MAKEDONYA

Avrupa’nýn güneydoðusunda kabaca elips biçiminde bir ülke olan Makedonya Arnavutluk, Kosova, Sýrbistan, Bulgaristan ve Yunanistan ile komþudur. Makedonya’nýn baþþehri Üsküp (Skopje) diðer önemli þehirleri Manastýr (Bitola), Kumanova, Pirlepe (Prilep)  ve Kalkandelen’dir (Tetovo).

Eski Makedonya’nýn kapsadýðý bölge, Osmanlý Devleti’nin merkezî idaresi altýnda Rumeli eyaletinin bir parçasý durumundaydý. XIX. yüzyýlda ise elviye-i selâsenin sýnýrlarý (Selânik, Manastýr ve Kosova vilâyetleri) içinde yer alýyordu.

XV-XVIII. yüzyýllar boyunca Osmanlý idaresi altýnda bazý kesimlerinin Batýlý güçlerle yapýlan savaþlar sebebiyle kýsa süreli iþgalleri dýþýnda önemli bir siyasî ve sosyal olayla karþý karþýya kalmayan bölge XIX. Yüzyýldan tibaren çalkantýlý bir döneme girdi. XIX. yüzyýlýn sonuna gelindiðinde bölgede kalabalýk bir Türk müslüman nüfusu mevcuttu.

Osmanlý döneminde gerek Makedonya Cumhuriyeti’nin kapsadýðý Vardar Makedonyasý’nda gerekse Ege ve Pirin Makedonyasý’nda pek çok mimari eser yapýlmýþtýr (cami, medrese, han, hamam, kervansaray, köprü vb.) Bunlarýn önemli bir kýsmý tahrip edilmiþ olmakla birlikte halen bu bölgelerde çok sayýda Osmanlý eseri ayaktadýr. Osmanlý döneminden kalan pek çok mimari eserden bir kýsmý UNESCO tarafýndan koruma altýna alýnmýþtýr. Camilerden en meþhurlarý Üsküp’teki Îsâ Bey Camii, Sultan Murad Camii, Yahyâ Paþa Camii, Alaca Ýshak Bey Camii, Murad Paþa Camii, Köse Kadý Camii, Mustafa Paþa Camii, Dükkâncýk Camii; Üsküp yakýnýnda Hüseyin Þah Camii, Manastýr’daki Ýshakýye Camii, Hasan Baba Camii, Haydar Kadý Camii, Hamza Bey Camii; Kalkandelen’deki Paþa Camii, Pirlepe’deki Çarþý Camii, Ohri’deki Tekye Camii, Ýþtip’teki Hüsameddin Paþa Camii, Köprülü’deki Fâzýl Ahmed Paþa Camii’dir.

Tekkeler arasýnda en meþhur olaný Kalkandelen’deki Harâbâtî Baba ve Üsküp’teki Rifâî Tekkesi’dir. Üsküp’te Vardar üzerindeki taþ köprü de (Vardar Köprüsü) tarihî eserler arasýndadýr. Ayrýca Üsküp’te galeriye dönüþtürülen Dâvud Paþa Hamamý ve Suli Han da sayýlabilir.
            Makedonya’da 2001 yýlýnýn Mart ayýnda baþlayan iç savaþ neticesinde elli yedi cami tahrip edilmiþtir. Bunlar arasýnda tarihî eser olarak bilinen Pirlepe Çarþý Camii (1475) ve  Köprülü’deki Fâzýl Ahmed Paþa Camii (XVIII. yüzyýl) Makedon paramiliter güçler tarafýndan tamamen yakýlmýþtýr. Savaþ esnasýnda Manastýr’daki Ýshakýye Camii (1506), Hasan Baba Camii (1629), Hamza Bey Camii (XVIII. yüzyýl), Kalkandelen’deki Paþa Camii (1495) ve Harâbâtî Baba Tekkesi (XVI. yüzyýl) kýsmen tahrip edilmiþtir. Mehmet Hacýsalihoðlu

                                                                          ÜSKÜP

Üsküp hakkýnda en güzel cümleyi yüzyýllar önce Þeyhülislam Ýbni Kemalpaþazade söylemiþ: “Üsküp, yeryüzünde Cennet bahçelerinden bir bahçedir”

Günümüzde Makedonya’nýn baþkenti olan Üsküp 522 yýl Osmanlý hakimiyetinde kaldý. Ýlk fethinin Kosova savaþýndan sonra olduðu kabul edilir. Kosova savaþýnýn ardýndan Hoca Firuz Bey ve Saruhanlý Paþa Yiðit Bey Yýldýrým Bayezid’in emriyle sefere çýktýlar. Hoca Firuz Bey erindeki kuvvetlerle Vidin’i fethetti.

