Batý Anadolu’daki diðer önemli bir beylik Saruhanoðullarý’dýr (1300-1410)113. Baþkentleri Manisa olan beylik önceleri Germiyanoðullarý’na baðlýydý. Yine ilk baþlarda Germiyanoðullarý’na baðlý olan Aydýnoðullarý ile birlikte Batý Anadolu’yu Cenevizliler, St. Jean Þövalyeleri ve Bizanslýlara karþý korumakla görevlendirilmiþlerdi. Saruhanoðullarý’nýn yayýlým alaný yaklaþýk eski Lidya bölgesiydi.  Aydýnoðullarý donanmasýyla ortak deniz seferleri yapýyorlardý. Nif’i (Kemalpaþa) de Saruhan Bey’in kardeþi Ali Paþa fethederek kendisine baþkent yapmýþtý.

            Saruhanoðullarý Beyliði’nden dört melik 24, bir melik torunu 2, bir melik eþi 5, iki emir 3, iki saray mensubu 3, yirmi din adamý 23, bir ahi 1, iki tacir 2 olmak üzere 63 yapý inþa ettirmiþlerdir. Yapýlarý arasýnda 7 cami, 10 mescit, 3 medrese, 1 imaret, 1 mevlevihane, 2 tekke, 23 zaviye, 2 hamam, 6 çeþme, 5 türbe ve 3 köprü sayýlabilir. Zaviyelerin çokluðu özellikle dikkat çekicidir.

            1345 yýlýnda vefat eden Saruhan Bey’in Türbesi tarihsizdir. Günümüze gelemeyen Zaviye’nin türbenin karþýsýnda olduðu bilindiðinden, belki de bu kalýntý baþka bir yapýya ait olabilir. Kesin yapým tarihi bilinmemesine karþýn araþtýrmacýlarca Saruhan Bey zamanýna yerleþtirilen altý yapýdan ikisi mescit (Kale ve Saruhan Bey), biri ahþap köprü (Gediz üzerindeki Saruhan Bey), üçü ise Çeþme’dir. Söz konusu yapýlardan yalnýz tek mekânlý Kale Mescidi ayaktadýr.

            Saruhan Bey’in oðlu Fahreddin Ýlyas Bey’in (1345-62) bilinen tek yapý, Þubat 1363’te yaptýrýlmýþ olan Hacý Ýlyas Bey Mescidi’dir. Selçuklu geleneklerini tekrarlayan mescidin önemi, Saruhanoðullarý döneminin ilk kitabeli yapýsý olmasýdýr.

Saruhanoðullarý’nýn en ünlü meliki, bazý kitabelerinde “sultan” ve “han” unvanlarýný kullanmýþ ve oniki yapýya damgasýný vurmuþ Ýlyas Bey oðlu Ýshak Çelebi’dir (1363-88)

Kuþkusuz döneminin en önemli yapým etkinliði, altý yapýdan (cami, medrese, türbe, hamam ve iki çeþme) oluþan ve kale surlarý dýþýnda Sipil daðý eteklerinde yer alan Ulu Cami Külliyesi’dir. Kitabesine göre Cami 1366-67 yýlýnda Ýshak Çelebi tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.  Caminin batýsýna bitiþik Medrese, kitabesine göre 1378-79 yýlýnda Ýshak Çelebi tarafýndan mimar Emet’e yaptýrýlmýþtýr. Selçuklu plan þemasýný tekrarlayan yapý açýk avlulu, iki katlý ve tek eyvanlýdýr. Medresenin doðu kanadýnda, caminin batýsýnda Ýshak Çelebi Türbesi yer alýr.

