KASTAMONU

Ýslâm coðrafyacýlarýnýn eserlerinde Kestamûniyâ, Kastamûniye, Kastamûnî; Bizans kaynaklarýnda Kastamon; Ortaçað Batý kaynaklarýnda Castamea, Casstimana, Castemol þeklinde anýlan þehrin adý Osmanlý dönemi kaynaklarýnda genellikle Kastamoni olarak geçer.

Kastamonu yöresi tarihinin Alt Paleolitik-Yontma Taþ safhasýna kadar indiði, Tahta ve Malak köylerinde bu safhaya ait ele geçen buluntulardan anlaþýlmaktadýr.

Kastamonu yöresini Türkler’in hangi tarihte fethettiði belli deðildir. Ancak 1071 Malazgirt Savaþý’ndan sonra Selçuklular’ýn maiyetinde Türk boylarýnýn kýsa süre içinde Anadolu’nun batý uç bölgelerine yayýldýðý ve bu arada Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu Süleyman Þah’a baðlý beylerden Emîr Karategin’in 1084 yýlýndan sonra kýsa süre de olsa Kastamonu yöresinde hüküm sürdüðü bilinmektedir. Ardýndan Bizans hâkimiyetine giren Kastamonu, Ýmparator Aleksios Komnenos zamanýnda Dâniþmendliler tarafýndan fethedildi.

Kastamonu ve yöresi, XII. yüzyýl sonlarýnda Anadolu Selçuklularý’nýn uç beyi olan Emîr Hüsâmeddin Çoban’ýn kurduðu Çobanoðullarý Beyliði’nin idaresi altýna girdi. Bir asýr kadar süren bu hâkimiyet, Çobanoðullarý topraklarýnýn XIV. yüzyýl baþlarýnda Kastamonu ve Sinop civarýnda kurulan Candaroðullarý Beyliði tarafýndan ilhak edilmesiyle sona erdi. Bu ilhaktan bir süre sonra Kastamonu beyliðin merkezi haline getirildi.

Candaroðlu II. Süleyman Paþa ise Osmanlý Beyliði’nin himayesinde hükümdarlýðýný ilân etti. Böylece ikiye ayrýlan beyliðin merkezlerinden birisi Sinop, diðeri Kastamonu oldu. Kýsa bir süre sonra I. Murad beyliðin Kastamonu þubesini Osmanlý topraklarýna katýnca Kastamonu da Osmanlý idaresine girmiþ oldu. Yýldýrým Bayezid döneminde Süleyman Paþa’nýn Osmanlýlar’a karþý Kadý Burhâneddin ve Karamanoðullarý gibi beyliklerle ortak hareket etmesi Yýldýrým Bayezid’in Kastamonu üzerine yürümesine yol açtý. Büyük bir ordu ile Candaroðlu ülkesine giren Yýldýrým Bayezid beyliðin Kastamonu þubesini Osmanlý topraklarýna dahil etti. (1392)

Fakat Ankara Savaþý’ndan (1402) sonra Timur tarafýndan Candaroðullarý Beyliði’nin Sinop þubesinin baþýnda olan Ýsfendiyar Bey’e verildi. Nihayet Ýstanbul’un fethinin ardýndan Anadolu’nun birliði siyasetini ön plana çýkaran Fâtih Sultan Mehmed, Candaroðullarý Beyliði’ne son vererek (1461) Kastamonu ve yöresini kesin biçimde Osmanlý topraklarýna ilhak etti.

Kastamonu’yu “Türkmen’in kaidesi” olarak anan Kâtib Çelebi kalenin yüksek bir kaya üzerinde yer aldýðýný ve küçük olduðunu belirtir. Þehir Çobanoðullarý döneminde cami, mescid, hamam, dârüþþifâ ve zâviye gibi eserlerle donatýlarak fiziki olarak geniþledi. Candaroðullarý dönemde þehri ziyaret eden Ýbn Battûta burasýný Anadolu’nun en büyük, güzel ve fiyatlar bakýmýndan ucuz bir beldesi olarak tavsif eder.