Paþa Yiðit Bey ise Üsküp’ü kuþatma altýna aldý. Üç yýl süren kuþatmanýn ardýndan 1392 yýlýnda fethedilen Üsküp Paþa Yiðit Bey’in idaresine verildi. Stratejik konumuyla akýncýlar tarafýndan üs merkezi olarak kullanýlýrken Fatih’in Arnavutluk ve Bosna, Kanuni’nin Venedik seferlerinde sultanlarýn üs merkezliðini yaptý. Osmanlý hakimiyetinde geçen 522 yýllýk tarihinde Üsküp, vakýf insanlar tarafýndan tam bir Türk- Ýslam þehrine dönüþtürüldü.

Üsküp hakkýnda kaynaklarda pek çok bilgiye ulaþabilirsiniz. Ama Üsküp vakýflarý hakkýndaki en ayrýntýlý bilgilere Ankara Üniversitesinden Hasan Telli’nin tezi sayesinde ulaþabiliyoruz. Benzeri Türk-Ýslam þehirlerinde olduðu gibi Üsküp þehri de vakýf insanlar sayesinde biçim deðiþtirdi.

Hasan Telli’nin doktora tezinden öðreniyoruz ki; Vakýf insanlar Üsküp’ü cennet bahçelerinden bir bahçe yaptýlar. Osmanlý döneminde gözde bir þehir olarak büyüyen ve geliþen Üsküp’te II. Murad ve Fatih Sultan Mehmed tarafýndan kurulan iki sultan vakfý bulunmaktaydý. Ama þehirdeki ilk vakýflar ve vakýf eserleri Paþa Yiðit Bey tarafýndan kuruldu. Paþa Yiðit Bey Vakfýnýn bünyesinde Cami, medrese, tekke ve iki türbe bulunuyordu. Osmanlý döneminde uç beylerine özel bir týmar sistemi vardý. Bu sistem gereði Üsküp þehrinin- muhtemelen- bir kýsmý týmar mülk olarak Paþa Yiðit Bey ve nesline evladiyelik mülk olarak verildi.

Osmanlý döneminde uç beyleri týmar mülklerinde yarý baðýmsýz yaþarlardý ama bölgenin imar ve ihyasýndan da sorumluydular. Evrenos Bey’in Yeni Vardar, Gümülcine ve Serez’de, Mihaloðullarýnýn Ihtýman, Plevne ve Týrnova’da, Turahan Bey’in Týrhala’da yaptýklarýnýn benzerlerini Paþa Yiðit Bey ve evlatlarý da Üsküp’te yaptýlar. Vakýf kiþiliklerini devreye sokarak Üsküp’ü imar ve ihya ettiler. Paþa Yiðit Bey (Bazý kaynaklarda Yiðit Mehmet Bey) oðlu Gazi Ýshak Bey ve torunu Gazi Ýsa Bey Üsküp’ün en büyük vakýf eserlerini inþa ettiler. Gazi Ýshak Bey’in Cami, Medrese, kütüphane, Ýmaret, Ýki han, Bedesten ve türbesinden müteþekkil bir vakýf kurmuþtu. Ayný þekilde Gazi Ýsa Bey’in kurmuþ olduðu vakýf bünyesinde iki cami, bir mescid, bir medrese, bir kütüphane, bir dar’ül kurra, bir zaviye bir imaret, bir han ve musalla (namazgah), bir hamam, Su yolu ve kemerleri (“Ýþ bu þehrin cemi-i imaretlerine taksim olan su Kaçanik Kalesi”nden gelen nehirdir ki Ýsa Bey Kemerleri ile þehre tevzi olunur. Bu ayn-ý câri yine Kaçanik Daðlarý”ndan cem olub Üsküb altýnda Vardar”a karýþýr. Billur gibi bir âb-ý hayattýr.” Evliya Çelebi) bulunuyordu. Baþka kaynaklardan Gazi Ýsa Bey’in medresesi için 300 cilt yazma eser vakfettiðini öðrenirken Balkan coðrafyasýnda ilk kütüphane memurluðunun Gazi Ýshak Bey tarafýndan oluþturulduðunu da öðreniyoruz.    Suleyman Baki, Araþtýrmacý-Yazar Makedonya Turk Sivil Toplum Teþkilatlarý Birliði MATUSÝTEB Genel BaþkanýTarih Bilinci 17-18 2012

