ARNAVUTLUK

Kökleri Hint-Avrupa asýllý Ýliryalýlar’a dayandýrýlan Arnavutlar Balkanlarýn en eski halklarýndan biri olarak kabul edilmekte, Osmanlý öncesi Roma, Bulgar, Venedik, Sýrp, Bizans, 1385-1912 tarihleri arasýnda da Osmanlý hâkimiyeti altýnda yaþadýklarý bilinmektedir. Anadolu Türklerinin, Arnavutlarý ilk defa (1337) Bizans imparatorluðu ile yaptýklarý ittifak neticesinde tanýdýklarý zikredilmekte, Osmanlýlarla ilk temaslar ise Sýrp Kralý Stephan Duþan’ýn ölümünün (1355) ardýndan, ortaya çýkan feodal beyler arasýndaki mücadelelerle baþlatýlmaktadýr. Arnavutluk’taki en güçlü feodal beylerden Balþa’nýn ordusuyla beraber 1385’de Viyose savaþýnda yok edilmesinin ardýndan Osmanlý hâkimiyetinin baþladýðý kabul edilmekte, Balþa’lar, Thopia’lar, Dukagin’ler, Coi Zaccaria’lar, Musaki’ler, Zenebessi’ler, Aranat’lar, Vulkaþin’ler, Kastiota’lar gibi belli baþlý senyör ailelerin Osmanlý metbuluðunu tanýdýklarý belirtilmektedir.

Arnavut topraklarýnýn büyük bir kýsmýnýn Osmanlý egemenliðine giriþi 1423-1430 yýllarý arasýnda II. Murad, Kroya ve Ýþkodra dýþýndaki topraklarýn ilhaký ise II. Mehmet zamanýnda Ýskender Bey’in ölümünden sonra 1468 yýlýnda gerçekleþmiþtir. 1443 yýlýnda Osmanlý ordusunun Ýzladi Þavaþý yenilgisinin ardýndan Rumeli Beylerbeyi Kasým’ýn ordugâhýndan kaçan Ýskender Bey, Kuzey Arnavutluk’a giden yol üzerindeki babasýnýn topraklarý Kocacýk ve Akçahisar’ý ele geçirerek isyan etmiþtir8. Osmanlý egemenliðine karþý Arnavut direniþinin sembolü ve milli kahramaný olan Ýskender Bey’in isyaný, ölüm tarihi 1468’e kadar sürecek, Osmanlýlarýn bölgedeki kesin hâkimiyeti bu tarihten sonra baþlayacaktýr.

Arnavutluk’taki Ýslamlaþmayý iki unsur üzerinden takip etmek mümkündür. Bunlardan ilki nüfus, diðeri ise vakýflardýr. Arnavutlarýn Ýslamiyet’le tanýþmalarý Aydýnoðlu Beyliði’ne baðlý Türkmenler ile baþlatýlabileceði gibi, geniþ kitlelere ulaþtýrýlmasý ve sirayeti ancak Osmanlý Devleti bünyesinde tamamlanacaktýr. Buradan hareketle bölgedeki Ýslamlaþmanýn ilk ayaðýný Arnavut feodallerin Osmanlý timar kadrolarýna dâhil edilmesi ve bu sistem içinde görülen ihtidalar oluþturmaktadýr. Yerli feodallerin eski hak ve imtiyazlarýnýn aynen korunarak yeni sisteme eklemlenmesi, bir yandan Osmanlý askerî kadrolarýnda Hristiyan sipahiler meselesini gündeme getirmiþ, diðer taraftan bu sipahilerin bir, iki nesil sonra Müslümanlaþmalarýnýn zeminini hazýrlamýþtýr. Merkezi yönetim bunlarý Ýslamlaþtýrmaya yönelik sistemli bir program yürütmeyip kendiliðinden geliþen sosyal bir hadise olarak gerçekleþmesine raðmen, Ýslamlaþma-Osmanlýlaþma sürecinde gulam (devþirme) sisteminin de büyük rol oynadýðý zikredilmiþtir.

