ÝSTANBUL

Tarihin en eski þehirlerinden Ýstanbul’un biz Müslümanlarýn gözünde ve gönlündeki yeri Peygamber Efendimizin “Ýstanbul mutlaka fethedilecektir. Onu fetheden komutan ne güzel komutan, o ordu ne güzel ordudur. Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 335; Buharî, et-Tarihu’l-Kebir, I, 81; et-Tarihu’s-Saðîr, I, 306; el-Bezzâr, el-Müsned, el-Müsned, c. II, s. 308; Taberani, el-Mu’cemu’l-Kebir, II, 38; Hakim, Müstedrek, IV, 422; Heysemî, Mecmeu’z-Zevâid, VI, 219. mealindeki hadis-i þerifleri sebebiyle her zaman farklý olmuþtur. Sahabe devrinden sonraki 8 asýr boyunca bütün Ýslam devletleri bu müjdeye nail olmak için Ýstanbul’u fethetmeyi her zaman düþünmüþ ve planlamýþtýr. Bu kutlu fetih 1453 yýlýnda Fatih Sultan Mehmed Han ve Osmanlý ordusuna nasib oldu. Osmanlý Devletinin 450 yýldan fazla Baþkentliðini yapan Ýstanbul þüphesiz ki- hem zamanýnýn en büyük þehri hem de Osmanlý’nýn baþkenti olmasý sebebiyle- vakýf hizmetlerinin en çok olduðu yerdir. Hem Baþkent olmasý, hem döneminde nüfus olarak dünyanýn en büyük þehri olmasý böyle bir zorunluluk ortaya çýkarmýþtýr.

Mehmet Canatar’ýn hazýrladýðý 1600 tarihli Ýstanbul vakýflarý tahrir defterinde verdiði bilgilere göre: Tahrir defterinde toplam 13 nahiyede yer alan ve 226 mahallede teþkil edilen 3265 vakýf faaliyettedir. Defterde iki kiþi tarafýndan ortaklaþa tesis edilmiþ vakýflarýn sayýsýnýn 56’yý bulmakta, Ýkili vakýflarýn çoðunluðunu, erkeðin ismi önde gelmek üzere eþlerin oluþturduðu, iki erkek veya iki kýz kardeþ, biri erkek diðeri kýz iki kardeþ, iki erkek veya iki kadýn veyahut baba oðul tarafýndan ortaklaþa kurulmuþ vakýflar görülebilmektedir. Üç kiþi tarafýndan tesis edilmiþ iki vakýf bulunmakta, bir vakýf ise biri kadýn üçü erkek dört kiþi tarafýndan teþkil edilmiþtir. Bunlarýn yanýnda, eserde toplu avarýz vakýflarý da görülmekte; bunlardan bazýsý vakýflarýn ismi belirtilmeden “Vakf-ý” baþlýðý atýlarak kimlerin hangi mahalle avarýzý için ne kadar verdiklerini ve toplamýnýn ne olduðunu da gösterir biçimdedir. Kadýnlar tarafýndan kurulan vakýflara bakýldýðýnda, defterde yer alan 3265 vakýftan, 1330’unun kadýnlar tarafýndan tesis edildiði, bunun oran olarak % 40,73’e tekabül ettiði görülmektedir. Bunlara erkeklerin birinci isim olduðu 35 müþtereken kurulan vakýf da ilave edilirse oran % 41,80’e yükselmektedir. Bu, gerçekten üzerinde durulmasý ve içtimaî, iktisadi ve dini açýdan tahlil edilmesi gereken bir durumdur. Nitekim Gabriel Baer, Barkan-Ayverdi neþrini kadýnlarýn kurduðu vakýflar açýsýndan deðerlendirmekte ve Osmanlý Devleti’nde kadýnýn ekonomik açýdan ne derece etkili olduðu ve topluma katkýda bulunduðuna dikkat çekmektedir. Ayrýca kadýnlarýn adýný taþýyan mahallelerin de mevcudiyetini sürdürdüðü görülmektedir…(Ýstanbul Vakýflarý Tahrir Defteri1009-1600 Tarihli,Haz. Doç. Dr. Mehmet Canatar. Türkiye Araþtýrmalarý Literatür Dergisi C.3 Sayý 5 2005)