Elbette ki vakýf eserle ve vakýf insanlar Paþa Yiðit Bey ve evlatlarýyla sýnýrlý deðildi. Üst kýsýmda belirttiðimiz üzere II. Murad Han’ýn cami, medrese ve imaretten müteþekkil bir vakfý,  bulunurken Fatih Sultan Mehmed’de Üsküp’te bir köprü ve cami yaptýrmýþtý.  Üsküp þehrini ihya eden edenler arasýnda üçüncü sýrada zikredeceðimiz kiþi Malkoçoðlu Damat Yahya Paþa’dýr. Malkoçoðlu Yahya Paþa’nýn Üsküp ‘teki vakfýnda cami, mekteb, medrese, dar’ül kurra, imaret, han, hamam, su yolu hayratlarý vardý ve her sene Surre alayýna nakdi baðýþ yapýyordu. 

Gazi Mustafa Paþa kurduðu vakýfla þehri ihya eden baþka bir vakýf insan. Hasan Telli’nin araþtýrmalarýna göre Mustafa Paþa, Üsküp’te bir cami-i Þerif, bir mescid-i latif ve caminin yakýnda bir imarethane, bunlar için su kemeri, medrese, mektep, türbe ve vakfýna gelir getirici olarak bir kervansaray yaptýrmýþtý. Bunlardan baþka Ohri Sancaðý-Struga köyünde bir kervansaray, Arnavutluk Delvine kazasýnda köprüler, Mora livasýnda Ðastun suyu üzerinde bir köprü, Hersek’te Mostar kazasýnda Perdulye suyunun üzerinde bir köprü, Ohri Sancaðý-Debre kasabasýnda cami, mekteb, tekke ve han ile Dirim Nehri üzerinde bir köprü yaptýrmýþ ve vakfetmiþti.

Üsküp’teki vakýflar sadece sultan ve bey vakýflarý deðil elbette ki; Yine Hasan Telli’nin doktora tezinden Üsküp’te sivil halk tarafýndan vakfiyesi bulunan 57 vakýf kurulduðunu, arþiv kaynaklarýnda adý geçen ama da vakfiyesi bulunamayan 133, toplamda ise 200’ün üzerinde vakýf kurulduðunu öðreniyoruz. Hasan Telli’nin yayýnladýðý istatistiklere göre Üsküp’te 60 cami, 81 mescid, 5 tekke, 12 imaret, 17 medrese, 22 mektep, 3 kütüphane, 2 dar’ül kurra, 1 dar’ül mesnevi, 1 cüzhane, 18 kervansaray-han, 7 misafirhane, 1 Bedesten 18 hamam, 5 su yolu ve su kemeri, 110 çeþme, 3 köprü ve 1 darphane vakýflar tarafýndan yaptýrýlmýþ ve bu vakýflara yüzlerce gayri menkul vakfedilmiþti.  ANKARA ÜNÝVERSÝTESÝ SOSYAL BÝLÝMLER ENSTÝTÜSÜ ÝSLAM TARÝHÝ VE SANATLARI (ÝSLAM TARÝHÝ) ANABÝLÝM DALI OSMANLI DÖNEMÝ ÜSKÜP VAKIFLARI Doktora Tezi Hasan TELLÝ Ankara-2018

Suleyman Baki, Araþtýrmacý-Yazar Makedonya Turk Sivil Toplum Teþkilatlarý Birliði MATUSÝTEB Genel BaþkanýTarih Bilinci 17-18 2012 