Feodal beylerin Ýslamlaþmasý, Arnavut nüfusunun Müslümanlaþmasý yolunda önemli bir adým olarak da deðerlendirilebilir. Gayrimüslim reayadan devþirilen çocuklarýn öncelikle soylu ve papaz ailelerden alýndýðý düþünülürse, bölgedeki ilk Ýslamlaþma hareketlerinin elit ve soylulardan baþlayarak zamanla tabana doðru yayýldýðý, böylelikle Arnavut topraklarýnda Ýslam’ýn tabandan tavana doðru deðil de tepeden aþaðýya doðru bir yayýlým süreci geçirdiði söylenebilir.

Arnavutluk özelinde nüfustaki deðiþim veya dönüþümün dört ayaðý bulunmaktadýr: Bunlardan ilk ikisi yukarýda da deðinildiði üzere yerel feodaller ve gulam sistemi, üçüncüsü Türk nüfusun iskâný, dördüncüsü ise yerli ahali arasýndaki ihtidalardýr. Osmanlý Devleti her ne kadar birçok Arnavut bölgesini eline geçirerek burada egemenlik kurmuþ ve týmar sistemini oluþturmuþ ise de asýl hâkimiyeti 1478’de Akçahisar, Drivasto, Leþ ve Jabyak’ýn, 1479’da Ýþkodra (Ýskenderiye) ve 1501’de Draç’ýn alýnmasýyla saðlayabilmiþtir. Dolayýsýyla XV. yüzyýlda Arnavutluk genelinde gördüðümüz Müslümanlar daha çok Osmanlý askeri kadrolarý, yerli feodaller, onlarýn aile fertleri, kýsmen de Anadolu’dan göçürülen Türk nüfustur. XVI. yüzyýlda Türk iskân alaný geniþleyecek buna baðlý olarak daha fazla Türk unsur Arnavutluk topraklarýna gelecek, yerli ahalide yavaþ iþleyen din deðiþtirme-ihtidalar XVII. yüzyýlda yaygýnlýk kazanacak, XVIII. yüzyýlda Arnavut nüfusunun yaklaþýk 2/3’sinin Ýslamiyet’i kabul ettiði bilgisine yer verilecektir.

Türk fetihlerinin batýya doðru olan istikametinde ordularla birlikte veya öncesinde düþman topraklarýna gelip yerleþen, kolonizatör derviþler, Balkanlarda; Saraybosna, Rogatiça, Visoka, Ýzvornik, Ýþkodra, Ýlbasan, Yeni Pazar gibi pek çok þehrin ve yeni yerleþmelerin kurulmasýna ve Ýslamlaþmasýna öncülük etmiþlerdir. Dolayýsýyla her biri din propagandasýnýn yapýldýðý yerler olan tekke, dergâh ve zaviyelerin Arnavutluk’un Ýslamlaþmasýnda rolü yadsýnamaz. Kuruluþ dönemi þeyh ve derviþlerine yüklenen daha farklý bir anlam da Osmanlý hâkimiyetinin meþrulaþtýrýcýlarý olarak görülmeleridir. Maiyetlerindeki derviþlerin dýþýnda, geniþ halk kitlelerine hitap ediyor olmalarý, müsamahalý tutumlarýyla gayrimüslim ahaliyi etkileyip adeta fethe hazýr hale getirmeleri ve kolayca ihtidalarýný saðlamalarýyla dikkat çekmiþlerdir.

XVI. yüzyýl baþlarýnda tüm Rumeli coðrafyasýnda tekke ve zaviyelerin sayýsý 154 iken, ayný dönemde Karaman eyaletinde 272, Rum eyaletinde 205, Anadolu eyaletinde ise 623’tür33. Orta ve Batý Anadolu’da zaviye sayýsýnýn kabarýklýðý bunlarýn kuruluþ tarihlerinin XIII. yüzyýla, Rumeli’de ise her ne kadar Sarý Saltýk gibi derviþlerin faaliyetleri ve tekkeleri bu dönemlere uzanýyorsa da yaygýnlýk kazandýðý süreç daha çok XV. yüzyýl ve sonrasýna tarihlenmesinden kaynaklanmaktadýr.