1766 Tarihli Bir Hamam Defterine Göre Ýstanbul Vakýf Hamamlarý

Hamam (hammâm) kelimesi Arapçada “ýsýtmak, sýcak olmak” anlamýndaki hamm kökünden türemiþ olup “yýkanma yeri” anlamýna gelmektedir. Kökeni ilk medeniyetlere dayanmakla birlikte, hamamýn bir þehir mekâný olmasý ve sivil mimarinin tipik özelliðini kazanmasý Romalýlar dönemine tekabül etmektedir. Ýslam dininin temizliðe verdiði önem herkesin malumudur.  Bu durum Bakara suresinde açýkça belirtilmektedir. (“ Þüphesiz Allah çok tövbe edenleri sever, çok temizlenenleri sever." Bakara 222) Peygamber Efendimiz (sav) de bir hadisi þerifinde “Temizlik, imanýn yarýsýdýr.” Müslim, Tahâret, 1.

Ýslam tarihinin baþlangýcýndan itibaren Ýslam devletleri fetihlerle büyüdüler. Doðal olarak fethedilen topraklar gayrimüslimlere aitti. Ýlam devletlerinin iskan politikasý þöyle iþliyordu. Fethedilen bölgelerde cami-imaret ve hamam merkezli Müslüman mahalleleri kuruluyordu. Ardýndan vakýflar devreye girerek þehir imar edilmeye baþlýyordu.

Ýslam beldelerinin þehir, kaza statüsündeki bütün yerleþim yerlerinde imar faaliyetlerinin merkezinde muhtemelen ikinci sýrada hamamlar gelmektedir. Vakýf insanlar hamam inþa etmeye özel bir önem vermiþtir. Bunun elbette ki en temel sebebi temizlik ikinci sebebi ise hayrat olarak vakýflara gelir getirici olmasýdýr.

Yüzyýllar süren baþkentliði sýrasýnda temizlik ve kültür þehri olan Ýstanbul hamamlarýnýn istatistiki bilgilerini paylaþmadan önce Derin Tarih dergisinin 2015 Aðustos sayýsýnda The Dirt On Clean kitabýnýn yazarý Katherine Ashenburg’la yapýlan bir röportajdan bazý kýsa alýntýlarla Orta Çað’da Avrupa’da ki temizlik anlayýþýndan bahsetmek yerinde olacaktýr kanaatindeyim.

Katherine Ashenburg röportajýnda diyor ki:

(Bu kitabý yazdým çünkü bir gün kraliyet Ontario müzesinde dolaþýrken çok kirli olduðunu düþündüðüm Ortaçað insanýnýn Haçlý seferinden dönenlerin beraberinde getirdiði Türk hamamý sayesinde aslýnda epey temiz insanlar olduðunu belirten bir sergiyle karþýlaþtým…Mesela Fransa’daki meþhur Versay sarayýnda birkaç yüzyýl önce gezintiye çýksanýz merdiven altlarýnda insan dýþkýlarýnýn toplandýðýný, saray beyefendilerinin merdiven boþluklarýna ve avlulara idrarlarýný yaptýðýný ve tabi ki yatak odalarýnda aðzýna kadar dolu lazýmlýklar bulunduðunu görürdünüz. Örneðin 16.Luis’in öldüðü sene merdivenlerdeki dýþkýlarýn haftada bir kez temizlenmesi için bir emir yazdýðýný düþünün. Ýþte vaziyet bundan ibaretti.

…-Avrupa’lý Kraliyet ailelerinden banyo alýþkanlýðý olmayan, asgari vücut temizliðine önem vermeyen isimlere kitabýnýzda geniþçe yer veriyorsunuz.

