrýlmasý vasiyet edilmiþtir. Kadýnlara ait 14 vakfiyede Mekke ve Medine fukarasý için emlak ve para vakfedildiði tespit edilmektedir.

Mesela XVIII. yüzyýl ortalarýnda Derviþzâde kýzý Ayþe Haným, her sene 20’si Mekke, 20’si de Medine þehri için olmak üzere vakýf nâzýrý tarafýndan 40 Kilisî altýnýn kutsal topraklara ulaþtýrýlmasýný istemiþtir. Ayný yüzyýlda Alaybeyi Ahmed Aða’nýn eþi Ayþe Kadýn 30 kuruþun nemasýný, Denizlili Hacý Ali’nin kýzý Hatice Haným ise iki Rumhanenin gelirini ayný amaç için tahsis etmiþtir. Ýzmir’de Osmanaða adýyla bilinen su yolunu inþa eden el-Hac Osman Aða’nýn hayýrsever kýzý Emine Molla, Müftü Camiinde büyük bir kütüphane kurmuþ olan Tuzcuzâde Kerimesi Hatice Haným, Sirozlu Yusuf Paþa’nýn kýzý Nafia Haným, Ýzmir belediye reislerinden Eþref Paþa’nýn eþi Fatma Zehra Haným, Manisalý Hacý Halil Aða’nýn eþi Hatice Reþide Haným ve Resmo muhacirlerinden Sadiye Haným bu maksatla vakýf kuran kadýnlardýr.  

Katipzâde ailesine ait neredeyse bütün vakfiyelerde Haremeyn fukarasýna yönelik yardým þartlarý yer alýr ki ayný hassasiyeti ailenin kadýnlarýnda da görmek mümkündür. Nitekim Katipzâdelerden Hacý Osman Aða’nýn kýzý Esma Haným 1849 yýlýnda kurduðu vakfýn gelirinden 1000 kuruþu, ayný aileden Ahmed Efendi’nin kýzý Hatice Haným da 1898 yýlýndaki vakfiyesinde 10 adet yirmilik mecidiyeyi bu amaçla vakfeden hayýrsever kadýnlar oldu. Söz konusu vakýflar dýþýnda konuyla alakalý olarak zikredilmesi gereken bir diðer husus çoðu kadýn vakfiyesinde öngörülen hizmet cihetlerinin ortadan kalkmasý veyahut evlat neslinin inkýraza uðramasý halinde vakýf gelirlerinin büyük oranda Haremeyn fukarasýna aktarýlmasý þartýnýn benimsendiðidir.

Servet ve nüfuz sahibi kadýnlarýn cemiyet hayatýnda dikkat çeken hayýrlarýndan biri hizmetkarlarýný ya da azatlýlarýný vakýf gelirlerinden daimî þekilde yararlanan mürtezika arasýna dahil etmeleridir.

Mesela Derviþzâde Ayþe Haným vakýf gelirinden hizmetkarý Þefika Hatun’a yevmî 8 akçe,

Gedusîzâdelerden Mehmed Aða’nýn kýzý Ayþe Haným ise azatlýsý Rukiye’nin oðlu için senevî 20 kuruþ,

Kasapbaþýzâde Þerif Ahmed Efendi’nin validesi Fatma Haným da Bozyaka’da vakfettiði 15 dönüm baðý, oðlu Ahmed’in mutekasý Zenci Said Efendi’ye vakfetmiþtir.

Hacý Sinanzâde ailesinden Fatma Hatun, vefat eden kardeþi Ahmed Aða’nýn azatlýsý Ümmügülsüm Hatun için 1795 yýlýnda Kefeli Mahallesi’nde bir ev vakfetmiþ, Ümmügülsüm’ün vefatýndan sonra da evin onun evlatlarý tarafýndan kullanýlmasýný kararlaþtýrmýþtýr.

Giridî Mustafa Efendi’nin kýzý Hamamcý Adile Haným, önce 1850 yýlýnda Cami Atik Mahallesi’ndeki evini vefatýndan sonra manevi kýzý olarak nitelendirdiði Fatma Hediye’ye býrakmýþ, yaklaþýk yedi yýl sonra hazýrlattýðý ikinci vakfiyede ise hem Fatma’yý hem de onun kocasý Maksud b. Üveys’i vakýftan yararlanacaklar olarak birlikte zikretmiþtir. Adile  Haným’ýn, aralarýnda nikah kaim oldukça birlikte oturmalarýný, aralarý açýldýðý taktirde sadece Fatma’nýn vakýftan yararlanmasýný istemesi ona olan düþkünlüðünün de bir tezahürüdür.