Milli Park içerisindeki Mevlevihane de 1368-69 yýlýnda Ýshak Çelebi tarafýndan mimar Emet’e yaptýrýlmýþtýr. Günümüze özgün durumunu koruyarak gelebilmiþ en erken tarihli Beylikler dönemi mevlevihanesidir. Yapým tarihi bilinmeyen, ancak araþtýrmacýlarca 14. yüzyýl sonlarýna tarihlenen bir yapý topluluðu (mescit, hamam ve türbe) da Ýshak Çelebi’nin eþi Gülgün Hatun’a aittir. Bu yapýlardan Dere Mescidi tek mekânlý ve üçgen kuþaklý bir kubbeyle örtülüdür. Dere Hamamý dört eyvanlý ve dört halvetli tiptedir. Gülgün Hatun (Yedikýzlar) Türbesi ise batý-doðu doðrultusunda dikdörtgen planlýdýr. Ayrýca Gülgün Hatun’un günümüze gelememiþ bir Zaviye ve bir Çeþme yaptýrttýðý da bilinmektedir.

Ýshak Bey dönemi eserleri arasýnda ilginç bir türbe yer almaktadýr. 1371 tarihli vakfiyesine göre tarihlendirilen Revak Sultan Türbesi’nin karþýsýnda, günümüzde mevcut olmayan Halvetilere ait bir Zaviye’nin bulunduðu bilinmektedir.

Saruhanoðullarý’nýn son meliki olan Hýzýr Þah’ýn (1388-90 ve 1402-10) beþ yapýsýndan hiç biri günümüze gelememiþtir. Manisa dýþýndaki eserleri arasýnda bir Cami, bir Ýmaret, bir Medrese ve iki Zaviye bulunmaktaydý. Hassan adlý bir þairin Hýzýr Þah namýna yazýlmýþ bir kasidesi de bilinmektedir. Manisa Müzesi’ndeki kitabesine göre, ayakta olmayan Kirdeci Baba Mescidi 1392-93 tarihinde Kirdeci Ýsmail tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Yalnýz Nasýr-ý Tusî’nin Kitab-ý Bahnâme-i Þahî adlý eseri Selahaddin adlý bir kiþi tarafýndan Saruhan Bey’in torunu Yakub Bey’in emriyle Farsça’dan Türkçe’ye çevrilmiþtir.

MANÝSA

Eski adý Sipylos (Sipil) olan Manisa daðýnýn kuzey eteðinde Gediz nehrinin geçtiði ovanýn kenarýnda denizden 50-70 m. yükseklikte yer alýr. Þehir, Osmanlý döneminde XVI. yüzyýl sonlarýna kadar hânedan mensubu þehzadelerin idarî tecrübe kazanmak üzere bulunduklarý siyasî merkez olarak dikkati çekmiþtir. Manisa adýnýn nereden geldiði hususu tartýþmalýdýr. Antik kaynaklarda Büyük Menderes nehri civarýndaki Maiandros (Menderes) Magnesia’sýndan ayýrt edilmek için buraya Magnesia ad Sipylum (Sipil Manisasý) denmiþtir. Magnesia zamanla Türk hâkimiyeti sýrasýnda Maðnisiye, Maðnisa, Manisa þekline dönüþmüþtür.

Eskiçað’larda Batý Anadolu’nun Lydia/Lidya denilen kesiminde yer alan þehrin ne zaman ve nasýl kurulduðu bilinmemektedir.

1071’den itibaren Anadolu’ya giren Türkler’in Ege sahillerine kadar uzandýðý bilinen akýnlarýnda þehrin nasýl etkilendiði hakkýnda bilgi yoktur. Anadolu’nun Moðol nüfuzu altýna girmesi sýnýr hattýndaki diðer þehirler gibi Manisa’yý da etkiledi. Moðol baskýsýndan kaçan Türkmen boylarý Batý Anadolu bölgesine yýðýldý ve 1280’lerden itibaren siyasî birlikler kurarak bölgedeki þehirleri ele geçirmeye baþladý.

Bölgede faaliyet gösteren Saruhan Bey, 1305’e doðru etrafýný ele geçirdiði þehri 1310’dan sonra 1314’e doðru uzun bir ablukanýn ardýndan zaptetmeyi baþardý. Manisa’nýn fetih tarihi ve nasýl ele geçirildiði hakkýnda kaynaklarda bilgi yoktur. Halk arasýndaki efsaneler Saruhan Bey’in Kýrtýk/Çaybaþý mevkiinden þehre girdiðini belirtir.

