Eklenme Tarihi : 7.11.2025
G�ncelleme Tarihi : 7.11.2025
Okunma Say�s� : 117
Yorum Say�s� : 0

Saltukular- Erzurum

SALTUKLULAR

Merkezi Erzurum olmak �zere Do�u Anadolu�da h�k�m s�ren T�rk-�sl�m h�nedan� (1071-1202) Anadolu�da kurulan ilk T�rk beyliklerinden biri olup h�nedan�n kurucusu Eb��l-Kās�m �zzeddin Saltuk Bey�in Malazgirt zaferinden �nceki hayat� hakk�nda bilgi yoktur. Anadolu�nun fethinde b�y�k hizmetlerde bulundu�u i�in Kars, Pasinler, Oltu, Erzurum, Tortum, Tercan, �spir, Bayburt, �ebinkarahisar ve y�releri veraset yoluyla �ocuklar�na intikal etmek �zere kendisine ikt� edilmi�tir (1071).

Saltuklu h�nedan� 1122 y�l�ndan itibaren Saltuko�ullar� (Ben� Saltuk) ad�yla tan�nm��t�r.

N�s�r�ddin�in ard�ndan Saltuklu taht�na k�z karde�i Mama Hatun�un ge�ti�i ve 1200-1201 y�l�na kadar Erzurum�u y�netti�i anla��lmaktad�r. G��l� ve ihtirasl� bir kad�n olan Mama Hatun, Tercan�da bir kervansaray ve t�rbe yapt�rm��t�r.

Son Saltuklu h�k�mdar� Melik�ah��n torunlar�n�n Yavuz Sultan Selim devrine kadar �emi�kezek�te h�k�m s�rd�kleri rivayet edilmektedir. Saltuklu h�nedan� ba�lang��ta B�y�k Sel�uklu sultanlar�na, daha sonra s�ras�yla Azerbaycan Atabegleri�ne, Irak Sel�uklular��na ve Anadolu Sel�uklular��na t�bi olmu�tur.

Kale Camii, Tepsi Minare, Ulucami, Saltuklular�dan zaman�m�za intikal eden ba�l�ca mimari eserlerdir. Bunlardan ilk ikisi Ziy�eddin (Eb��l-Muzaffer) Gazi, Ulucami ise 1179 y�l�nda N�s�r�ddin Muhammed taraf�ndan yapt�r�lm��t�r. �� K�mbetler denilen t�rbelerden birinin Saltuklular�a aittir. T�rbenin yan�nda bir de z�viye vard�r. Tercan�da Mama Hatun taraf�ndan yapt�r�lan kervansaray, hamam, cami ve t�rbe Sel�uklu vak�f eserleridir.

Saltuklular, Do�u Anadolu b�lgesinde h�k�m s�rd�kleri s�re i�erisinde mevcut kaleleri onararak kullanm��lar ve cami, t�rbe, hamam, kervansaray gibi �nemli yap�lar in�a etmi�lerdir.

Saltuklular devrinin en �nemli yap�s� Erzurum Ulucamii olup 1179 y�l�nda �zzeddin Saltuk�un o�lu Melik N�s�r�ddin Muhammed taraf�ndan Eb��l-Feth Mehmed�e yapt�r�lm��t�r. Yap�n�n Nasuh Pa�az�de H�seyin Pa�a ad�na en eski tamir kit�besi 1639 tarihlidir.

Saltuklular�a ait di�er bir yap� Erzincan Tercan�da yer alan Mama Hatun K�lliyesi�dir. 1191�de II. �zzeddin Saltuk�un k�z� Mama Hatun taraf�ndan in�a ettirilen bu k�lliye k�mbet, kervansaray, hamam ve camiden olu�maktad�r.

Erzurum�da �ifte Minareli Medrese�nin g�neyinde �zzeddin Saltuk�a ait oldu�u kabul edilen Em�r Saltuk K�mbeti muhtemelen 1189-1190 y�llar�nda in�a edilmi�tir.