Cami Atik Mahallesi’nden Çizmeci Hacý Ýbrahim Edhem Efendi’nin eþi ve Çömezzâde (Bolpaçazâde) Mehmed  Efendi’nin kýzý Samiye Haným’a aittir. O da 1902 yýlýnda manevi kýzým dediði Karþýyakalý Bekir Aða’nýn kýzý Fatma Haným için Çömezzâde sokaðýndaki evini vakfetmiþtir.

Ýzmir’deki kadýn vakýflarý içinde genel olarak ailenin ve evladýn çýkarý için kurulan vakýflarýn sayýsý oldukça azdýr. Kadýnlarýn umumiyetle vakfý halka yararý dokunacak þekilde infak aracý olarak görmesi burada vakfýn hayýr ile özdeþleþtiði anlamýna gelmektedir.

Ýzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Yayýn No: 29 Ýzmir, Aralýk 2022 ÞEHÝR, KADIN VE HAYIRSEVERLÝK: OSMANLI DÖNEMÝ                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     ÝZMÝR KADIN VAKIFLARI Yasin Taþ Doç.Dr.Harran Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

Ýzmir’li Ayþe Haným

Üst bölümde Osmanlý döneminde vakýf kuran kadýnlar hakkýnda bazý bilgiler paylaþtýk. Yapýlan alýntýlar orijinal çalýþmalarýn küçük bir kýsmý. Bilgileri özetleyerek veya kýsaltarak vermeye çalýþtým. Osmanlý döneminde kadýnlarýn sosyal hayatýn dýþýnda olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Ýslam dininin kendi mülkü ve parasýna sahip olma hakký verdiði kadýnlarýmýz bu haklarýný insanlara hayýr amaçlý vakýflar ile deðerlendirmiþler, kültürümüze abide eserler kazandýrmýþlardýr.

Örnek Osmanlý hanýmlarýndan birisi de Ýzmirli Ayþe hanýmdýr. Ayþe Haným, Ýzmir ve çevresinde kaptan-ý deryalýk görevlerinde bulunan Derviþ aða zade Mehmed Paþa’nýn kýzýdýr. Dedesi, kayýtlarda kýdvetül-emasil-i vel akran ve umdetül ayan olarak anýlan Derviþ aða Birgi ayanlarýndan-(ayan mültezimlik yapan aileler-hayýrsever bir kiþi olan Derviþ Aða, eþi, Bergamalý Hazinedarzâde Mustafa Efendi’nin oðlu Müderris Mehmed Efendi, babasý ise Osmanlý derya beylerinden Derviþ Aða zade Mehmed Paþa'dýr. Ayþe Haným'ýn dedesi Derviþ aða zikredildiði gibi Birgi ayanlarýndan olup hayýrsever biridir. 5 Mayýs 1664 tarihli vakfiyesine göre Derviþ aða Birgi pazarýnda bir cami ve darülhadis medresesi yaptýrmýþ, 10 dükkan,1 fýrýn,1 kahvehane ve 8 zeytin bahçesini akar olarak vakfetmiþtir. Vakfiyesi olmamakla birlikte Derviþ Aða'nýn Ýzmir Pazaryeri’nde 1 mescid ve bir darül kurra medresesi daha inþa ettirmiþ, müderrisin maaþýný Birgi’deki vakfýndan ödemiþtir. Ayþe Haným'ýn babasý Mehmed Paþa’nýn devlet hizmetine nasýl girdiði bilinmemekle birlikte yaptýðý görevler bilinmektedir. Mehmed Paþa 17. yüzyýlýn son çeyreðinden itibaren Ýzmir derya beyliði, Midilli Mutasarrýfý(1670)1679 da Sýðla Mutasarrýfý ve mirimiran rütbesiyle Muðla mutasarrýflýðý(1681) yapmýþtýr. Mehmed Paþa’yý 1699-1701 yýllarý arasýnda Ümera-i bahriye sýfatýyla Rodos’u idare ederken görüyoruz. Paþa 1724 yýlýndan önce vefat etmiþtir. Ayþe Haným’ýn hangi yýlda doðduðu bilinmiyor ama medrese talebelerinin ifadesine göre 7 Aralýk 1757 günü vefat etmiþtir.

