ÇOBANOÐULLARI

Kuzeybatý Anadolu’da XII. yüzyýl sonlarýnda kurulan bir Türk beyliði. kurucusu Anadolu Selçuklularý’nýn Kastamonu uç beyi olan Emîr Hüsâmeddin Çoban’dýr. Oðuzlar’ýn Kayý boyuna mensup olan Emîr Çoban’ýn Anadolu fâtihi Kutalmýþoðlu Süleyman’ýn emîrlerinden Karategin’in soyundan geldiði rivayet edilir ve kaynaklarda dürüst, kahraman, cömert, devamlý gazâ ile meþgul bir kiþi olarak anýlýr. Beyliðin kuruluþ tarihi kesin olarak bilinememekle beraber varlýðý XII. yüzyýlýn sonlarýna kadar geri götürülebilir.

Hüsâmeddin Çoban’ýn 1211-12 yýlýnda Kastamonu beyi olarak bulunduðu ise kesindir. Nitekim 1219-20 I. Alâeddin Keykubad’ýn tahta çýkýþýnda Konya’ya giderek ona baðlýlýðýný arzetmiþ ve Kastamonu Beyliði menþurunu yeniletmiþtir.

Hüsâmeddin Çoban, Moðollar’ýn Kýrým’a kadar uzanarak önemli bir ticaret merkezi olan Suðdak’ý iþgal etmeleri üzerine Alâeddin Keykubad tarafýndan Kýrým’a sefer yapmakla görevlendirildi. Kýrým sahiline baþarýlý bir çýkarma yapan Çoban Suðdak’ý geri almakla kalmadý, Kýpçak hanýnýn ve Rus meliklerinin itaatini de saðladý. Bir süre Suðdak’ta kalan emîr burada bir cami yaptýrdý; ayrýca kadý, imam ve müezzinler tayin etti.

Yerine geçen oðlu Alp Yürek zamanýnda Anadolu Selçuklularý’nýn Moðol hâkimiyetine girmesiyle Çobanoðullarý Beyliði de Anadolu’nun yeni hâkimlerine tâbi oldu. Bu tabiyetle beylik hem siyasî hem ekonomik baðýmsýzlýklarýný da kaybetti. Beylik dönemi uzun sürmemekle birlikte onun zamanýnda Bizans topraklarýna akýnlar yapýlmýþ ve Sakarya nehrinin batý tarafýndaki bazý yerler fethedilmiþtir.

O sýralarda Osman Bey’den daha nüfuzlu bir durumda olduðu anlaþýlan Emîr Mahmud’un Candaroðlu Süleyman tarafýndan maðlûp edilmesinden (1309) sonra Çobanoðullarý Beyliði sona erdi ve yerini Candaroðullarý aldý.

Bir asýr kadar Kastamonu ve dolaylarýný elinde tutan Çobanoðullarý zamanýnda özellikle beylik merkezi olan Kastamonu yoðun ilmî ve edebî faaliyetlere sahne oldu.

Bunda, baþta Hüsâmeddin Çoban olmak üzere emîrlerin kültür ve imar faaliyetleriyle yakýndan ilgilenmelerinin rolü büyüktür. Bu emîrlerin âlim ve sanatkârlara gösterdikleri yakýnlýk Orta Asya, Ýran ve Irak taraflarýndan birçok ilim adamý, mütefekkir ve sanatkârýn Kastamonu’ya gelmesine sebep oldu. Bunlar Çobanoðullarý beyleri için eserler kaleme aldýlar. Adýna en çok eser yazýlan emîr, Muzafferüddin Yavlak Arslan’dýr. Nitekim Anadolu’da uzunca bir süre müderrislik ve baþkadýlýk görevlerinde bulunan, astronomi, fizik, felsefe ve coðrafya alanýnda ün kazanmýþ büyük âlim Kutbüddîn-i Þîrâzî Kastamonu’ya gelerek yazdýðý Ýhtiyârât-ý Muzafferî adlý astronomi kitabýný ona ithaf etmiþtir. Ayný þekilde Muhammed b. Mahmûd Fustâtü’l-adâle fî kavâidi’s-saltana adlý Farsça eserini, Hoylu Hasan b. Abdülmü’min Nüzhetü’l-küttâb adlý inþâ kitabýný yine Yavlak Arslan adýna telif etmiþtir. Hasan b. Abdülmü’min, Emîr Mahmud adýna da Kavâidü’r-resâil adýyla bir inþâ kitabý yazmýþtýr.

Çobanoðullarý zamanýnda imar iþlerine de önem verilmiþtir. O dönemden günümüze ulaþan bazý kalýntýlar bunu ispat etmektedir. Beylik zamanýnda inþa edilen en muhteþem yapý,

Taþköprü’deki Muzafferüddin Yavlak Arslan Medresesi’dir. Bu medrese Osmanlýlar döneminde de ilim merkezi olma özelliðini devam ettirmiþtir.