Saruhanoðullarý’nýn merkezi olarak geliþme gösteren Manisa ilk defa Yýldýrým Bayezid’in 1389-1390 kýþýndaki askerî harekâtý sýrasýnda Osmanlý idaresi altýna alýndý. Timur’un Yýldýrým Bayezid’i yendiði Ankara Savaþý’ndan sonra yeniden Saruhanoðullarý’nýn idaresine girdi. Osmanlý idaresi ancak 1415 biraz önce tam olarak kurulabildi. Osmanlý hâkimiyetine girmesinin ardýndan þehrin karþý karþýya kaldýðý ilk olay, Þeyh Bedreddin’in müridlerinden Torlak Kemal’in yakalanarak Manisa’da idam edilmesidir. (1416) Bunun ardýndan Ýzmir Beyi Cüneyd’in sebep olduðu karýþýklýklardan etkilendi. II. Murad bölgede sükûneti saðladýktan sonra buraya idareci olarak oðlu Alâeddin’i gönderdi.  Manisa Þehzade sancaðý olmasý sebebiyle taht mücadeleleri sýrasýnda Manisa,  ilerleyen zamanlarda pek çok siyasi karýþýklýk yaþadý.

XV ve XVI. yüzyýllarda þehzadelerin Manisa’da ikametleri fizikî görünüþte etkili oldu; özellikle þehzadelerin yanýnda bulunanlar tarafýndan yaptýrýlan tarihî eserler zamanla çevrelerinde birer yerleþme alanýnýn oluþtuðu merkezlere dönüþtü. Meselâ Kanûnî Sultan Süleyman’ýn annesi Hafsa Sultan tarafýndan inþa ettirilen Sultâniye Külliyesi, etrafýnda yerleþtirilen yirmi hâne ile bir iskân mahalli olmuþtu.

 Saruhan Beyliði’nin merkezi olarak Manisa ayný zamanda kültürel faaliyetlerin yoðunlaþtýðý bir þehir hüviyeti kazandý. Ýbn Battûta’nýn ifadeleri Manisa’da en azýndan bir medresenin bulunduðuna iþaret eder. Daha sonra Ýshak Bey’in idaresi altýnda þehir onun inþa ettirdiði Ulucamisi, medresesi ve mevlevîhânesiyle kültürel alanda ilerleme kaydetmiþ olmalýdýr. Þehzadelerin ikametine ayrýldýðý dönemde ise âdeta kültürel bir merkez haline geldi. Pek çok þair, edip, ilim adamý, mûsiki üstadý þehzadelerin yanýnda toplandý. Þehzade Korkut burada iken þöhretini duyduðu ilim ve sanat adamlarýný yanýna çaðýrýyordu. Ayrýca kalede yüzlerce ciltlik bir kütüphane oluþturmuþtu. XVI. yüzyýlýn sonlarýna kadar Manisa merkezli kültürel hareketlilik hýzýný kesmeden sürdü. Osmanlý tarihçisi Âlî Mustafa Efendi, coðrafyacý ve seyyah Âþýk Mehmed bir süre burada kaldý. Derûnî Çelebi, Serîrî, Þühûdî, Câmî gibi þairler bu þehirde yetiþti. Sonraki devirlerde yine isim yapmýþ Manisalý þair ve ilim adamýna rastlanýr. Yine þehirde bulunan ve burada yetiþen devlet adamlarý da vardýr (Lala Mustafa Paþa, Kara Üveys Paþa, Defterdar Ýbrâhim Çelebi, Mehmed Paþa gibi). XIX. yüzyýl sonlarýnda þehirde yirmi beþ medrese, bir idâdî, iki rüþdiye, onu müslümanlara, ikisi Rum, ikisi Ermeni ve biri yahudilere ait on beþ mektep bulunuyordu. Bu sýralarda birkaç kütüphanenin de faaliyet gösterdiði belirtilir.

Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’na ait 2002 yýlý istatistiklerine göre Manisa’da il ve ilçe merkezlerinde 385, kasabalarda 181 ve köylerde 1010 olmak üzere toplam 1576 cami bulunmaktadýr. Ýl merkezindeki cami sayýsý yetmiþ ikidir.

Manisa hem Saruhanoðullarý beyliðinin merkezi hem de uzun yýllar þehzade sancaklýðý yaptýðý için külliye vb. vakýf eserleri yönünden oldukça zengindir.

Külliyeler:

Manisa Ulu Camii Külliyesi; Manisa’nýn en eski külliyesidir. Saruhanlýlar devrinde (1378-79) Ýshak Çelebi’nin Emet b. Osman’a yaptýrdýðý külliyede Cami, medrese, türbe, hamam ve çeþme bulunuyordu. Ýshak Çelebi’nin türbesi medrese avlusunun kuzeyinde yer alýr.  Mevlevîhâne imaret olarak inþa edilmiþ, sonralarý fonksiyonu deðiþtirilmiþ olmalýdýr.

Hatuniye Külliyesi:

1490-91 tarihinde yapýlan külliye cami, medrese, imaret ve mektep’ten oluþuyordu. 

Hafsa Sultan Külliyesi:

Cami, medrese, imaret, mektep, dârüþþifâ ve hankahtan oluþan Hafsa Sultan Külliyesi 1523’de inþa edilmiþtir. Külliyeye Kanûnî Sultan Süleyman tarafýndan (1538-1539) dârüþþifâ ve hamam eklenmiþtir.

Hüsrev Aða Külliyesi:

Hüsrev Aða’nýn cami ve hamamdan oluþan külliyesinin cami kýsmýnýn inþa tarihi kubbe aleminde 1554-55 tarihi yazýlýdýr. Hamamýn inþa tarihi 1558-1559’dur.

Murâdiye Külliyesi:

III. Murad tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. 1583’te inþasýna baþlanan cami 1586’da tamamlanmýþ, külliyenin yapýmý 1592-93’te bitirilmiþtir.

Ali Bey Camii ve Ýmareti:

Timurtaþ Paþaoðlu Ali Bey’in 1427-28’de inþa ettirdiði Ali Bey Camii ve Ýmareti 1570-71’deki tâdilâtla cuma namazý kýlýnmasýna uygun hale getirilmiþ, son onarýmý 1978’de yapýlmýþtýr.

Camiler

Çaþnigîr Sinan Bey Camii

1474’de yaptýrýlmýþtýr. Minaresi doðuda, camiye bu yönden bitiþik kütüphane ile cami arasýndadýr.

Attar Hoca Camii

Kurtuluþ Savaþý yýllarýnda yanýnca 1926’da eskisinden farklý biçimde yapýlmýþ, son tamirlerde de þimdiki þeklini almýþtýr.

Ývaz Paþa Camii

1484 tarihlidir.

Lala Paþa Camii

Ýnþa tarihinin ebcedle 1569-70 olduðu anlaþýlan Hacý Mehmed Bey yaptýrmýþtýr.

Alaybey Camii:

Ferhad Aða tarafýndan 1571-72 tarihlerinde inþa ettirilmiþtir.

Derviþ Ali Camii:

Aslý XV. yüzyýla ait olan, fakat geçirdiði yangýndan sonra 1894’te yerine yenisi inþa edilen Derviþ Ali Camii de bir önceki yapýnýn plan ve mimari özelliklerini gösterir.

Serabad Camii

1649 tarihli Serâbâd Camii kýrma çatýlý bir yapýysa da esasý kubbeli olmalýdýr. Geometrik desenli tuðla örgülü minaresi dýþýnda mimari özelliklerini yitirmiþtir.

Arpaalaný Camii

Defterdar Mahmud Efendi yaptýrmýþtýr.

Hacý Mahmud Camii:

Velioðlu Camii (Hacý Mahmud Camii).

Mütesellim Camii:

10 Þubat 1790 tarihli vakfiyesinden anlaþýldýðýna göre yýkýlan bir yapýnýn yerine Hacý Mehmed Aða’nýn inþa ettirdiði Mütesellim Camii’nin bitiþiðinde dershane, on iki hücreli medrese ve çeþme bulunuyordu.