�zerlerinde kit�be bulunmayan, ancak Saltuklular�a mal edilen �spir Kale Mescidi ve Micingert K�mbeti XII. y�zy�l Saltuklu eserleriyle �sl�p birli�i g�stermektedir. Micingerd K�mbeti, Micingerd Kalesi�nin kuzeydo�usunda iki renkli d�zg�n kesme ta�la in�a edilmi�tir. ABD�LKER�M �ZAYDIN NESR�N ��EK AK�IL

ERZURUM

Erzurum ovas�n�n g�neydo�u kenar�nda, bu ova ile Paland�ken da��n�n temas sahas�nda kurulmu� olan Erzurum �ehri meyilli bir alan �zerinde bulunur.

�ehrin bilinen ilk ad�, Do�u Roma (Bizans) �mparatoru II. Theodosios�a (408-450) izafe edilen Theodosiopolis�tir. Ermeniler ise buray� Karin veya Karnoi-Kalak ad�yla anm��lard�r. Bu ad Bizansl�lar taraf�ndan Yunancala�t�r�larak Karintis �eklini alm��t�r. Bel�z�r�, b�lgeye h�kim olan ki�inin �l�m� �zerine yerine ge�en Kali adl� kar�s� taraf�ndan kuruldu�u i�in Kalikale (Kali�nin ihsan�) ad� verilen �ehre Araplar��n Kāl�kal� dediklerini s�yler. Buraya mensup olanlar da Kāl� nisbesini kullanm��lard�r. Bunlar aras�nda Kad� Eb��l-Asba� el-Kāl� ve dilci Eb� Ali el-Kāl� zikredilebilir. T�rkler, eski �a�lardan beri mesk�n olan ovadaki Erzen�i fethettikten sonra (1048-1049) buradaki halk�n bir k�sm�n�n s��nd�� Theodosiopolis i�in Erzen ad�n� kullanm��lard�r. Ancak Siirt taraflar�ndaki di�er Erzen�den ay�rmak ve bunun Anadolu�ya ait oldu�unu belirtmek i�in sonuna Rum kelimesini eklemi�lerdir. Nitekim burada bas�lan Sel�uklu paralar�nda �ehrin ad� Erzen��r-R�m, Erzen-i R�m ve Erz-i R�m �eklinde yaz�lm��t�r. Daha sonra bu ad Arz-� R�m olmu�, nihayet bug�nk� Erzurum �eklini alm��t�r.

Anadolu�ya y�nelik �ran sald�r�lar�na kar�� muhtemelen 415-422 y�llar�nda kurulmu� olan Erzurum�un ilk devreleri hakk�nda bilgi yoktur. Hz. Osman zaman�nda Hab�b b. Mesleme kumandas�ndaki kuvvetlerce 653�te zaptedildi. Fetihten sonra Erzurum�u bir �s olarak kullanan m�sl�manlar buradan kuzey ve do�u istikametinde ak�nlar d�zenlediler. �ehir 686�da Bizansl�lar��n eline ge�tiyse de 700�de geri al�nd�. Bizans ordusunun 751�deki ku�atmas�na kar�� b�y�k direnme g�steren Erzurum, �ehirdeki Ermeniler�in yard�m� ile 753�te yeniden Bizansl�lar taraf�ndan ele ge�irildi ve �ehir halk� katledildi. Ard�ndan Halife Mans�r bir ordu g�nderip �ehri kurtard� (756). Halife Mehd�-Bill�h zaman�nda Erzurum�a T�rk birlikleri yerle�tirildi. Ancak daha sonra �ehrin tekrar Bizans��n eline ge�ti.(948)

Ancak Sultan Alparslan zaferden sonra Erzurum�un �evresini Em�r Saltuk�a ikt� olarak vermi� ve onun ayn� y�l (1071) Erzurum�u fethetmesiyle �ehirde T�rk h�kimiyeti kesin olarak ba�lam��, B�y�k Sel�uklu Devleti�ne ba�l� Saltuklular Beyli�i�nin temelleri at�lm��t�r.