 Kuzey Batý Anadolu Tarihi, Çoban-oðullarý, Candaroðullarý Beylikleri, Ankara 1980.Yaþar Yücel

Beylikler döneminin güçlü ve bir yandan Selçuklu geleneklerini sürdürürken öte yandan bazý önemli yeniliklere de damgasýný vurmuþ Candaroðullarý Beyliði (1291-1461), Karadeniz’e açýlan en önemli limanlardan biri olan Sinop ile Kastamonu çevresinde egemen olmuþtur. Beylik, sekizinci meliki olan Ýsfendiyar Bey zamanýndan (1440-48) baþlayarak Ýsfendiyaroðullarý Beyliði olarak adlandýrýlmýþtýr.

Candaroðullarý Beyliði’nden dokuz melik 56, iki melik oðlu 2, iki melik annesi 2, bir melik eþi 1, bir melik kýzý 1, yedi emir 7, bir hadým aðasý 1, bir müderris 1, bir din adamý 1, iki ahi 2, birtacir 1, konumu belirlenemeyen beþ kiþi 8 yapý olmak üzere toplam 83 yapý inþa ettirmiþtir. Yapý çeþitliliði ile dikkati çeken örnekler arasýnda 24 cami, 2 mescit, 4 medrese, 1 mekteb, 1 kütüphane, 3 imaret, 4 tekke, 6 zaviye, 1 dergâh, 4 han, 1 bedesten, 11 hamam, 11 çeþme, 7 türbe, 2 kervansaray ile iþlevi belirlenemeyen 1 yapý yer alýr. Yapýlardan beþi Bulgaristan’dadýr. Camilerin çokluðu dikkat çekicidir. Kastamonu dýþýnda 1 Çarþý’dan da söz edilmektedir. Ayrýca 2 cami, 1 medrese ve 1 içkale onarýlmýþtýr.

Beyliðin kurucusu Candar Bey’in oðlu melik I. Süleyman Paþa (1300-1340-1333-34 tarihinde Safranbolu’da Eski Cami olarak bilinen ahþap tavanlý bir cami inþa ettirmiþtir. Caminin bitiþiðindeki Medrese ile Taþköprü’deki günümüze gelememiþ 1328-29 tarihli Muzaffereddin Medresesi de onun eseridir. Ünlü âlim Mahmud Þirazî, Gazalî’nin Ýhyau’l-u’lumu’nun muhtasarý olan Ýntihab-ý Süleymanî adlý eserini Süleyman Paþa’ya ithaf etmiþtir.

Kastamonu’daki Ýbni Neccar Camisi 1353 yýlýnda “Neccar oðlu” olarak tanýnan Hacý Nusret tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.

Yazarý bilinmeyen Hülasa’tü’t-Talab adlý eser sekiz yapýsý bilinen Kasým Bey adýna Türkçe olarak yazýlmýþtýr. Duruçay (Kemah) Köyü’ndeki 1363-64 tarihli Cami Ýsmail Beyoðlu Halil Bey tarafýndan inþa ettirilmiþtir.

Yapým etkinliði açýsýndan önemli bir evre de Celâleddin Bayezýd zamanýdýr (1360-85). Yusufî, Ebu Mihnef’ten Destan-ý Maktel-i Hüseyin Mesnevisi’ni Temmuz 1362’de melik adýna Türkçe’ye çevirmiþtir.

Döneminin ve Beyliðin en dikkat çekici yapýsý kuþkusuz Kasabaköy’deki Mayýs            1367 tarihli Mahmud Bey Camisi’dir. Yapý, Beyþehir Eþrefoðlu Camisi’nin küçük bir örneðidir. Mahmud Bey’in 1374 tarihli bir vakfiyesi bulunmaktadýr. Bu vakfiyede, Kasabaköy’deki arazisini camiye vakfettiði yazýlýdýr.