GAZÝ MUSTAFA PAÞA VAKFI 

Makedonya’da vakýflarý olan Mustafa Paþa, Fatih Sultan Mehmet (1451-1481), II. Sultan Beyazýt (1481-1512), I. Sultan Selim (Yavuz Sultan Selim) (1512-1520) ve Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) saltanatý dönemlerinde, Osmanlý’nýn deðiþik idari görevlerde bulunmuþ, sýrasýyla mutasarrýf, Bosna Sancak Beyi, özel yetkili elçi ve vezir görevlerinde bulunmuþtur. Osmanlý Ýdaresinde ayný veya yakýn dönemlerde Mustafa Paþa isminde birden çok kiþinin görev yapmýþtýr. Bu yüzden tarihçiler herbiri için lakaplarý, doðum yerleri ve baba adlarýyla ayýrmaya çalýþmýþlardýr.

Çalýþmamýza konu Mustafa Paþa Üsküp Mutasarrýfý olan Yunanistan Serez’in Anfipoli köyü doðumlu Abdülkerim’in oðlu Mustafa Paþa’dýr. Gazi Üniversitesinden Mehmet Zeki Ýbrahimgil’in yaptýðý tespitlere göre Mustafa Paþa II. Bayezid adýna Roma’da özel yetkili elçilik yapmýþ, kaynaklarda Mustafa Paþa’nýn ismi, önce Gazi sonradan Çoban veya bazen de Damat sýfatlarýyla adlandýrýlan Mustafa Bin Abdülkerim olup, 1495’te Avlonya, 1497’de Gelibolu Sancakbeyliði, 1498’de Rumeli Beylerbeyliði yapmýþ, 1499’da Ýnebahtý, 1514 yýlýnda Çaldýran savaþýna katýlmýþ Yeniçeri ocaðýndan yetiþme bir devlet adamýdýr. (Çalýþmamýzýn ÜSKÜP bölümünde Gazi Mustafa Paþa olarak ismi geçen paþa’nýn listelenne vakýflarý ile bu çalýþmadaki listede farklýlýklar bulunmaktadýr.)

1522 Rodos seferi sýrasýnda ölen vali Kayýtbay yerine atandýðý Mýsýr valiliði sýrasýnda bir isyaný bastýrmasýndan sonra Ýstanbul’ea vezir olarak geri dönmüþtür. Gzi/Çoban Mustafa Paþa, Yavuz Sultan Selim’in kýzý Hafsa Sultan ile evlendiði için ayný zamanda Damad-ý Þehriyari’dir.  M.Z. Ýbrahimgil makalesinde Mustafa Paþa ile Çoban, Defterdar veya Gazi ünvanlarýyla bilinen Mustafa Paþa’larýn ayný þahs olduðunu da belirtiyor.

Ýbrahimgil’in çalýþmasýnda kaydettiðine göre Mustafa Paþa’nýn 7 sayfadan oluþan 1514 tarihli vakfiyesinde asýl ve 1666-1667 tarihli bir zeyl vakfiyesi de mevcuttur.

            Benzeri tüm vakfiyelerde olduðu üzere Mustafa Paþa’da Üsküp Kadýsýnýn þahitler huzurunda tescil ettiði vakfiyesinde, Mustafa Paþa Camii ve Ýmareti Vakfý'na vakfedilen cami, mescit, imaret, medrese, türbe (kendi makam türbesi ve kýzý Ümmi Hatunun lahit mezarý) mektep, han, hamam, su kemeri, köprü hayratlarý için aþaðýda listelediðimiz akarlarý vakfetmiþti. 

Vakfiye þartý olarak ölümünden sonra nesline, nesli kesildiðinde ise Mustafa Paþa Camii ve imaretine devredilmesi þartý konulmasýndan dolayý Mustafa Paþa’nýn vakfý yarý zürri, yarý hayri bir vakýftýr. Mustafa Paþa kendi öz vakfýna ait gelirlerden iki ayrý hanýmdan olan 4 kýzýna günde 10’ar akça verilmesini, kýzlarýnýn annelerine ise günde 3’er akçe ve 20’er kilo buðday verilmesi þart koþmuþtu.