Otuz be� y�l Akkoyunlu y�netiminde bulunan �ehir 1480-1490 y�llar�nda Safev� propagandalar�ndan bir hayli etkilendi. Safev� H�k�mdar� �ah �sm�il Akkoyunlu Beyli�i�ni ortadan kald�rarak Erzurum�a h�kim oldu (1502).

�ald�ran Sava��ndan (1514) sonra Do�u Anadolu�nun b�y�k bir k�sm� Osmanl� y�netimine girdi�i ve civar� ele ge�irildi�i halde Erzurum�un tam anlam�yla zapt� b�lgedeki �ran n�fuzunun tamamen k�r�lmas�na kadar gecikti.

Erzurum�un ancak M�s�r seferinden sonra 1518-1519 tarihleri aras�nda Osmanl� y�netimine dahil edildi�i san�lmaktad�r.

Kan�n� Sultan S�leyman d�neminde yeniden imar edilen ve isk�na a��lan Erzurum, �ran �zerine yap�lan seferler s�ras�nda �nemli bir asker� �s haline getirildi.

�ehir, esasl� bir �ekilde imar hareketini Kan�n� Sultan S�leyman��n �ran seferleri s�ras�nda g�rd�.

XVII. y�zy�lda �ehirde kervanlar�n konaklamalar� i�in yetmi� han, 800�den fazla d�kk�n ve d�rt kap�l� bir bedesten vard�.

Tarihi boyunca m�ruz kald�� istil�lar dolay�s�yla �ehrin kalesi ve di�er tarih� �bideleri b�y�k tahribata u�ram��t�r. Erzurum�a T�rk-�sl�m karakterini kazand�ran ve �ehri �bidelerle donatan Saltuklular�dan kalma Tepsi Minare denilen ve ge� devirde Saat Kulesi yap�lan g�zetleme kulesinin yine ��kale�de bulunan Kale Mescidi ile birlikte XII. y�zy�lda in�a edildi�i san�lmaktad�r. Ayr�ca bug�nk� Ulucami ve �� K�mbetler de Saltuklular�dan kalmad�r.

Sel�uklular ve �lhanl�lar�dan pek az eser g�n�m�ze kadar gelebilmi�tir. Bunlar�n i�inde en �nemlisi �ifte Minareli Medrese�dir. Hatuniye Medresesi de denilen bu yap� Anadolu�daki benzerlerinin en b�y�� say�l�r. �lhanl�lardan, 1310�da Hoca Cem�leddin Y�kut taraf�ndan in�a edilen Y�kutiye Medresesi kalm��t�r. Ahmediye (D�r�lhadis) ve Sultaniye medreseleriyle G�m��l� K�mbet de bu d�nemden kalma eserlerdir. Osmanl� devri yap�lar� aras�nda Mimar Sinan��n eseri Lala Mustafa Pa�a ile �br�him Pa�a camileri ba�ta gelmektedir. Evliya �elebi�nin ziyareti s�ras�nda �ehirde yetmi� yedi cami ve mescid bulunuyordu. Kām�s��l-a�l�m�a g�re XIX. y�zy�l sonlar�nda burada sekizi b�y�k olmak �zere otuz cami yer al�yordu.