Ahþap tavanlý diðer bir yapý Araç ilçesindeki konumu belirlenemeyen Muhammed tarafýndan yaptýrýlmýþ 1374-75 tarihli Kötürüm Beyazýt Camisi’dir. Ýsfendiyar Bey dönemine (1392-1443) ait Taþköprü-Bey Köyü’nde de Eylül 1430 yýlýnda Büyük Emir Efendi tarafýndan yaptýrýlmýþ ahþap tavanlý bir Cami bulunur. Ýsfendiyar Bey zamanýnda Beyliðin Kastamonu ve Sinop olmak üzere iki merkezden yönetildiði bilinmektedir. 1443 yýlýnda Sinop’ta ölen Ýsfendiyar Bey, Ulu Cami avlusundaki kübik gövdeli ve kubbeyle örtülü Türbesi’ne gömülmüþtür. Zamanýnda Kastamonu’da Emir Þadi tarafýndan mimar Ýbrahim’e 1413-14 yýlýnda bir Rufaî Zaviyesi inþa ettirilmiþtir. Ýranlý þair Attâr’ýn (ölümü 1299) yazdýðý Tezkiretü’l-Evliya’nýn ikinci çevirisi Ýsfendiyar Bey için yapýlmýþtýr62. Sinop’lu hekim Mümin b. Mukbil tarafýndan yazýlan göz hastalýklarýyla ilgili Kitab-ý miftahü’n-nur ve Haza’inü’s-sürur adlý eser Ýsfendiyar Bey’e ithaf edilmiþtir. Ýsfendiyar Bey’in emriyle üç yapýsý (Mayýs 1461 tarihli 2 hamam ve 1 tekke) bilinen oðlu Ýbrahim Bey’in okumasý için Cevahirü’l-esdaf (sedeflerin cevherleri) adlý Kur’an-ý Kerim tefsiri de yazdýrýlmýþtýr. Ayrýca, diðer oðlu Bafra valisi Hýzýr Bey adýna 1414 yýlýnda Miracnâme çevirisi yapýlmýþtýr.

Candaroðullarý’nýn en ünlü meliki, Ýsfendiyar Bey’in torunu olan Ýsmail Bey’dir (1443-61) 30 yapýyla beyliðin en etkin meliki olan Ýsmail Bey döneminde Candaroðullarý en parlak zamanýný yaþamýþtýr. Yine ahþap tavanlý örneklerden olan Araç-Demirli (Küre-i Hadit) Köyü Camisi, Ýsmail Bey tarafýndan 1451 yýlýnda yaptýrýlmýþtýr. Bu yapý, daha küçük boyutlu olmasýna karþýn Kasabaköy Mahmud Bey Camisi’nin sade bir örneðidir. Bitiþiðinde bir Türbe yer alýr. Ýsmail Bey Kastamonu Ýç Kale’de 1454-57 tarihli büyük bir Külliye (imaret, medrese, han, hamam, sýbyan mektebi ve türbe) inþa ettirmiþ ve imareti için kapsamlý bir vakfiye düzenlettirmiþtir. Vakfiyeden, Kastamonu’da Attarlar Çarþýsý’nda bir Haný bulunduðu anlaþýlmaktadýr. Ayrýca, Kýyas ile Þeyh Veli zaviyeleri ve Aðçakavak Köyü’nde bir Ahi yerinin varlýðý da öðrenilmektedir. Ýsmail Bey Külliyesi, Osmanlý Beyliði zamanýnda 14.-15 yüzyýllarda inþa edilmiþ külliyeler gibi kýsmen daðýnýk bir düzen yansýtmaktadýr. Kuzeydoðudaki Medrese tek katlý, açýk avlulu ve tek eyvanlýdýr. Güneybatýdaki Sibyan Mektebi kare planlý ve eyvan biçimli iki mekândan oluþur. Kuzeydeki Han kapalý iki bölüme sahiptir. Batýdan geçen yolun karþýsýnda, eðimli bir arazi üzerindeki Hamam enine sýcaklýklý, orta bölümü kubbeli ve iki halvetlidir. Bu külliye, diðer çoðu örnekten daha geç tarihli olmakla birlikte, Beylikler döneminin, Osmanlý örnekleri de dahil en büyük programlý yapý topluluðudur.

Ýsmail Bey ömrünün geri kalan bölümünü Filibe’de geçirmiþ, 1475 yýlýnda ölünce burada yaptýrmýþ olduðu ve “Ýbni Kasým” adýyla tanýnmýþ Bey Camisi’nin yanýndaki Türbesi’ne defnedilmiþtir. Bu eserlerin dýþýnda birçok yapý inþa ettirdiðini öðreniyoruz. Filibe’de yapým etkinliklerini sürdürmüþ, Morkova Köyü’nde Mescit ve suyollarý yaptýrarak vakýflar kurdurmuþtur. Beyliðin bilim ve sanat hayatý Ýsmail Bey zamanýnda büyük geliþme göstermiþtir. Âlim bir hükümdar olan Ýsmail Bey dönemi, Beyliðin kültürel açýdan en parlak zamaný olmuþtur. Bilim adamlarý, edebiyatçýlar ve diðer sanatçýlarý korumuþ, onlara önemli görevler vermiþ ve maaþ baðlamýþ; böylelikle zamanýnda Kastamonu bu kiþilerin toplandýðý büyük bir kültür merkezi haline gelmiþtir.     