XIX. yüzyýla ait Karaosmanoðlu Yetim Ahmed Aða’nýn yaptýrdýðý cami de yok olmuþtur.

Mescidler. 

Ýlyas Bey Mescidi:

Kitâbesinden anlaþýldýðýna göre Þubat 1363 ortalarýnda yapýlmýþtýr.

Hacet Mescidi:

Sur içindeki Hâcet Mescidi Saruhanlýlar dönemine aittir.

Hâki Baba Mescidi:

Kirdeci Mescidi

Ortadan kalkan Kirdeci Mescidi, Manisa Müzesi’ndeki kitâbesine göre 1393’te Ýbrâhimoðlu Ýsmâil tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.

Gurhane Mescidi

Saruhanlýlar devrine ait Gûrhâne Mescidi’nin yeri ve yapým tarihi bilinmemektedir.

Göktaþlý Mescidi

Manisa’da Osmanlý dönemine ait tarihi bilinen en eski mescid Göktaþlý Mescidi’dir.  1493-94’de inþa edilen yapý 1630-31’de cami haline getirilmiþtir.

Ýbrahim Çelebi Camii

Ýbrâhim Çelebi’nin yaptýrdýðý mescid ve medrese cümle kapýsý üzerindeki kitâbeye göre 1549 tarihlidir.

Molla Þaban Camii:

Molla Þâban Camii ve Mektebi XVI. yüzyýla aittir. Cami 1964’te yýktýrýlmýþtýr, mektep ise harap durumdadýr.

Taþçýlar Mescidi

Ýnþa tarihi bilinmemektedir.

Ayn Ali Mescidi

Ayn Ali Mescidi üç kubbeli son cemaat yeri, sekizgen kasnaklý tek kubbeli harimiyle taþ ve tuðladan inþa edilmiþ bir yapýdýr.

Niþancý Paþa Mescidi

Niþancý Paþa Mescidi enlemesine dikdörtgen planlý bir yapýdýr.

Hacý Yahya Mescidi

Hacý Yahyâ Mescidi 1474’te yaptýrýlmýþtýr.

Emir Çavuþ Mescidi

Emîr Çavuþ Mescidi dikdörtgen planlý, meyilli çatýyla örtülü küçük bir yapýdýr. XIX. yüzyýl sonlarýndaki onarýmla özgün þeklini yitiren mescidin kuzeybatý köþesinde bodur gövdeli minare bulunur.

Mektep ve Medreseler. Þehzadeler þehri olduðundan Manisa’nýn eðitimle ilgili yapýlarý çoktur. Külliyelerin parçasý durumundakiler hariç þehirde mevcut en eski ve âbidevî medrese Sinan Bey’in XV. yüzyýlda yaptýrdýðý binadýr. Avlunun doðu ve batý kanatlarýnda beþerden on derslik yer alýr. Veled Bey’in XV. yüzyýlda inþa ettirdiði Hindistanî Medresesi kare planlýdýr. Yâkub Aða Sýbyan Mektebi’ni (Kurþunlu Mektep) Kýzlaraðasý Yâkub Aða 1572-73’de yaptýrmýþtýr. Ferhad Aða Sýbyan Mektebi, Fahrünnisâ Dilþikâr Hatun tarafýndan kocasý Ferhad Aða’nýn yaptýrdýðý camiye bitiþik olarak inþa edilmiþtir. Veysî Çelebi’nin XVI. yüzyýlda yaptýrdýðý Çapraz-ý Sagīr Mektebi önceki mekteplerin planlarýný tekrarlamakta olup gördüðü tamiratlarla mimari kimliðini yitirmiþtir. XVII. yüzyýlýn Manisa kadýlarýndan Molla Þâban’ýn inþa ettirdiði cami yola gitmiþ, yakýnýndaki sýbyan mektebi harap vaziyette günümüze ulaþmýþtýr. XVIII. yüzyýla ait Hacý Mustafa Aða Sýbyan Mektebi enine dikdörtgen planlý bir yapýdýr.