Kale Mescidi ��kale�de Tepsi Minare�nin do�usunda olup mescidin Saltuklular devrinde (XII. y�zy�l) yap�lm�� oldu�u tahmin edilmektedir. Ulucami Tebrizkap� semtinde �ifte Minareli Medrese�nin yan�ndad�r. Bug�n kay�p olan kit�besine g�re 1179-80 y�l�nda Eb��l-Feth Melik Muhammed taraf�ndan in�a ettirilmi�tir. Lala Mustafa Pa�a Camii Cumhuriyet caddesi �zerindedir; il merkezindeki Osmanl� camilerinin en �nemlisi olup Mimar Sinan��n in�a etti�i eserler aras�nda ad� ge�er. Arap�a kitabesine g�re Lala Mustafa Pa�a taraf�ndan 1562 y�l�nda yapt�r�lm��t�r. Minaresi olmayan Murad Pa�a Camii Kuyucu Murad Pa�a taraf�ndan 1573-1574 tarihlerinde yapt�r�lm��t�r. Biti�i�inde Ahmediye Medresesi Mescidi bulunur. G�rc�kap� Camii 1608 tarihinde yap�lm��t�r. 1620-21 tarihinde Ahmed A�a taraf�ndan in�a ettirilen Boyahane Camii Boyahane mahallesinde ve hamam�n biti�i�indedir. C�feriye Camii Tebrizkap��ya do�ru giderken Cumhuriyet caddesinin solundad�r. Ta�kap� �zerindeki in�a kit�besine g�re cami 1645 y�l�nda Eb�bekir o�lu Hac� Cafer taraf�ndan yapt�r�lm��t�r. Kur�unlu Cami Feyzullah mahallesinde oldu�u i�in Feyziye Camii ad�yla da an�l�r; yan�ndaki medrese gibi d�zg�n kesme ta�larla in�a edilmi�tir. Kitabesine g�re cami, 1700-1701 y�l�nda Erzurumlu �eyh�lisl�m Seyyid Feyzullah Efendi taraf�ndan in�a ettirilmi�tir. Pervizo�lu Camii C�ferz�de mahallesindedir. Vakfiyesine g�re yan�ndaki medrese ile birlikte 1716 y�l�nda Pervizo�lu Hac� Mehmed taraf�ndan yapt�r�lm��t�r. Dervi� A�a Camii, Ta�ma�azalar caddesinin alt ucundan Eskibadpazar��na ��kan yol �zerindedir. Ta�kap� �zerindeki T�rk�e onar�m kit�besi 1845 tarihlidir. Caminin banisi olup1736 tarihinde vefat eden Hac� Dervi� A�a cmi avlusuna g�m�lm��t�r. �n�a tarihi 1717-18 y�l�d�r. G�mr�k Camii Kongre Meydan��ndan Mahalleba��na giden yol �zerindedir. G�mr�k camii�ni 1717-18 tarihinde Hac� Bekta� o�lu Dervi� Hac� �br�him in�a ettirmi�tir. Bak�rc� Camii, kitabesine g�re cami 1720-21 y�l�nda Bak�rc� Mustafa A�a taraf�ndan yapt�r�lm��t�r. Narmanl� Hac� Yusuf taraf�ndan yapt�r�lan Narmanl� Camii�nin in�a tarihi 1738-39 dur. �br�him Pa�a Camii, H�k�met Meydan��nda eski vil�yet binas� ile Ta�ambarlar aras�ndad�r. Caminin banisi �brahim Edhem Pa�a olup in�a tarihi 1748 y�l�d�r. Muhtemelen 1737-1766 tarihleri aras�nda yap�lm�� olan �eyhler Camii ayn� adla an�lan mahallede �eyhler Medresesi�nin kar��s�ndad�r. Cennetz�de Camii, A�a�� Yoncal�k mahallesinde Ta�ambarlar��n g�neyinden ge�en yol �zerindedir. Vak�f kay�tlar�na g�re 1785-86 y�l�nda �sm�il Efendi taraf�ndan yapt�r�lm��t�r.

�ehirdeki di�er vak�f camilerin belli ba�l�lar�n� listelememiz gerekirse; Ayaz Pa�a Camii (1558-59), G�rc� Mehmed Pa�a Camii (1648), Kemhan Camii (1653-54), Ye�en A�a Camii (1661-62), Kas�m Pa�a Camii (1667-68), Mehdi Efendi Camii (1795-96).

Erzurum�daki medreselerin en tan�nm�� ve g�rkemlisi, Ulucami�nin g�neydo�usunda yer alan muhtemelen XIII. Y�z y�lsonlar�nda in�a edilmi� olan �ifte Minareli Medrese�dir. Kitabesine g�re Sultan Olcaytu zaman�nda Hoca Cemaleddin Yakut taraf�ndan yapt�r�lan Y�kutiye Medresesi Cumhuriyet caddesi �zerindedir. Ahmediye Medresesi Erzincankap� semtinde Murad Pa�a Camii�nin hemen do�usundad�r. Medrese 1314 y�l�nda Ahmed b. Ali b. Y�suf taraf�ndan in�a ettirilmi�tir.