Arnavutluk özelinde derviþlerin bizzat kendileri veya devlet adamlarýnýn kurduklarý tekke ve zaviyeler XVI. yüzyýl baþlarýnda daha çok Ohri bölgesinde, tüm Osmanlý egemenliði döneminde ise Draç ve Akçahisar’da yoðunlaþtýklarý görülmektedir.

 Arnavutluk topraklarý daha çok Evrenos Gazi ahfadý mensuplarýnýn faaliyet alaný içinde kalmýþ, II. Murad ve Fatih dönemlerinde bölgeye yapýlan akýnlarda Evrenosoðlu Ali Bey, Ýsa Bey ve Ahmed Bey baþý çekmiþlerdir. Uç beylerinin merkez olarak kullandýklarý Yenice-i Vardar, Gümülcine, Üsküp, Serez, Kavala, Sarayova, Týrhala gibi yerlerde baþta padiþahlar, kendileri ve diðer devlet adamlarýnýn inþa ettirdikleri imaret tesisleriyle vakýf þehirler olarak ortaya çýkmýþtýr. Böylece, Delvine gibi bazý köyler Türk imar ve iskâný sonrasýnda tam bir Türk-Ýslâm þehri biçiminde ortaya çýkarken pek çok eski yerleþmedeki en büyük kilisenin camiye çevrilmesinin dýþýnda yeni imaret sitelerinin inþasýyla mevcut þehirlerin kimliði de deðiþmiþtir. Ýçinde pek çok dini ve sosyal yapýyý barýndýran ve merkezini camilerin oluþturduðu bu tür yapýlar yeni mahalle veya semtlerin merkezini oluþturmuþlar, böylelikle þehirlerin geniþlemesine ve geliþmesine öncülük etmiþlerdir.

Herhangi bir yerde Osmanlý egemenliðinin saðlanmasýyla öncelikle padiþahlar, hanedan mensuplarý, devlet adamlarý ve hayýrsever zenginlerin baþlattýklarý imar faaliyetleriyle cami, mescid, tekke, zaviye, medrese, mektep, imaret, hamam gibi vakýflar yapýlýr. Bunlara zengin gelirler tahsis ve görevliler tayin edilmiþtir. Böylelikle hem dini, hem de sosyal hayat kontrol altýna alýnarak, dinin yaþatýlmasý, eðitim faaliyetlerinin yürütülmesi, iktisadi hayatýn geliþtirilmesi gibi pek çok amaç güdülmüþtür. Çeþitli vakýf tesislerinin inþasý bir yandan Müslüman unsurun ihtiyaçlarýnýn giderilmesini, diðer yandan da yerleþim merkezlerinin fiziksel görünümlerinin Osmanlý-Ýslâm karakterine bürünmesine aracýlýk etmiþtir.

Derviþler, sürgünler, temlikler, vakýflar ve derbentler aracýlýðýyla yapýlan iskân hareketlerine ilaveten gayrimüslimlerdeki ihtidalarla Türkleþme ve Ýslamlaþma saðlanmýþtýr. Bu çerçevede Arnavutluk coðrafyasýnda Osmanlý egemenliðine giren topraklarda Ýslam fetih geleneði esas alýnarak en büyük kilise veya dini yapýnýn camiye dönüþtürülmesinin ardýndan padiþahlar, devlet adamlarý ve derviþler, dini ve sosyal yapýlarýn banileri olarak ortaya çýkmýþlardýr.