Kütüphaneler. Þehrin müstakil kütüphanelerinden Çaþnigîr Camii yanýndaki, Karaosmanoðlu Hacý Eyüb Aða tarafýndan inþa edilen Çaþnigîr Kütüphanesi 1831-32 tarihlidir. Camiye bitiþik bir baþka kütüphane yine Karaosmanoðullarý’ndan Hacý Osman Aða’nýn Niþancý Paþa Kütüphanesi idi. 1789 tarihli yapý altýgen planlý, kubbeli küçük bir yapýydý. Çatalcami bitiþiðindeki kütüphane ise camiye eklenmiþtir. Sekizgen planlý, kubbeli, kesme taþtan inþa edilen Demirci Mahmud Çelebi Kütüphanesi 1862-63 tarihlidir.

Tekkeler. XIV. yüzyýla ait Vakvak Tekkesi-Türbesi kesme taþ ve tuðladan yapýlmýþ kare planlý bir yapýdýr. Hacý Hüseyin’in XVI. yüzyýlda inþa ettirdiði Kabak Tekkesi kare planlý, üzerinde kasnaklý kubbe bulunan küçük bir yapýdýr. Ýbrâhim Seydî’nin XVII. yüzyýlda yaptýrdýðý Seyyid Hoca Tekkesi harap durumdadýr. Hacý Mehmed Efendi’nin yaptýrdýðý Nakþibendî Tekkesi hakkýnda fazla bilgi yoktur. Günümüze ulaþmayan yapý XVIII. yüzyýl sonlarýna ait olmalýdýr.

Türbeler. Murâdiye Camii’nin batýsýndaki meydanda bulunan türbenin Saruhan Bey’e ait olduðu ve 1345-46 yapýldýðý kabul edilir. Yapýnýn kuzeydoðu köþesindeki izler bu türbeyle tekke veya mescidin baðlantýlý olabileceði hususunda fikir verir. Yedi Kýzlar Türbesi (XIV. yüzyýl) dikdörtgen planlý, kaba taþ ve tuðladan inþa edilmiþtir. Revak Sultan Türbesi, düzgün taþ ve tuðladan kaliteli bir iþçilikle inþa edilmiþ olup tarihi belli deðildir. Horasan pîrlerinden olan Revak Sultan Halvetî þeyhidir. Yirmiiki Sultanlar Türbesi kesme taþtan yapýlmýþ olup sekizgen planlýdýr. Ayn Ali Türbesi altýgen planlý, üstü kubbeyle örtülü bölümle buna güneyden bitiþik, meyilli çatýyla örtülü giriþ mekânýndan ibarettir. Þeyh Terzi Ahmed Efendi Türbesi kare planlý bir yapýdýr. XVII. yüzyýla ait olan yapý moloz taþtan inþa edilmiþ olup kapýsý doðu cephesindedir. Kare planlý ve tek kubbeli bir baþka türbe Tezveren Dede Türbesi’dir. Hüsrev Aða Camii 1615 tarihlidir ve hazîresinde anonim bir açýk türbe bulunur.

Bedesten ve Hanlar. Rum Mehmed Paþa Bedesteni kuzey-güney doðrultusunda dikdörtgen planlý bir yapýdýr.

Hamamlar. Mahalle hamamlarýndan Saruhanlýlar dönemine ait Gülgûn Hatun Hamamý sýcaklýk bölümü haçvari planlý, dört köþesinde halvetleri bulunan klasik tipte bir yapýdýr. Bir bölümü yýkýk olan soyunmalýk kýsmý aydýnlýk fenerli büyük bir kubbeye sahipti. Buradan geçitle ulaþýlan kubbeli ýlýklýk bir yandan usturalýða, diðer kapýyla sýcaklýða açýlýr. XV. yüzyýla ait Alaca Hamam çifte hamam olarak düzenlenmiþtir. Soyunmalýðý kare planlý olup üzeri kubbe ile örtülüdür. Tonoz örtülü küçük ýlýklýk, ortasýnda bir göbek taþý bulunan sýcaklýk, güneyinde simetrik planlý halvetler ve su haznesinden oluþmaktadýr. Dârüssaâde Aðasý Yâkut Aða’nýn yaptýrdýðý, Cumhuriyet Hamamý denilen yapý 1574 yýlýna ait bir çifte hamamdýr. Soyunmalýklarý kare planlý ve ortalarý þadýrvanlý, sýcaklýklarý ise kubbe ve tonozlarla örtülüdür. Ývaz Paþa Vakfý Karaköy Hamamý, Bizans baþlýklý üç sütuna dayanan sivri kemerleriyle revaklý bir giriþ cephesine sahiptir.