…Fransa Kralý 16.Luis oldukça atletik ve uzunca bir ömür geçirmiþ bir adamdý. Söylenene göre hayatý boyunca sadece iki ya da üç kez banyo yapmýþtý… Gariptir 17.yüzyýl insanlarý ketenin kiri temizlediðine ve gömleði deðiþtirmenin daha güvenli, bilimsel bir temizlenme yöntemi olduðuna inanýrlardý. Çünkü suyun hastalýk taþýdýðýný düþünürlerdi.

…Hýristiyanlýk söz gelimi Ýslam veya Hinduizmin aksine temizliðe özellikle vurgu yapmayan dünya çapýnda etkiye sahip yegane büyük dindir. Vücut bakýmý, vücudu temizlemek vs. gibi meseleler ya Kilise tarafýndan hiç önemsenmiyor ya da yýkanmayan insanlar, kutsallýklarý ile ve dünyevi olan bedene önem vermemeleri sebebiyle övülüyorlardý… Sabun 19.yüzyýlýn ikinci yarýsýna kadar Avrupa ve Amerika’da yerleri ve kýyafetleri yýkamakta kullanýlýrdý. Bilim insanlarý deri için çok zararlý olmayan kalýp (sývý olmayan) sabun yapmayý öðrendiler. Bu dönemden itibaren Batý’da insanlar sabunla yýkanmaya baþladýlar. Daha öncesinde ise sadece su ile yýkanýrlardý.

…Müslümanlar Hýristiyanlarý göre çok daha temizdi ve bunu saðlayan Ýslamýn temel öðretileriydi. Ne yazýk ki Müslümanlarýn hamam ve temizlenme geleneði Ýspanya’da yerleþemedi. Bunu sebeplerinden biri, Ýspanyollarýn Müslümanlardan pek hoþlanmamasý ve onlarý taklit etmek istememesiydi.

…Ýspanya’da Müslüman hamamlarýnýn çoðu ya yýkýldý ya da kaderine terk edildi. Bu sayede Ýspanya yeniden kirliliðiyle gurur duyan bir ülkeye dönüþmüþ oldu.

Osmanlý dünyasýnda beden temizliðine verilen ehemmiyetin yaný sýra, iyi gelir getirmeleri ve toplumun temel sosyalleþme ve bir aradalýk ihtiyaçlarýný karþýlamalarý dolayýsýyla çok sayýda hamam inþa edilmiþtir. Genellikle vakýflar bünyesinde tesis edilen ve iþletilen hamamlar bu iþlevlerini yerine getirdikleri müddetçe hayatiyetlerini devam ettirdiler.

15. ve 16. yüzyýllar, hamamlarýn Osmanlý Ýstanbulu þehir hayatý içerisinde etkin rol almaya baþladýklarý dönemdi ve II. Mehmed (1451-1481) döneminde Ýstanbul’da 26 hamam inþa edilmiþti. Bu 26 rakamý, henüz Konstantiniyye’nin Ýslamî-Osmanlý bir karakter kazanmamýþ olduðu bir dönem için oldukça yüksektir. Bu kuru bir iddia deðildir. Bildiðim kadarýyla 1453 yýlýnda fethedilen Ýstanbul’un Payitaht ilan edilmesi 1466 yýlýdýr. Bu 13 yýllýk sürede Ýstanbul Ýslami bir çehreye kavuþturuldu.  Akademisyen Ahmet Yaþar’ýn çalýþmasýnda belirttiðine göre Fatih döneminde inþa edilen hamam sayýsý ibadethane sayýsýndan fazladýr.

Küçük bir not olarak Mimar Sinan’ýn 45 civarýnda hamam inþa ettiðini ve hamam mimarisini belirlediðini belirtelim. Tamamý vakýf hayratý olarak yapýlan bu hamamlarýn sayýsý 18. Yüz yýlda zirveye ulaþtý. 1766 tarihli bir hamam defterindeki bilgilere göre o tarihte Ýstanbul’da 112’si Sur içinde, 83’ü de surdýþýnda olmak üzere toplam 195 hamam bulunmaktaydý.