Erzurum �ehir merkezinde, Osmanl� d�nemine ait belli ba�l� medreseler ise �unlard�r; 13 h�creli Kur�unlu Medrese (Fevziye Medresesi) ayn� ad� ta��yan caminin biti�i�indedir. Medrese, biti�i�indeki cami ile birlikte 1700-1701 y�l�nda yap�lm��t�r. Pervizo�lu Medresesi, Pervizo�lu Camii�ne biti�ik olup Pervizo�lu Camii ile birlikte 1716 y�l�nda in�a edilmi�tir. �eyhler Medresesi. �eyhler mahallesinde ayn� adl� caminin yak�n�nda yolun kar�� k�y�s�ndad�r. �eyh Mustafa Efendi taraf�ndan 1760-61 y�l�nda in�a ettirilmi�tir.

�ifte Minareli Medrese�nin g�neyinde, bug�n ortadan kalkm�� eski bir mezarl�k i�inde yer alan ve �� K�mbetler ad�yla an�lan t�rbelerden en b�y��n�n Em�r Saltuk�a ait oldu�u ve XII. y�zy�l�n sonlar�na do�ru yap�ld�� tahmin edilmektedir. Di�er iki k�mbetin XIV. y�zy�lda in�a edildi�i san�lmaktad�r. Karanl�k K�mbet Dervi� A�a Camii�nin kar��s�nda olup 1308) tarihinde Sadreddin T�rkbeg�e aittir. G�m��l� K�mbet Karskap�s� semtinde Asr� Mezarl�k��n kar��s�ndad�r. Muhtemelen XIV. y�zy�l ba�lar�nda in�a edilmi�tir. Cumhuriyet caddesi �zerinde bulunan Cimcime Sultan K�mbetinin XIV. y�zy�l ba�lar�nda in�a edildi�i san�lmaktad�r. R�bia Hatun K�mbeti Hasanbasri mahallesindedir. XIII. y�zy�l sonuna veya XIV. y�zy�l ba�lar�na aittir. Ah� Baba K�mbeti Narmanl� mahallesinde Narmanl� Camii yak�nlar�ndaki bir evin bah�esindedir. Muhtemelen XIV. y�zy�la aittir. Mehd� Abbas K�mbeti XIV-XV. y�zy�llar aras�na tarihlendirilmektedir. Osmanl� d�nemine ait bir di�er t�rbe olan Ane Hatun T�rbesi, 1649 y�l�nda Marav Han��n k�z� Ane Hatun i�in yap�lm��t�r. Mahmud Pa�a T�rbesi�nin in�a tarihi ise 1794-95 dir.

Orta�a� kervan yollar�n�n en i�leklerinden biri �zerinde yer almas�na ve canl� bir ticaret merkezi olmas�na ra�men Erzurum �ehir merkezinde Sel�uklu kervansaray� yoktur; Osmanl� d�nemine tarihlenen hanlardan 31 h�creli Ta�han muhtemelen Kan�n� Sultan S�leyman��n veziri R�stem Pa�a taraf�ndan 1544-1561 y�llar� aras�nda yapt�r�lm��t�r. �ehirde Ta� Han�dan ba�ka XVIII. y�zy�la tarihlenen G�mr�k Han� ve XIX. Y�zy�la tarihlenen Cennetz�de Han� ve yine XIX. y�zy�la tarihlenen Kamburo�lu Han� bulunmaktad�r.

