SIRBÝSTAN

Balkan yarýmadasýnda bulunan Sýrbistan kuzeyde Macaristan, doðuda Romanya ve Bulgaristan, güneyde Makedonya ve Kosova, güneybatýda Karadað, batýda Bosna-Hersek ve Hýrvatistan ile komþudur. (Kosova hariç). Ülkenin baþþehri Belgrad, diðer önemli þehirleri Novi Sad, Niþ, Novi Beograd, Zemun, Kragujevac, Çukarica, Leskovac, Palilula ve Subotica’dýr.
Bugünkü Sýrbistan coðrafyasý milâttan sonra I. yüzyýldan itibaren Roma Ýmparatorluðu’nun bir parçasýný oluþturuyordu.

Osmanlý Dönemi. Ýlk dönemde Osmanlý vasalý haline gelen Sýrp Despotluðu altmýþ yýl kadar sürdü. Kuzey Sýrbistan, Lazar’ýn oðlu Stefan Lazareviç (1389-1427) ve Djuradj Branković’in (1427-1456) idaresi altýnda varlýðýný sürdürdü. II. Murad Sýrbistan’da önemli yerleri ele geçirdi. Ýstanbul’un fethini takip eden yýllarda Fâtih Sultan Mehmed, Sýrbistan’a yönelik akýnlarýný hýzlandýrdý. 1459’da Smederevo’nun (Semendire) ele geçiriliþiyle Sýrp Despotluðu ortadan kaldýrýldý ve Sýrbistan Osmanlý topraklarýna katýldý. Belgrad ise Macarlar’ýn idaresi altýndaydý ve daha önce II. Murad döneminde (1439) olduðu gibi II. Mehmed tarafýndan da ele geçirilemedi. 1521’de Belgrad fethedilip Rumeli eyaletine baðlý Semendire sancaðýna baðlandý ve sancaðýn merkezi yapýldý.

Osmanlý idaresinin bölgeye istikrar getirdiði ve köylülerin durumunun eskiye oranla iyileþtiði tarihçiler arasýnda genel kabul gören bir görüþtür. XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsýna ait tahrir kayýtlarý bölgedeki nüfus artýþýnýn en yüksek noktasýna ulaþtýðýný gösterir. Özellikle camiler, mektep ve medreselerin inþasýyla bir Ýslâm þehri görünümü kazanan þehirler Osmanlý dönemi boyunca büyüyerek geliþti.

Sýrbistan’da Ýslâmiyet bölgede Osmanlý egemenliðinin kurulmasýyla yayýlmaya baþladý.

Osmanlý egemenliðinin kuruluþuyla birlikte bölgede yeni þehirlerin kurulmaya baþladýðý, eski þehirlerin de geliþme gösterdiði ve tipik bir Ýslâm þehrine dönüþtüðü dikkati çeker. Ekrem Hakký Ayverdi’nin kayýtlarýna göre Osmanlý döneminde Belgrad’da 250 (fakat tahrir kayýtlarýna göre bu sayý yetmiþ civarýndadýr, Niþ’te yirmi beþ, Semendire’de yirmi dört ve Yenipazar’da otuz beþ cami ve mescid bulunmaktaydý. Bunlarýn yanýnda çok sayýda medrese, mektep, tekke, imaret, han, hamam, türbe, saat kulesi, kervansaray, çeþme, sebil, köprü, kale gibi Osmanlý devri eserleri kaydedilmektedir. Bu eserlerin ve özellikle camilerin yalnýzca çok azý zamanýmýza kadar ulaþabilmiþtir. Mehmet Hacýsalihoðlu

ALACA HÝSAR SANCAÐI VAKIFLARI

Yeni fethedilen bölgelerde ilk vakýf eden kimseler sultanlar,beðler, önemli  devlet adamlarý  ve zengin insanlardý. Bunlarýn arasýnda çok kadýn da vardý. Þeriata göre evli bir kadýnýn kendi serveti üzerinde tasarruf hakkýna sahip olmasý, üst tabakadan kadýnlara bir cami ya da medrese yaptýrma olanaðý veriyordu. Yeni Osmanlý ve Müslüman þehirlerin ve yerlerin oluþturulmasý ve kalkýnmasý vakýf sistemi tarafýndan saðlanmýþtýr.