Kastamonu ve çevresi, Türkler’in Anadolu’ya geldiði erken dönemlerden itibaren yoðun bir iskâna sahne oldu.

Kastamonu, Osmanlý döneminde diðer Anadolu þehirlerinin pek çok özelliðini gösteren ekonomik ve ticarî faaliyetlere sahipti. 1550-1600 yýllarý arasýnda þehirdeki vakýflara ait olmak üzere en azýndan bir bedesten, beþ han ve 165 dükkân mevcuttu. Debbâð grubunun olmasý ise þüphesiz buradaki Ahîlik teþkilâtýnýn ve geleneðinin fonksiyonuyla ilgilidir. XIX. yüzyýlda Kastamonu þehrinde yirmiye yakýn medrese ile on kütüphane ve iki matbaa mevcuttu. Ayrýca burada bir de sanayi mektebi vardý. Bu durum, þehrin eðitim bakýmýndan ileri sayýlabilecek bir seviyeye ulaþtýðýný gösterir.

Çobanoðullarý döneminden itibaren önemli bir kültür potansiyeline sahip olduðu anlaþýlan Kastamonu þehrinde birçok ilim adamý ve þair yetiþmiþtir. Þehirde Çobanoðullarý, Candaroðullarý ve Osmanlý dönemlerinden kalma birçok tarihî eser de mevcuttur.

Atabey Camii 1273 ve Medresesi, Ýbn Neccâr Camii 1353, Candaroðlu Ýsmâil Bey Külliyesi 1454, Nasrullah Paþa Camii 1506 ve Köprüsü, Mimar Sinan yapýsý Ferhad Paþa Camii 1559, Sinan Bey Camii 1571, Pervâneoðlu Ali Þifâhânesi, Cem Sultan’ýn yaptýrdýðý Karanlýk Bedesten, Urgan Haný 1748 ve günümüze ulaþan Cemâleddin Frenkþah Hamamý 1263, Vakýf Hamamý bunlarýn en önemlileridir.

Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’na ait 2000 yýlý istatistiklerine göre Kastamonu’da il ve ilçe merkezlerinde 338, kasabalarda sekiz ve köylerde 1994 olmak üzere toplam 2340 cami bulunmaktadýr. Ýl merkezindeki cami sayýsý yetmiþ altýdýr. ÝLHAN ÞAHÝN

                                                              SÝNOP

Karadeniz’in Anadolu kýyýlarýnýn en önemli doðal limaný olup Akliman ismiyle anýlan Sinop’un eski adý Yunanca Sinopolli’dir. Müslüman yazarlar þehrin adýný “Sanub” olarak yazmýþlardýr. Erken Osmanlý kroniklerinde ise bu ad “Sinab” veya “Sinub” þeklinde geçer.

Sinop yöresinde Kalkolitik (m.ö. 5500’lerden itibaren), Tunç çaðý ve Demir çaðý yerleþimleri tesbit edilmiþtir.

XI. yüzyýlýn son çeyreðinde Anadolu’nun Türkler tarafýndan fethi sürecinin ilk döneminde diðer kýyý þehirleri gibi Sinop da Bizans egemenliðinde kaldý. Bu arada Çankýrý, Kastamonu ve Sinop yörelerinin Kara Tegin tarafýndan fethedildiði Dâniþmendnâme ve Anna Komnena’ya dayanýlarak belirtilir. XIII. yüzyýl baþlarýnda Trabzon’daki Komnenoslar’ýn egemenliðine giren Sinop, I. Ýzzeddin Keykâvus tarafýndan 2 Kasým 1214 tarihinde fethedildi. 