            Ahmat Yaþar’ýn verdiði bilgiye göre 1766 yýlýnda hama esnafýnýn isteði üzerine Ýstanbul hamlarý tahrire tabi tutulmuþ ve hamamcýlar için hazýrlanan nizamname 19 Eylül’de Sultan’ýn buyruldusu ile fiiliyata dökülüp 24 Ekim 1766’da sonlandýrýlmýþ olur. Hazýrlanan tahrir defterine göre Ýstanbul, Galata, Eyüp ve Üsküdar’daki toplam 195 hamam kayýt altýna alýnmýþtýr.

Hazýrlanan nizamnameye göre: Hamamcýlarýn hem de natýr ve tellaklarýn mü’temen ve mu‘temed kiþiler olmasý, dolayýsýyla tellaklarýn birbirlerine, hamamcýlarýn ise hem tellaklara hem de hamam hizmetlilerine kefil olmalarý, hamam eþyasýna malik olanlarýn eþyalarýnýn kethüdalarý ve ustalarý eliyle kýymet biçilerek (tahrir ve takvim) olunup ve gedikleri sadece hamam iþlerinden anlayan ve kethüda ve ustalarýn kefil olabilecekleri kiþilere satmalarý, Bu þekilde hamamlara dâhil olanlardan fesat çýkaranlarýn himaye edilmemeleri, Hamam takýmlarýnýn her daim temiz tutulmalarý ve peþtamallarýn saðlam ve uzun, edep yerini örtecek þekilde imal edilmiþ olmalarý gerektiði nizama baðlanmýþtýr.

Tahrir defterinin 1-5 sayfalarý arasýnda nefs-i Ýstanbul, 5-6 arasý Eyüp ve tevabiinden Sütlüce ve Hasköy, 6-7 arasý Galata ve tevabiinden Kasýmpaþa, Tophane, Fýndýklý, Beþiktaþ, Ortaköy, Arnavutköy, Rumelihisarý, Ýstinye, Yeniköy, Sarýyer ve Rumelikavak Hisarý, 7-8 arasý Üsküdar ve tevabiinden Kadýköy, Ýstavroz, Çengelköy, Anadoluhisarý, Kalýncak, Paþabahçesi, Ýncirköy, Beykoz ve Anadolukavak Hisarý’nda mevcut hamamlara dair kayýtlar içermektedir. Nefs-i Ýstanbul’da 112, Eyüp’te 17, Galata’da 43 ve Üsküdar’da ise 23 hamama dair bilgiler yer almakta ve Asitane-i Aliyye’de 112 ve havalisinde 83 olmak üzere toplam 195 hamamýn mevcut olduðu icmal olarak verilmektedir.

Hamam tahrir defterinde, hamamcýlar esnafý yöneticilerinin bilfiil tasarruf eden ve gedik mutasarrýfý olduklarý defterdeki ilk beþ hamam sonrasýnda, Sultanahmet semtindeki Ayasofya-ý Kebir Hamamý, Kadýrga, Ahýrkapý, Bahçekapýsý, Tahtakale, Dikilitaþ, Süleymaniye, Laleli, Gedikpaþa, Kumkapý, Langa, Aksaray, Horhor, Saraçhane, Þehzadebaþý, Vefa, Zeyrek, Küçükpazar, At Pazarý, Ayvansaray, Karagümrük, Sarýgerz, Molla Gürani, Avrat Pazarý, Davudpaþa, Altýmermer, Þehremini, Kocamustafapaþa, Samatya ve Yedikule semtlerindeki 112 hamam kayýt altýna alýnmýþtýr.

Nefs-i Ýstanbul’daki hamamlarýn yazýlmasýndan sonra Bilâd-ý Selâse hamamlarýna geçilmiþ ve sýrasýyla Eyüp, Galata ve Üsküdar hamamlarýna dair bilgiler sýralanmýþtýr. Eyüp’te Eyüp merkez, Niþancý, Eðrikapý, Yedikule, Sütlüce ve Hasköy’de toplam 17 hamam listelenmiþtir. Sonrasýnda Galata’da Kasýmpaþa, Galata merkez, Tophane, Fýndýklý, Beþiktaþ, Ortaköy, Arnavutköy, Rumelihisarý, Ýstinye, Yeniköy, Sarýyer ve Rumelikavak Hisarý’nda bulunan 43 hamama yer verilmiþtir. Son olarak ise Üsküdar’da, Anadolukavak Hisarý’ndan baþlayarak Beykoz, Paþabahçesi, Çengelköy, Üsküdar merkez ve Kadýköy’de toplam 23 hamam kaydedilmiþtir.