XVI. yüzyýl baþlarýnda Arnavutluk topraklarý Ohri, Ýþkodra (Ýskenderiye), Ýlbasan, Avlonya ve Dukakin olmak üzere beþ sancaða ayrýlmýþtýr. Vakýflara dair bilgilerimiz daha çok Evliya Çelebi’nin yazdýklarý ile salnameler ve ayakta kalabilmiþ eserlere dayanmaktadýr. Bu baðlamda, Arnavutluk’taki vakýflarla ilgili çalýþmalarýn baþýnda Evliya Çelebi, Ekrem Hakký Ayverdi ve Michel Kiel’in eserleri gelmektedir.

1-ÝÞKODRA

Arnavutluk’un en eski yerleþim birimlerinden olan Ýþkodra, 1393-1396 arasýnda Osmanlý egemenliðine girmiþ, fakat 1396’da elden çýkmýþ, 1479’da bizzat Fatih Sultan Mehmed’in katýldýðý kuþatma sonrasýnda tekrar hâkimiyet altýna alýnmýþtýr. Þehrin alýnmasýyla birlikte kaleye yerleþtirilen asker ve sivillerin ihtiyaçlarý için iki mescid yapýlmýþ, bir kilise de camiye dönüþtürülmüþtür.

Þehirdeki en büyük cami Fatih Sultan Mehmed adýný taþýrken diðer Selatin Mabedi ise II. Bayezid tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. 1637 tarihli Rumeli Camileri Vazifelileri defterindeki bilgilere göre dört mabette çalýþan 22 görevli bulunuyordu. Safeviler hizmetinde valilik yapmýþ Tekelü Türkmenlerinden Ulama Bey, Osmanlýlara ilticasý sonrasýnda aþiretiyle birlikte Ýþkodra’ya gönderilince 1539’da cami, medrese ve hamamdan müteþekkil bir külliye inþa ettirmiþti. XVI. yüzyýlda Ýþkodra’da Ulama   Bey ve Mami Bey’e ait iki vakýf     vardý. Evliya Çelebi on bir büyük cami ve yetmiþ mescid, yedi medrese, altý tekke ve bir ziyaretgâhýn varlýðýný haber verirken, Ayverdi ise yüz beþ cami ve mescit, iki medrese, on dokuz mektep, iki tekke, otuz beþ han, iki türbe ve on köprünün varlýðýndan söz etmektedir. 1530’da tüm Ýþkodra livasýnda (Podgoriçe, Bihor, Ýpek ve Karadað kazalarý) beþ cami, on bir mescid, bir imaret, bir medrese ve bir zaviye olmak üzere toplam on dokuz vakýf eser vardý. Ýþkodra 1570’lerde iki bin iki yüz otuz üç kiþilik tahmini bir nüfusa sahipken XVIII. yüzyýl ve sonrasýnda sahip olduðu  nüfus 40.000’i  aþmýþtý.

2-OHRÝ (bknz Makedonya-OHRÝ)

3-AVLONYA

Osmanlý hâkimiyetine 1417 yýlýnda giren Avlonya, Osmanlýlarýn Adriyatik sahillerindeki ilk limanýdýr. Avlonya’da Türkleþme-Ýslamlaþma buna baðlý olarak da vakýf eserlerin inþasý Arnavutluk’taki diðer sancak merkezlerine göre daha yavaþ iþlemiþtir. Bu husus, Müslüman nüfusun zikredilen dönemde azlýðýndan kaynaklýdýr. XVI. yüzyýl baþlarýna ait tahrir kayýtlarýnda þehirde iki cami, iki mescid ve bir imaret kaydý görülmektedir. Ýmaret ve mescidlerden biri Mustafa Paþa’nýn adýný taþýmaktadýr. Buradan hareketle, 1495’de Avlonya Sancakbeyliði yapan Mustafa Paþa’nýn Üsküp’de yaptýrdýðý imaret ve mescidine, Avlonya, Belgrad, Mujake ve Ergirikasrý nahiyelerinden yirmi bir taþ deðirmenin gelirlerinin bu vakfa aktarýlmasýndan, söz konusu vakýf Avlonya’da imiþ gibi yazýldýðý söylenebilir. Ayný dönemde þehirdeki bir diðer mescid ise Selanik Mirlivasý Kasým Çelebi tarafýndan inþa ettirilmiþtir. 1530 tarihli tahrir defterindeki cami ve hamam yapýlanmasý daha çok kale içindeki askerlerin ihtiyaçlarý çerçevesinde düþünülmüþ  olmalýdýr.