Çeþmeler. Evliya Çelebi’nin þehirde olduðunu bildirdiði 3000 çeþmeden çok azý günümüze kadar gelebilmiþtir. Kitâbeli en eski çeþme 1587 tarihli Pîr Nefes Çeþmesi’dir. Arpaalaný Camii’nin köþesindeki bu çeþme kesme taþtan yapýlmýþtýr. Sivri kemerli bir niþ içinde mermer ayna taþýyla üzerinde kitâbe yer alýr. 1762-63 tarihli Derviþ Hasan Çeþmesi, Yerhasanlar Camii’nin hazîre duvarýna komþudur. Altý satýrlýk kitâbesi ve ayna taþý sivri kemerli niþ içine alýnmýþtýr. 1790-91 tarihli Karaosmanoðlu Hacý Pulat Mehmed Aða Çeþmesi çift cephelidir. 1799 tarihli Taþçýlar Mescidi Çeþmesi, Çarþý Camii’nin duvarýna bitiþik olarak yapýlmýþtýr. Kemeri içinde bitkisel bezemeler ve ibrik-maþrapa tasviri olan kabartmalar görülür. Süleyman Paþa’nýn 1809’da yaptýrdýðý empire çeþme yuvarlak kemerli üç saðýr niþ ve arkasýndaki hazneden ibarettir. Süleyman Paþa’nýn Manisa’daki diðer çeþmesi Molla Þâban Mescidi duvarýna bitiþikti. Önceki çeþmeyle ayný kaynaktan beslenen ve kitâbe metni diðerinin ayný olan bu çeþme günümüze ulaþmamýþtýr. Vakvak Tekkesi’ne bitiþik çeþme þehrin günümüze gelen en eski çeþmesi olmalýdýr. Tek kemerli basit çeþmelerden bazýlarý Ulucami, Dokur, Derdiler, Serâbâd, Lala Paþa Camii, Dere Mahallesi ve Mýsýroðlu çeþmeleridir. XV. yüzyýla ait Kaval Çeþme ayna taþýna gömülü pâyeciklerle barok tarzda yenilenmiþtir. Murâdiye Külliyesi çeþmeleri klasik tarzdadýr. Dereboyu’ndaki Anonim Çeþme ve Saat Kulesi önündeki çeþmenin ayna taþlarýnda zarif süslemeler görülür. Bedesten kapýsý yanýndaki çeþme Batý zevkini yansýtýr. Saruhan Bey parkýnýn ortasýnda yekpâre mermerden yapýlmýþ selsebilli çeþme ise XIX. yüzyýl sonlarýnýn özelliklerini taþýr. Çaþnigîr Camii’nin abdest musluklarý üzerindeki 1910 tarihli kitâbeden Karaosmanoðlu Hacý Mahmud Bey’in eþi Cemile Haným’ýn Manisa’da bir sebil yaptýrdýðý anlaþýlýr. Karaosmanoðullarý’ndan Hacý Osman Aða’nýn Niþancý Paþa mahallesindeki sokaðýna ve hanýnýn içine birer çeþme inþa ettirdiði vakfiyelerinden anlaþýlmaktadýr. Hacý Ahmed Aða’nýn eþi Zeliha Haným’ýn 1919-20 tarihli vakfiyesinde bu zatýn Manisa’da bir sebil yaptýrdýðý kayýtlýdýr. FERÝDUN EMECEN ENÝS KARAKAYA