1766 yýlý hamam tahririnin önemi Osmanlý Ýstanbulu’nda en yüksek sayýda hamamýn faal olmasý ve kayýt altýna almýþ olmasýdýr. Bilgilere göre Ýstanbul’daki hamam sayýsý 17. yüzyýl ortalarýnda 168’e, 18. yüzyýlýn ortalarýna kadar artmýþ 1732-1735 yýllarýnda 178, 1752 yýlýnda ise 182’ye eriþmiþ, 1766 yýlýnda ise 195’e ulaþmýþtýr.

Yine defterdeki bilgilere göre 195 hamamýn birinin türü belirsiz olup, geriye kalan 104’ü kuþluk ( Ufak yerlerde ve mahallelerde tek hamam olup nöbetleþe, meselâ öðleden önce erkekler ve öðleden sonra kadýnlarýn kullandýklarý vakidir. Bunlara “kuþluk hamamý” da derler. A. SÜHEYL ÜNVER Belleten 1973-37)  75’i çifte ve 15’i ise yekta (tek) hamamdýr.

Defterin ortaya koyduðu en önemli hususlardan birisi de 1766 tarihinde hamamlarýn mülkiyetinin çoðunlukla vakýflara ait olduðudur. Nitekim defterde 195 hamamýn 178’sinin hangi vakfa ait olduðu belirtilmiþtir. Fatih Sultan Mehmed’in Merhum Sultan Mehmet Vakfý adý altýndaki 10 hamamý ve kendi döneminde ihdas edilmiþ olan Ayasofya Vakfý’na ait dört, Ebu’l-feth Vakfý’na ait dört ve Hazreti Hâlid Vakfý’na ait iki hamam bulunmaktadýr. Ayrýca Sultan I. Bayezid Vakfý’na ait beþ, Sultan Ahmet Vakfý’na ait bir, I. Mahmud’un Kütüphane Vakfý’na ait iki ve “vakf-ý hümâyûndan” þeklinde kaydedilen dört hamam mevcuttur. Geriye kalan hamamlar sadrazam, ulema ve üst düzey bürokratlarýn ihdas etmiþ olduklarý vakýflara aittir.

178 vakýf hamamýnýn 4’ü Atik Valide Nurbanu Sultan’a 2’si Hatice Sultan’a, 1’i Valide-i Cedid Gülnuþ Emetullah Sultan’a, 3’ü Mihrimah Sultan’a 2’si Þah Sultan’a 2’si Yasemin Hatun’a ve 1’i Þah Huban’a, 1’i Ümmühanî Hâtun’a, 1’i Asude Sultan’a, 1’u Hâce Hâtun’a, 1’i Ayþe Sultan’a (Sultan Bayezid Hamamý) ve Emine Sultan’a veya vakýflarýna aittir.

195 hamamdan 3 tanesi mahlûl (Mahlûl taþýnmazlar, mutasarrýfýnýn intikal sahibi býrakmaksýzýn vefatý gibi bir nedenle yeniden vakfa dönen taþýnmazlarý ifade eder.) 1 tanesi de battal ( Taþýnmazýn battallýðý, harap olmasý, yýkýlmasý vb. çeþitli sebeplerle kiraya verilemediði ve boþ vaziyette durduðunu ifade eder.) olarak kaydedilmiþtir.

Vakýflar Dergisi 53 - Haziran 2020  1766 Tarihli Bir Hamam Defterine Göre Ýstanbul Vakýf Hamamlarý Ahmet Yaþar Dr. Öðr. Üyesi, Beykent Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü (Özet)