 BALKANLARDA VAKIF MÜESSESESÝNÝN ULUSLAR ARASI SEMPOZYUM BÝLDÝRÝLERÝMehdi Gurra TIRAN 2021 Tercüme: Kazim ZejnullahARNAVUT TOPRAKLARINDA ÝSLÂMIN  YAYILMASINDA VAKIFLARIN ROLÜ Doðan YÖRÜK Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öðretim Üyesi

                                      BERAT (ARNAVUT BELGRADI

            Evliya Çelebi; “Devlet-i Âl-i Osman’da hâlâ dört adet kal‘a-i Belgrad nâm sûr-ý benâm var. Evvelâ biri Tuna Nehri kenarýnda Tuna Belgradý, biri Budin serhaddinde Budin’e bir merhaleden ziyade uzak Üstolni Belgradý, biri Erdel Belgradý ve biri de Arnavud Belgradý’dýr” (Kahraman, 2003: 299-305) diyerek Osmanlý coðrafyasýnda dört adet Belgrad adýyla anýlan yerleþim yeri olduðunu kaydeder ki, arþiv belgeleri de bunu teyit etmektedir. Mevlüt ÇAM’ýn Vakýflar Dergisinin Aralýk 2018 tarihli 50. Sayýsýnda yayýnlanan Berat Arnavutluk Belgradý Vakýflarý Üzerine Bir Deðerlendirme isimli makalesinde yazdýðýna göre; vakýf kurucularý Berat’ta hayrat olarak üç medrese, bir darulkurra, bir mektep, bir misafirhane, bir kütüphane, bir muallimhane, iki Halveti Tekkesi, iki Celvetî Tekkesi, iki Kadiri Tekkesi ile üç adet mescid/camiyi inþa ve ihya eylemiþler, kendilerinden önce baþka vakýf kurucularý tarafýndan yaptýrýlan hayrat eserleri yaþatmak için akar vakfetmiþler,görevli ücretleri ile eserlerin bakým onarým masraflarýný karþýlamýþlar ve eðitime son derece önem vermiþlerdir. Mevlüt Çam belgelere dayanarak Berat’ta toplam on bir adet tekke varlýðýndan bahsetmektedir. Adý geçen çalýþma da Kiel’in Evliya Çelebi’den nakille Müslümanlarýn iskân edildiði 19 adet mahallenin 30 mihrap,17 mescit ve 13 cami ihtiva ettiði belirtilmektedir.(Kiel, 1990: 50).

Mevlüt Çam’ýn vakýf kaydý veya vakfiyesi olan vakýf belgelerindeki tespitlere göre Berat (Arnavut Belgradý) þehrinde yirmi beþ adet cami ve mescit, on bir adet tekke/zaviye ile beþi medrese, üçü mektep, biri darulkurrâ, biri muallimhâne, biri kütüphane olmak üzere on bir adet eðitim kurumu bulunmaktadýr.. Kayýtlara göre 68 adet köyde 73 adet vakýf eser tespit edilmiþ olup, bunlardan 64 adedi camii, 6 adedi mescid, 2 adedi tekke ve 1 adedi ise vakýf þeklinde belirtilmekle birlikte akar veya hayratýndan söz edilmemektedir. Bu köylerden Dogtas köyünde bir mescit bir cami, Drenove ve Korpan köylerinde ise ikiþer adet cami olduðu kayýtlardan anlaþýlmaktadýr. Köylerden Peterhondi ve Bobrad köylerinde birer tekke bulunmaktadýr,