Erzurum �ehri�ndeki Mevcut hamamlar�n en g�rkemlisi, Boyahane Hamam� 1566-67 tarihinde Hac� Emin Pa�a taraf�ndan yapt�r�lm�� olup �ifte hamamd�r. Lala Pa�a Hamam� Tebrizkap� semtindedir. Banisinin Lala Mustafa Pa�a (�. 1580) oldu�u san�lmaktad�r. K�rk�e�me Hamam� hayli tamir ve t�dil�t g�rm��t�r. Yap�n�n kit�besi yoktur, XVI veya XVII. y�zy�lda in�a edildi�i san�lmaktad�r. K��k Hamam Alipa�a mahallesindedir. Murad Pa�a�n�n vak�flar�ndan oldu�u bilinen hamam XVI. y�zy�l�n ikinci yar�s�na tarihlenmektedir. Murad Pa�a Hamam� Murad Pa�a Camii�nin g�neyinde ayn� adla an�lan mahallededir. Yap�n�n ad�, Murad Pa�a Camii ile �a�da� oldu�unu (XVI. y�zy�l�n ikinci yar�s�) d��nd�rmektedir. Saray Hamam� Em�r�eyh mahallesindedir; i�ine sonradan eklenmi� bir dehlizden girilir. Kitabesine g�re 1707-1708 y�l�nda Dervi� A�a taraf�ndan in�a ettirilmi�tir. G�mr�k Hamam��n�n bug�nk� giri�i ana eksen �zerinde de�il yandad�r. Hamam G�mr�k Camii�nin vakf� oldu�una g�re XVII. y�zy�l�n ilk �eyre�ine tarihlenmelidir. �ifte G�bek Hamam� �ok t�dil edilmi� olmas�na ra�men Erzurum�un plan y�n�nden h�l� en ilgin� hamam�d�r. Kit�besi bulunmayan, fakat Bak�rc� Camii�nin vakf� oldu�u bilinen yap� XVIII. y�zy�l�n ilk yar�s�na tarihlenmektedir. �eyhler Hamam� ayn� ad� ta��yan medresenin yan�nda ve caminin kar��s�ndad�r. �eyhler Camii�nin vakf� olan kit�besiz yap� XVIII. y�zy�l�n ikinci yar�s�na aittir. Tahta Hamam��n soyunmal�� zerinde bug�n yap�ya ad�n� veren ah�ap bir tavan bulunmaktad�r. �br�him Pa�a Camii�nin vakf� olan hamam XVIII. y�zy�l�n ortalar�na tarihlenmektedir. Past�rmac� Hamam� Fu�diye Hamam� ad�yla da an�l�r; G�rc�kap� semtindedir.

Diyanet ��leri Ba�kanl��n�n 1993 y�l� istatistiklerine g�re Erzurum�da il ve il�e merkezlerinde 283, kasaba ve k�ylerinde 1079 olmak �zere toplam 1362 cami bulunmaktad�r. �l merkezindeki cami say�s� ise 142�dir. RAHM� H�SEY�N �NAL CEVDET K��K

Sitedeki

�nceki Yaz�s� Sonraki Yaz�s�

Yazar�n

�nceki Yaz�s� Sonraki Yaz�s�

( Saltukular- Erzurum ba�l�kl� yaz� Mustafa ESER taraf�ndan 7.11.2025 tarihinde sitemize eklenmi�tir. Sitemizde yay�nlanan eserlerin hukuki sorumlulu�u , kullan�lan materyaller ve yaz�n�n i�eri�i yazarlar�na aittir.�zin al�nmadan kaynak g�sterilse bile sayfam�zdaki eserler ba�ka yerde yay�nlanamaz. Eserlerin izin al�nmadan kopyalanmas� ve kullan�lmas� 5846 say�l� Fikir ve Sanat Eserleri Yasas�na g�re su�tur. )
Okudu�unuz Yaz�n�n Site Kurallar�n� �hlal Etti�ini D��n�yorsan�z, Site Y�netimine Bildirmek ��in T�klay�n�z.

Saltukular- Erzurum

EdebiyatEvi.Com | Edebiyat ve K�lt�r Platformu

EdebiyatEvi.Com | Edebiyat ve K�lt�r Platformu

EdebiyatEvi.Com | Edebiyat ve K�lt�r Platformu