Selçuklularýn etkisinde kalmýþ Beyliklerden sonra, Selçuklu sanatýna yeni anlayýþlar ekleyerek farklý üslûplarýn doðmasýnda önemli bir yeri olan Batý Anadolu Beylikleri üzerinde durulmasý uygun olacaktýr. Kuzeyden baþlanacak olunursa ilk beyliðimiz, yapým etkinlikleri hakkýnda çok sýnýrlý bilgilerimiz olan kýsa ömürlü Karasioðullarý’dýr. (1303-45) Baþkenti Balýkesir olan ve kökeninin Daniþmendli Beyliði’ne (1071-1178) dayandýðý anlaþýlan Karasi Beyliði, Selçuklu Sultaný II. Mes’ud zamanýnda (1284-96/1302-10) uç beyi olarak antik Mysia bölgesine atanan Karasi Bey yönetimindeki Türk güçlerinin, bölgenin önemli merkezlerini ele geçirerek baðýmsýzlýklarýný ilân etmesiyle kurulmuþtur. Daniþmendli Beyliði ortadan kalktýktan sonra Bizans sýnýrýnda uçbeyi olmuþlardýr.     

Beyliðin kurucusu Karasi Bey Balýkesir ve Bergama fatihidir. Bu dönemden baþlayarak Beyliðin baþkenti Balýkesir olmuþtur. Kýsa sürede güçlenen Karasi Beyliði, Bizans Devleti ile Marmara Denizi’nin güneybatý kýyýsýndan Edremit Körfezi’ne kadar uzanan bölgede egemen olmuþ ve Çanakkale Boðazý’nýn Asya kýyýsýný denetimi altýnda tutmuþtur. Beyliðin önemli bir kara ve deniz gücüne sahip olduðu anlaþýlmaktadýr. Nitekim Þahabeddin el-Ömerî, þehirleri, kaleleri, askerleri Orhan Ýli’ninkinden fazla olan bu memleketin sahibinin (Karasioðlu Demirhan Bey) sayýlmayacak kadar çok kudret ve nimete mâlik olduðunu, Yahþi Bey’in de on beþ kadar þehri ve kalesi bulunduðunu yazmaktadýr.

Balýkesir Ovasý’na ve batýsýný çevreleyen tepelerin eteklerine doðru uzanan kentin çok kýsa bir zamanda geliþtiði anlaþýlmaktadýr. 1333 yýlýnda, Demirhan Bey zamanýnda Balýkesir’i ziyaret eden ve Ahi Sinan Zaviyesi’nde kalan ünlü seyyah Ýbn Battuta, kalabalýk nüfusu, zengin ve renkli çarþýlarý olan bir kent olduðundan söz eder.

            Beyliðin baþkenti olan Balýkesir’de ve Bergama’da günümüze hiçbir Karasioðlu Beyliði eseri gelmemiþ olmasý düþündürücüdür. Balýkesir’in Edremit ilçesindeki Hekimzade Mevlana Yusuf Sinan/Kurþunlu Camisi’nin haziresindeki mermer mezar taþýndaki kitabeyi dikkate alan Balcýoðlu, 1300-01 tarihinde ulemadan Yusuf Sinan tarafýndan yaptýrýlmýþ olduðunu öne sürmektedir.

Bu döneme ait olduðu bilinen ancak günümüze gelememiþ iki yapý, 1333 yýlýnda Balýkesir’i ziyaret eden Ýbn Battuta’nýn Seyahatnâmesi’nde sözü edilen Ahi Sinan Zaviyesi ile Okuf köyü (Balýkesir) Umur Bey Zaviyesi’dir. Tümüyle yenilenmiþ olan Karasi Bey Türbesi’nin, Karasi Bey tarafýndan yaptýrýldýðý öne sürülmektedir. Günümüzde çok harap bir durumda olmakla birlikte Eski Manyas’ta, T planlý imareti, camisi, türbesi ve hamamýyla bir yapý topluluðu bulunmaktadýr.

BALIKESÝR

Sýnýrlý arkeolojik araþtýrmalardan, bölgenin tarih öncesi devirlerden beri meskûn olduðu anlaþýlmaktadýr. Balýkesir’in kuruluþ tarihi ise kesin olarak bilinmemektedir.