Mustafa Paþa’nýn kendi servetiyle yaptýrarak vakfettiði mülklerini listelememiz gerekirse:

Üsküp Livasýnda: Cami ve Mescid (Bakým, onarým, vaiz, imam, müezzin ve faraþ gibi görevlilerin giderleri ve kandil masraflarýnýn tamamýnýn karþýlanmasý,) ayný yine Üsküp’te Ýmareti Amire (Fakir, fukaraya ve yolculara günde üç defa yemek daðýtýlmasý), Medrese (Müderris, talebe ve idari giderlerin tamamýnýn karþýlanmasý,) Mekteb, Makam Türbesi, Hamam, Su Kemeri, Ýki Kervansaray ve etrafýndaki tüm dükkânlar, Üsküp civarýnda 4 adet köyün (Blaçane, Tsreþevo, Hraþko ve Batince) temlik vergileri, Üsküp’te tek ve iki odalý 5 deðirmen, iki köyde (Breznica ve Dikova) 4 mezra,

Kalkandelen (Tetova Nahiyesi) de: Nahiye merkezinde Hamamý, iki köyde (Lojani ve Forino) çiftlik arazileri ve müþtemilatý olan binalar, Pojaran ve Preþevça mezralarý, 1477 yýlýnda Mahmut Bey'in oðlu Süleyman Çelebi’den satýn aldýðý iki köyün (Vrapçiþte ve Tumçeviþte) temlik vergileri,

Ohri Sancaðýnda: (Ustruga (Struga Nahiyesi) Drim Nehri üzerindeki Köprü, Struga Merkezde Kervansaray ve etrafýndaki tüm dükkânlarýn gelirleri,

Hersek Sancaðýnda: Luka Köyü'nde Mezra, Goriçe’de iki Deðirmen,

Bosna-Sancaðýnda: Foça Kazasýnda tek ve iki odalý olmak üzere 6 deðirmen hayrat ve akarat olaak vakfiyeye kaydedilmiþtir.

 Doç. Dr. Mehmet Z. ÝBRAHÝMGÝL Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü. MAKEDONYA’DA GAZÝ MUSTAFA PAÞA’NIN VAKIF MALLARI

 OHRÝ

1385 yýlýnda bir kýsmý,1395 yýlýnda tamamý Osmanlý hakimiyetine giren ve Ebubekir Hazým Tepeyran (1864-1947) tarafýndan: Gayet latif zümrütler ortasýna pek mahirane yerleþtirilmiþ beyaz bir elmas-pare gibi yeþil, mürtefi daðlar arasýnda tekevvün etmiþ olan Ohri Gölü mevkisinin her türlü letafeti, saf, berrak sularý, ca-be-ca açýk, koyu mai hareleri, müþaþaa serv-i siminleri nazar-rüba akisleriyle hakikaten temaþasýna doyulmaz bir belde-i tabiattýr diye methedilen, Makedonya’nýn incisi olarak vasýflandýrýlan Ohri 550 yýl boyunca Türk-Ýslam þehri olarak yaþadý. Osmanlý fethettiði her yerde yaptýðý gibi en batý sýnýrýndaki Ohri’yi de inþa ettiði mimari hayratlarla süsledi. Vakýf þehir haline getirdi.    

Fethin akabinde iki kilisenin camiye çevrildiði Ohri’de XVI. yüzyýl baþlarýnda þehir merkezi ve çevresinde çelebi, bey, paþa, baba, hacý, hoca, silahtar, mevlana, þeyh ünvanlý kiþiler tarafýndan kurulmuþ on bir vakýf görülmektedir. Bunlardan dördü tekke-zaviye, dördü cami-mescid, dördü mektep, muallimhane ve Kur’an kursu, biri de Ohri kadýlarýnýn tasarrufuna tahsis edilen çayýrdýr. Bu dönemde on bir vakfýn toplam vergi geliri 41.175 akçeye ulaþmaktadýr.

1670 yýlýnda Ohri’yi ziyaret eden Evliya Çelebi, tarihi eserlerden söz ederken; 17 adet cami, 17 mahalle mescidi (Ýskender Bey, Yunus Voyvoda, Koçi Bey, Emin Mahmud, Kara Hoca, Çýnarlý ve Çarþý mescideleri), 2 adet bilgin medresesi, 7 adet mektep, 3 adet han, 2 adet hamam (Ohrizade ve Gazi Hüseyin Paþa hamamlarý), 150 adet dükkanýn bulunduðu çarþý ve bedestenden bahsetmiþtir.    