Derviþzâde Ayþe Haným, bugünkü Konak Meydaný’na inþa ettirdiði medrese ve cami için üç ayrý vakfiye hazýrlatmýþtýr. Birbirinin devamý durumundaki bu vakfiyelerden ilki 4 Nisan 1749 tarihli olup medrese binasýnýn ve bazý zeytinlik bahçelerin vakfedilmesine dairdir. Ýkinci vakfiye medreseye akar olmak üzere yeni mülklerin vakfedilmesi ve þartlarý hakkýnda olup 7 Haziran 1754 tarihlidir ve ilk vakfiyenin tarih ve þartlarýný da içermektedir. Üçüncü vakfiye ise cami binasýnýn ve buraya gelir getiren mülklerin vakfedilmesine dair olup 30 Mart 1755 tarihlidir.1755 yýlýnýn ilkbaharýnda da medresenin avlusuna, bugün Yalý Cami olarak bilinen mescid tarzýndaki küçük cami yapýlmýþtýr. Ayþe Haným Hisarardý-Hasan Bali deðirmeninin taþýnýn yarýsýna sahip olduðu, buranýn gelirini Hatuniye camiine kar alýnmasý ve dedesinin yaptýrdýðý Derviþ aða mescidine mum alýnmasý için vakfetmiþti.

Ayþe Haným 1749 tarihli ilk vakfiyesinde medrese binasý ile 667 kök zeytin aðacýný vakfetti.1754 yýlýna gelindiðinde Ayþe Haným, daha önce vakfettiði zeytin aðaçlarýyla beraber yeni mülklerin vakfedildiði bir vakfiye daha hazýrlattý. Bu vakfiyede vakfedilen mülkler; medresenin yanýnda bulunan iki katlý konak, Cami Atik Mahallesi’nde bulunan ve kirada olan 3 ev ile 6 adet dükkândaki yarý hisseler, Fazlýoðlu Haný’nýn yarý hissesi, Hasan Hoca Mahallesi’nde bir bab dükkân, Sabunhaneler civarýnda deniz kenarýnda Osman Paþa Sarayý denilen konak ve bu civarda iþletmekte olduðu bir bab kýlcý karhanesi ile sabunhane atölyesidir. Ayþe Haným, medresedeki her hücreye yevmî 6’þar akçe vazife belirledi ancak bu miktarýn tüm talebelerin ihtiyaçlarýna yetmeyebileceðini düþünmüþ olmalý ki normalde medrese dýþýndan görevlilerin yaptýðý bazý görevleri talebelerin yapmasýna imkân tanýdý. Bu doðrultuda ihtiyacý olan talebelerden dileyenlerin, müderris ve nazýrýn da uygun görmesiyle medrese kapýlarýnýn açýlýp kapatýlmasý, kandillerinin yakýlmasý ve medresenin umumi temizliðinde ücret mukabilinde görev almalarýna izin verdi.

Ayþe Haným vakfýndan Cami-i Atik Mahallesi’nde bulunan Tuzcuzâde Darülkurra Medresesi dahilindeki 10 hücrenin her birine yevmî 1’er akçe, tâlim-i Kur’an eden müderrise 4 akçe veriliyordu. Yine Ayþe Haným vakýf gelirinden artan fazla gelirin 20 altýnýný Mekke,20 altýnýný Medine fukarasýna gönderiyordu. Dedesi Derviþ Aða’nýn Pazaryeri Mahallesi’nde yaptýrdýðý Darülkurra medresesinin 9 hücresinin her birine yevmî birer akçe verilmesini istedi. Ýzmir merkezinde hem medrese hem de cami inþa eden tek kadýnýn Ayþe Haným olduðunu söylemek mümkündür. Eþi Mehmed Efendi kendisinden önce vefat ettiði ve bila-veled (çocuksuz(olduðu için) Ayþe haným vakfý yeðeni Mehmed efendi ve evlatlarý tarafýndan idare edildi.