Malazgirt Zaferi’nden sonra Kutalmýþoðlu Süleyman Þah’ýn emrindeki Türk akýncýlarý sahillere kadar Anadolu’yu yer yer fethettikleri sýrada Balýkesir de Türkler’in eline geçti. Ancak I. Haçlý Seferi’nden (1096-1099) sonra tekrar Bizans tarafýndan alýndý. Bu arada bölgeye Türk akýnlarý devam ediyordu. Þehir ve civarý tahminen 1300 yýllarýna doðru kesin olarak Türk hâkimiyetine girdi. Diðer taraftan XI. yüzyýlda kurulmuþ bulunan Anadolu Selçuklu Devleti çökmeye yüz tuttuðu sýralarda bu devletin hizmetinde olan Dâniþmend ailesinden Kalem Bey ile oðlu Karesi Bey Bizans sýnýrýnda uç beyi idiler. Bunlar diðer uç beyleri gibi Batý Anadolu’yu fethe baþlamýþlardý. Kalem Bey ile oðlu Karesi Bey Mysia kýtasýnda Balýkesir’i kendilerine merkez yaptýlar. Ýbn Battûta’ya göre þehir Karesi Bey tarafýndan kurulmuþtur. 1330’lu yýllarda Osmanlýlar tarafýndan ilhak edilen Balýkesir ’in Rumeli’nin Türkleþmesinde de önemli rolü olmuþtur. Fetret devrinde Çelebi Mehmed tarafýndan ele geçirilen þehir Karesi sancaðýnýn merkezi yapýldý ve bu durum yüz yýllarca devam etti.

Balýkesir ayný zamanda medreselerinin çokluðu ile de tanýnmýþtýr. Bunlarýn belli baþlýlarý þunlardýr: Ali Þuûrî Medresesi, Orta Medrese, Keþkek Medresesi, Eskicami Medresesi, Ýç Ýlli Medresesi, Alaybey Medresesi, Hacý Ali Medresesi, Mevlevîhâne Medresesi, Alankuyu Medresesi, Hacý Yahyâ Medresesi, Hacý Kaya Medresesi, Bostan Çavuþ Medresesi, Sâkîzâde Medresesi, Hoca Kuyu Medresesi, Ýncioðlu Medresesi, Ýðneci Medresesi ve Dârülhadis Medresesi.

Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’nýn 1990 istatistiklerine göre Balýkesir il ve ilçe merkezlerinde 243, kasaba ve köylerinde 1178 olmak üzere toplam 1421 cami bulunmaktadýr. Ýl merkezindeki cami sayýsý ise yetmiþ altýdýr.

Balýkesir’de bilinen en eski tarihî yapý, Yýldýrým Bayezid tarafýndan yaptýrýlan fakat halk arasýnda Eskicami diye anýlan Yýldýrým Camii’dir. Dinkçiler mahallesindeki Tahtalý Camii de 1452 yýlýndan kalma en eski yapýlardandýr. Þehrin en büyük camii ise inþasý 1460’ta biten Zaðanos Mehmed Paþa Camii’dir.

Diðer camiler þunlardýr: Kasaplar Camii, Martlý Camii, Hacý Ali Camii, Yeþilli Camii, Emin Aða Camii, Karaoðlan Camii, Yoðurtçu Camii, Kýrýmlýlar Camii, Alaca Mescid, Þeyh Lutfullah Camii, Hoca Sinan Camii, Ýbrâhim Bey Camii, Okçukara Camii, Hamidiye Camii, Hacý Câfer Camii, Kaya Bey Camii, Mecidiye Camii, Hacý Ýshak Camii, Vicdaniye Camii, Dinkçiler Camii, Hacý Ömer Camii ve Kavuklu Camii. Karesi Bey Türbesi, Karesi Beyliði’nin kurucusu Karesi Bey ile oðullarýna aittir.

Þehirde tarihî hamamlar, þadýrvanlar ve çeþmelerin bir kýsmý ile þehrin her tarafýndan görülebilen Saat Kulesi hâlâ ayaktadýr. Ticarî hayatýn geliþmiþ olmasýndan dolayý þehirde birçok han da bulunmaktaydý. Bunlarýn en meþhurlarý Ýlyas Paþa ve Hasan Paþa hanlarýydý. Ýlyas Paþa Haný fevkanî olup yetmiþ iki odalý idi. Bunlardan baþka Hadým Mahmud Aða Haný, Hüseyin Paþa Haný, Esseyyid Mustafa Çelebi Haný ve Hacý Halil Haný da önemli hanlar arasýndadýr. MÜCTEBA ÝLGÜREL

BERGAMA

Ege bölgesinde, Bakýrçay’ýn geçtiði ovanýn kuzey kenarýnda, 300 m. yükseklikteki bir tepenin eteklerinde yer alýr. Eskiçað’da muhteþem âbideleriyle büyük bir þehir ve ayný adý taþýyan krallýðýn merkezi olmasýnýn yaný sýra Ortaçað’ýn önemli stratejik mevkii, Karesioðullarý’nýn merkezi ve nihayet kalabalýk bir Osmanlý þehri olmasýyla da dikkati çeker.