            XVI. yüzyýlýn ortalarýnda Ýstanbul’daki vakýflarýn yüzde 37’sini kadýnlar kurmuþtu. Mimar Sinan ilk camilerinden birini bir kadýnýn tanýdýðý olanaklarla inþa etmiþti. (Suraiya Faroqhi, Osmanlý Kültürü ve Gündelik Yaþam (Ortaçaðdan Yirminci Yüzyýla), Ýstanbul 2005) Vakýflar sayesinde Alaca Hisar sancaðýnýn Orta Çað merkezleri (özellikle Alaca Hisar ve Leskofçe) bütün oryantal-Ýslam özellikleri ile birer Osmanlý þehri oldu. Alaca Hisar’da ilk Osmanlý kurumlarý Osmanlýlarýn ilk idaresinde, 1427-1444 yýllarý arasýnda yapýlmýþtýr. Sultan Murad camisi, hamamý ve mahkeme binalarý yapýlmýþtýr.1530 yýlýna kadar iki yeni mescid (Mustafa bin Kulak’ýn mescidi ve Mahmud kethüdanýn mescidi), bir zaviye (Emîr Mahmud’un zâviyesi) ve bir kervansaray yapýlmýþtýr.

            1536 yýlýna kadar Alaca Hisar yeni bir mescid (Emîr Mahmud'un mescidi) ve bir mekteb (Hacý Mehmed mektebi )sahibi oldu.1536 yýlýna kadar nüfus sayýsý düþüyordu, ama yine o zamana kadar Alaca Hisar’ýn þehirsel yapýsý bitirilmiþtir. En büyük vakýf Hacý adlý bir kimseye aitti ve o vakýf mescid, mekteb ve kervansaray dan ibaretti. 1570’li yýllarý son dönem olarak alýyoruz ve o zaman esnasýnda yeni binalardan sadece Mehmed bin Murad’ýn mektebi ve Hacý Ýbrahim Camisi yapýlmýþtýr. Leskovçe’de en eski ve en önemli vakýf Sultan Bayezid camisiydi. Her Müslüman þehrinde olduðu gibi, caminin civarýnda ilk Müslüman mahallesi teþkil edildi. Bu vakfýn kuruluþuyla Osmanlý Leskofçe’sinin þehirsel çekirdeði tespit edildi.   1530’a kadar Abid Çelebi’nin mescidi ve Hüseyin Aða’nýn hamamý ortaya çýktý ve gelen altý yýl boyunca Mevlana Muhyiddin Ýskender’in vakfý kurulmuþtur. Bu vakýf çok zengindi; mescid, mekteb, kervansaray ve köprüden ibaretti.1536-1570 yýlý döneminde Müslüman nüfusunun sayýsý çok arttý ve ayný zamanda vakýflarýn sayýsý da büyüdü. Bu dönemde 3 yeni mescid (Hacý Ali voyvodanýn mescidi, Mehmed Beð’in mescidi ve Ýbadi Çelebi’nin mescidi), bir zaviye Þam baba zâviyesi), bir cami (Yeni cami), bir musalla (Bali Çavuþ musallasý) ve Leskovçe’nin civarýnda bulunan Pertate adlý köyde bir cami (Mehmed Beð bin Mihal camisi ) ve bir hamam yapýlmýþtýr.

            Son dönemde nüfus düþüyor ve buna paralel olarak vakýflarýn sayýsý da düþüyor, daha doðrusu gelecek yýllarda sadece bir cami ve bir mekteb yapýlmýþtýr. Tahrir defterlerine göre Alacahisar’da emlak vakýflarýnýn yanýnda, sadece nakit sermaye ile de vakýf kurmak mümkündü. Bu tür vakýflar para vakýflarý adýyla adlandýrýlýyorlardý ve kaynaklardan görülüyor ki, Anadolu ve Rumeli Türklerin yoðun olduklarý Osmanlý bölgelerinde çok popülerlerdi.

            Alaca Hisar sancaðýnda da aynýydý. Vakfedilen para belirli bir istirbah ile (ribh) (verilen 10 akça için 11,5 veya 12 akça çevirilmeliydi, demek yýlda ribh genelde %15-20 arasýnda deðiþirdi) kredi olarak borç veriliyordu.  Ribh’ten gelen kardan baþka, vakýflar kiraya verilen objelerden ve arazilerden de para alýyorlardý.(hamamlar, hanlar, deðirmenler, dükkânlar vb) Bu sermaye vakýflarýn her günkü masraflarýna, görevli olanlarýn maaþlarýna, imaretler ve hastahaneler gibi sosyal kurumlara harcanýyordu, ama bazýlarý vâkýfa veya vakfýn çocuklarýna da aitti. Alaca Hisar’daki vakýf kurucularý arasýnda dört kadýn vâkýfýn da olduðu görülmüþtür. AMEDOSKÝ Dragana M.S. Araþtýrmacý, Tarih Enstitüsü, Belgrad, SIRBÝSTAN.