Zamanýn ünlü âlimlerinden Niksarlý Muhyiddin Mehmed, Ýsmail Bey adýna Kýraat-ý Sebaya dair Risale-i Münciye (Yedi Okumaya dair Kurtarýcý Kitapçýk) adýyla Türkçe bir tecrit (soyutlama) yazmýþ olan Ömer b. Ahmed, mütefekkir Seyyid Ali Acemi, matematikçi Fethullah Þirvanî, tabip ve edip Kemaleddin, Miyarü’l-Eþar (Þiir Ölçüsü) adlý eserin yazarý Halid b. Yunus, Tebrizli Mevlânâ Kemal, Kastamonulu edip ve þair Turabî, Senayî, eserlerinde Ýsmail Bey’i öven kasideler bulunan Hamidî, Sinoplu edip ve þair Mehmed ve Hakî’yi saymak mümkündür. Ýsmail Bey, Niksarlý Muhyiddin Mehmed için bir Kütüphane yaptýrmýþ ve 300 kitap vakfetmiþtir. Kendisinin de Hulviyat-ý Sultanî/Þahî adýnda Ýslâm hukukundaki (fýkhýndaki) 1525 fetvayý içeren derleme bir eseri vardýr. Ayrýca, külliyesi içindeki türbesine Seyyid Alâeddin Ali Acemi ile Bektaþ oðlu Safiyüddin adlý iki âlim defnedilmiþtir.

Sinop Candaroðullarý zamanýnda da önemli bir ticaret limaný olarak etkinliðini sürdürmüþtür.

1333 yýlýnda Kastamonu’ya gelen ünlü seyyah Ýbn Battuta da Kastamonu’nun çok geliþmiþ büyük ve güzel bir belde olduðunu, her þeyin oldukça ucuza bulunabildiðini yazar. Ayrýca, köylerden birinde Fahreddin Bey tarafýndan yaptýrýlmýþ büyük bir Dergâh bulunduðunu, vakfýn gelirleri ile Tekke’nin bakýmýnýn yapýldýðýný, vakfýn gelirinden ayrýca bir Hamam inþa ettirdiðini, köyün ortasýndaki Çarþý’nýn gelirinin Ulu Cami’nin giderlerine harcandýðýný belirtmiþtir. Ýkinci Tekke’nin bir daðýn tepesinde bulunduðundan, kurucusunun Kastamonulu Ahi Nizameddin olduðundan söz eder. Ýbn Battuta’nýn verdiði bilgilere ek olarak Kastamonu’da 1303 Ekim sonlarýna ait vakfiyesi bulunan Ahi Þorve (Þarva) Zaviyesi’nin kurucusunun þeyh olduðu anlaþýlmaktadýr. Sinop Beyliði sýrasýnda Azdavay Ýlçesi’nde “Dualý Seyyid Zaviyesi” olarak bilinen bir Tekke’nin Þeyh Mahmud tarafýndan inþa ettirildiði Ýbrahim Bey’in (ölümü 1340) Arapça vakfiyesinde yazýlýdýr.

            Ýsmail Bey zamanýndan önce de âlim ve sanatçýlarýn saray tarafýndan korunduklarý ve melikler için eserler verdikleri bilinmektedir. Allame-i Þirazî Mahmud’un Süleyman Bey için yazdýðý Ýntihab-ý Süleymanî adlý eseri, Gazalî’nin ünlü Ýhyaü’l-ulumu’nun kýsaltýlmýþ bir derlemesidir.

Ýsfendiyar Bey’in emriyle yazýlan Cevahirü’l-esdaf (Sedeflerin cevherleri) adlý Kur’an tefsiri ile Bafra valisi oðlu Hýzýr Bey için çevrilen ve yorumlanan Sure-i Mülk tefsiri bilinmektedir. 1414 yýlýnda Hýzýr Bey için bir Miracnâme, kardeþi Kasým Bey adýna Hulasatü’t- Talab isimli Türkçe bir eser yazýlmýþtýr. Mevlevî Yusuf adlý bir þair Kötürüm Bayezid için Sinop’ta Demirli Mescit karþýsýnda 22 Haziran-21 Temmuz 1449 tarihli bir Çeþme ile yalnýz kitabesi bulunan 1451 tarihli bir Yapý, Araç’ta Han ve Çeþme, Araç’ýn Oyacalý Köyünde 1448-49 tarihli Han, Boyabat’ta Ýmaret, Boyabat’ýn Mana kasabasýnda Mescit, Araç’ýn Boyalý köyünde Cami, Bakýr Küresi’nde Hamam, Taþköprü’nün Gökçe kazasýnda kapalý tipte bir Han ile Kemah köyünde Cami, Hüseyin’in þehadetini anlatan Ebu Mihnef’ten çevirdiði 3000 beyitlik manzum Mesnevi’yi yazmýþtýr.