Ayrýca ilim sahiplerinin toplandýðý 7 adet kahvehanenin varlýðýndan söz etmiþtir. Ekrem Hakký Ayverdi, Avrupa’da Osmanlý Mimari Eserleri isimli çalýþmasýnda, Ohri’de bulunan camileri harf sýrasýna göre dizerek bilgiler vermeye çalýþmýþtýr. Ayrýca Semavi Eyice’nin de “Ohri’nin Türk Devrine Ait Eserleri” adlý makalesinde þehirdeki cami, tekke, türbe, mescid ve hamamlarla ilgili önemli bilgiler verdiði görülmektedir. Ohri þehrinde her camiye ait vakfiyeler de vardý. Osmanlý Dönemi’nde Balkanlar’daki en eski vakfiyelerden biri, bugün Ohri’deki Ýmaret Tepesi’nde türbesi bulunan Ohrizade Sinaneddin Yusuf Çelebi’ye ait vakfiyedir.

      .... Uzun yýllar (500 yýlý aþan bir süre) Türk hakimiyetinde kalmýþ olan Ohri’de yukarýda sözü edilen çoðu eserlerin þu anda mevcut olmadýðý görülmektedir. Bugün Osmanlý Dönemi’nden kalan 10 adet camiyle Haydar Paþa, Sinan Çelebi ve Pir Mehmed Hayati’ye ait türbe yapýlarý, bir adet hamam, iki adet mescid, bir adet saat kulesi, Osmanlý sivil mimarisinin izlerini taþýyan geleneksel Türk evleri ile Ohri Çarþýsý, bu döneme tanýklýk eden tarihi Türk – Ýslam eserleridir. Halil KURT, Marmara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coðrafya Bölümü, Necibe Nur ALAYDIN Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araþtýrmalarý Enstitüsü

            Þaban ayýnýn son günlerinde 896 yýlýnda ( 29.06-08.07.1491 ) Arapça yazýlan vakfiye belgesinin uzunluðu 6.43 metre (yazý 3.47 metre) ve 30 santimetre geniþliðindedir.

            1846 yýlýnda Ohri Sancaðý’nýn Kaymakamý Þerif Bey olur. Þerif bey Hacý mahallesinde yeni bir medrese-Ahmet Þerif Bey Medresesi-inþa eder. Medresede 9 odada 14 talebe ikamet ediyor. Bu medrese yýkýlmýþtýr. Ahmet Þerif Bey’in vakfiyesi de mevcuttur: Medreseye bitiþik 5 dükkan, bunlarýn karþýsýnda 3, Hacý Hamza Camiine muttasýl 6, Ayný yerde 1,Hacý Kasým mahallesinde 12, Hacý Kasým mahallesinde 9 dönüm mülk ev, Ohri’de Ýmaret Bahçe denilen müþtemilatiyla beraber mülk sebze bahçesi, Resne nahiyesinde Manastýr Caddesi üzerinde Kruþye yerinde senevi iki yüz para mukataalý arsa yeri üzerine han, Manastýra tabi Beç karice kariyesinde 0.5 dönüm baðçeli iki yüz para mukataalý 3 deðirmen, Ýmarette kullanmak üzre 22 kazan, 20 kapaksýz büyük sahan, 1 büyük güðüm, 1 küçük güðüm,1 kevgir,1 demir kepçedir. Hayýr þartlarý ise: Zemin mukataalarý 400 para, tevliyet senevi bin kuruþ. Nezaret 4000, Medreseye 4000,Aþure 500, aþçýya 20. Mevlid, Kuran,Kelime-i tevhid çeken 10 kiþiye 300, 64 adat ekmek günde 32, 30 kuruþ helada kandil hizmeti için ayda 3 okka zeytinyaðý, irad fazlasý tamirata ayrýlacaktýr. Medresede 9 odada 14 talebe ikamet edecektir. Tarihi 1262 17 Þevval (7 Teþrinievvel 1846 ) olup 14 þahit imzalamýþtýr. Eyüp SALÝH, Araþtýrmacý Yazar.Ekrem Hakký Ayverdi, Avrupa’da Osmanlý Mimari Eserleri