Kesin olarak kuruluþ tarihi bilinmeyen Bergama’nýn hakkýnda söylenen efsanelerden çok eski bir geçmiþe sahip olduðu anlaþýlmakta, yapýlan arkeolojik kazýlarla da milâttan önce VII. yüzyýla ait surlarý ortaya çýkarýlmýþ bulunmaktadýr.

1302’de Bizanslýlar tarafýndan terkedilen þehir bundan az sonra bu bölgede faaliyet gösteren Karesioðullarý’nýn eline geçti. Karesi Bey’in ölümü ile Karesi Beyliði Balýkesir ve Bergama olmak üzere ikiye ayrýldýðýnda þehir ve yöresi Yahþi Han’ýn idaresinde kaldý; hatta buraya Yahþi-ili dahi dendi. Yahþi Han’ýn ölümünün ardýndan, muhtemelen 1341’den hemen sonra Bergama Osmanlýlar tarafýndan alýndý.

Eski zamanlarda kale içinde müstahkem bir yer olan Bergama, Türkler’in eline geçtiðinde de bu fizikî özelliðini korudu, hatta yeniden canlýlýk kazandý ve bir Türk-Ýslâm þehri halinde geliþti. 1520-1530 tarihlerinde þehirde bir baþhâne, bozahâne ve mum imalâthanesi bulunuyor, büyük kýsmýnýn gelirleri çeþitli vakýflara ait en az 350 dükkân, bir bedesten, en az üç han, dört hamam ve bir kervansaray yer alýyordu. XIV yüzyýlda Umur Bey ve Hatip Paþa adlý medreseler de mevcuttu. XV. yüzyýlýn ilk yarýsýnda yapýldýðý tahmin edilen ve bugün mevcut olmayan Umur Bey Medresesi geniþ vakýflara sahipti ve vakfa gelir getiren 107 dükkâný vardý.

XVII. yüzyýlda geliþmesini sürdürdüðü anlaþýlan Bergama, Cihannümâ’ya göre büyük bir kaleye sahip olup kalenin eteklerinde saða ve sola doðru geniþlemiþ bir þehirdi; birçok cami ve mescid ile han ve hamamý vardý. 

XVIII. yüzyýlda, bu yörenin voyvodalýðýna getirilen Araboðullarý’nýn merkezi oldu. Bu yüzyýlda yeni birtakým imar hareketleri gerçekleþtirildi. Ýbrâhim Aða Medresesi, kütüphane, Mescidaltý Mescidi, Çýnarlý Hamam, altý kubbeli bedesten inþa ve tamir edildi, þehre su saðlandý; böylece yeni bir canlanma dönemi meydana geldi.

Hekim Galinos gibi Eskiçað’larýn çok tanýnmýþ bir þahsiyetinin, Bergamalý Yûsuf, Kafiyeci Mehmed Muhiddin, þair Sarý Kemal, Bergamalý Kadri Efendi, Bergamalý Ýbrâhim, Bergamalý Cevdet gibi Osmanlý ilim ve kültür adamlarýnýn yetiþtiði Bergama’da Antikçað’larýn muhteþem âbidelerinin (akropol, Athena kitaplýðý, saraylar, suyollarý) yaný sýra birçok Türk-Ýslâm eseri de yer almaktadýr.

Bugüne ulaþabilen Türk dönemine ait eserlerin en önemlileri, I. Bayezid tarafýndan yaptýrýlan Ulucami (1388-1399), Kurþunlu Camii (1435), XV. yüzyýlda inþa edildikleri sanýlan Ýncirli, Parmaklý, Lonca, Hoca Sinan, Lâleli adlý mescidler, Taþhan (1432), XVI. yüzyýl yapýlarýndan Hacý Hakim (1508-1509), Ansarlý (1543), Þadýrvanlý (1550) camileri, Harputlu (1809), Yenicami (1813-1814), Hatuniye Camii (1875), Selimiye Camii (1890-1891) sayýlabilir. Ayrýca sadece minaresi kalan ve Karesioðullarý dönemine ait olduðu tahmin edilen Selçuklu Mescidi de belirtilmelidir. FERÝDUN EMECEN