1243 tarihinden sonra IV. Kýlýcarslan - II. Ýzzeddin Keykâvus arasýndaki rekabet sýrasýnda Trabzon Rumlarý kýsa bir süre Sinop’ta tekrar egemenlik kurdu. (1259)  Þehir IV. Kýlýcarslan tarafýndan, geri alan Muînüddin Süleyman Pervâne’ye temlik etti. Pervâneoðullarý döneminde Sinop’ta önemli eserler yapýldý, Fahreddîn-i Irâkī, Þeyh Müeyyedüddin Mahmûd el-Cendî gibi bazý tanýnmýþ bilim ve düþünce adamlarý buraya geldi. 1324 tarihinden sonra Sinop, Kastamonu Candaroðlu beyi Süleyman Paþa tarafýndan ele geçirildi.

Neþri ve Aþýkpaþazade’ye göre Yýldýrým Bayezid’in Ýsfendiyar Bey’e Sinop ve çevresini býrakmýþtýr. Fâtih Sultan Mehmed, Karadeniz bölgesinin tamamýnda egemenlik kurmak için harekete geçince 1461 de Sinop ve çevresini savaþmadan ele geçirdi, dirlik verdiði Candaroðlu Ýsmâil Bey ve sipahilerini Rumeli yakasýna sürdü. Böylece Sinop’ta Osmanlý idaresi kurulmuþ oldu. 1530 tarihli kayýtlara göre Sinop’ta iki cuma camii, yirmi bir mahalle ve bir medrese bulunuyordu.

XV-XVI. yüzyýl tahrir ve evkaf kayýtlarýna göre Sinop þehrinin fizikî yapýsýnýn oluþmasýnda önemli rol oynayan Sultan Alâeddin (Câmi-i Kebîr / Ulucami 1267-68), Ýbrâhim Bey (Kale 1341), Meydankapý camileri, Arslan 1351, Sirâceddin, Ulubey 1359, Demirli, Kapan 1369-70, Saray (Hoca Mukbil, 1374-75, Þekerhâne, Sûfî Bayezid (Hoca Þâhin), Akdoðan (Çarþý), Balatlar, Hýdýrlýk, Tayboða (Seyyid Bilâl) ve Unpazarý mescidleri bulunmaktadýr. Þer‘iyye sicillerinde ve Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’sinde bunlara ek olarak Süleymaniye, Yenicami, Ayasofya, Kefevî (XVI. yüzyýl), Mehmed Aða 1631 camileriyle Þeyh, Debbâðhâne, Kubad Efendi, Ýskele, Boztepe Maksud Efendi, Mustafa Efendi, Yenimahalle, Fetih Baba 1353 mescidleri zikredilmektedir. Þehirde Seyyid Bilâl olarak da anýlan Tayboða’nýn (ö. 1280) türbesinin de bulunduðu bir zâviyesi, mescidi ve hamamý bulunmaktadýr. Vakýf sistemi çerçevesinde içinde Pervâneoðullarý’nýn son hükümdarý Gazi Çelebi’nin (ö. 1322) türbesi, XIV-XV. yüzyýllarda vefat eden Ýsfendiyaroðullarý’na (Candaroðullarý) mensup kiþilere ait on dokuz sanduka bulunan Ýsfendiyarlar (Ýbrâhim Bey) Türbesi, Candaroðullarý’nýn son beyi Ýsmâil Bey’in Nesli Türbesi, muhtemelen Çaça Sultan Türbe ve Zâviyesi, Candaroðlu ailesine mensup iki hanýmýn medfun olduðu Hatunlar Türbesi, Mirza Baba, Kýrklar, Sultan Hatun, Devlet Hatun, Hacý Hamza, Pervâne türbeleri, Kýrklar Mezarlýðý, Bozacý Sultan Zâviye ve Türbesi, Sîstânî Zâviyesi, Hýdýrlýk Zâviyesi gibi eserler de vakýflarla desteklenmiþtir. Sinop’ta bir kervansarayla çok sayýda çeþme ve üç hamam (Yukarýhamam, Yalý Hamamý ve Tayboða Hamamý) bulunmaktadýr. Þehrin tek medresesi olan, iki eyvanlý, revaklý avlulu Sultan Alâeddin Medresesi, Alâeddin Camii ile ayný vakfa dahildir.

Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’na ait 2007 yýlý istatistiklerine göre Sinop’ta il ve ilçe merkezlerinde seksen yedi, kasabalarda sekiz ve köylerde 932 olmak üzere toplam 1027 cami bulunmaktadýr; il merkezindeki cami sayýsý yirmidir. MEHMET ÖZ

SAMSUN

Kuzeybatý rüzgârlarýna karþý nisbeten korunmuþ deniz girintisinin kenarýnda yer alýr. Samsun’un ortaya çýkýþý milâttan önce VI. yüzyýlda Miletliler tarafýndan kurulan Amisos’a baðlanýr. Hýristiyanlarla meskûn kýsým Türk devrinde “Kâfir” veya “Kara Samsun” diye yaþamaya devam etmiþ, bu dönemde þehrin adý Samsun olarak anýlmakla birlikte sancak ismi için Canik kullanýlmýþtýr.

Samsun ve çevresindeki yerleþim tarih öncesi devirlere kadar uzanýr.     1150 veya 1155’te Dâniþmendliler’in Sivas-Amasya Emîri Yaðýbasan Samsun’a yönelik akýnlarda bulundu. Þehrin Türkler tarafýndan alýnýþý II. Kýlýcarslan devri (1155-1192) sonlarýndadýr.

Osmanlýlar þehri ilk defa, Akkoyunlular’ýn 1398’de Kadý Burhâneddin’i öldürmesinden sonra I. Bayezid’in bölgeye düzenlediði sefer esnasýnda ele geçirdi.

Tarihî takvimlerde bahsi geçen 1417 veya 1418 tarihli Canik seferinde Canik’in Kavak ve Havza gibi güney kýsýmlarýnýn Osmanlý topraklarýna katýldýðý, Samsun’un iki yýl sonra (1420) ele geçirildiði söylenebilir.

Eskiçað’lardan beri meskûn bir yöre olan Samsun havalisi Türkler’in Anadolu’yu fethi sürecinde kýsa zamanda Türkleþmiþ ve Ýslâmlaþmýþtýr. Türkler bu yöreye Canit veya Canik adýný vermiþtir. Osmanlý devrinde de Vezirköprü, Lâdik ve Havza dýþýnda bugünkü Samsun ile Ordu havalisi Canik olarak adlandýrýlmýþtýr.

Þehirdeki belli baþlý tarihî eserler þunlardýr: Büyük Cami (Vâlide Camii), Yalý Camii, Hacý Hatun Camii, Kale Camii (1314, Ýlhanlý Valisi Emîr Timurtaþ tarafýndan yaptýrýlmýþtýr), Pazar Camii (XIV. yüzyýl Ýlhanlý eseri, 1819’da onarým geçirmiþtir), Hançerli Camii, Þeyh Kutbüddin Camii ve Türbesi, Îsâ Baba Türbesi.

Tarihî kayýtlara göre Pazar mahallesinde bulunan Taþhan da önemli bir ticarî yapýdýr. 1508 tarihli Arapça bir vakfiyede haný saran mahzen ve dükkânlarýn Ahî Ali Zâviyesi vakfý olduðu belirtilir. Þehirde Kale mahallesinde Canik muhassýllýðý yapan hazinedarzâde Süleyman Paþa tarafýndan vakfedilen arasta vardýr. Yapý muhtemelen 1785’ten önce inþa edilmiþ, daha sonra Süleyman Paþa tarafýndan satýn alýnarak vakfedilmiþtir.

Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’na ait 2007 yýlý istatistiklerine göre Samsun’da il ve ilçe merkezlerinde 485, kasabalarda 139 ve köylerde 1990 olmak üzere toplam 2614 cami bulunmaktadýr. Ýl merkezindeki cami sayýsý 209’dur. MEHMET ÖZ