HALEP VAKIFLARI

            Önceleri 50.000 dolayýnda olan nüfusunun XVIII. yüzyýlda 120.000’e ulaþmasýyla sürekli bir geliþme gösteren, buna paralel olarak þehrin fizikî yapýsýna yeni yerleþme alanlarý katýlan Halep Yavuz Sultan Selim’in Memlük Sultaný Kansu Gavri’yi maðlup ettiði Mercidâbýk Savaþý’ndan sonra (24 Aðustos 1516) Osmanlý hâkimiyeti altýna girdi (28 Aðustos 1516), bu sýrada doðu ile batý ticaretinde önemli bir merkez olarak geliþme göstermekteydi. Osmanlý hâkimiyetiyle birlikte þehrin geçmiþinde rastlanmayan büyük bir geliþme devri baþladý ve bu dönem Halep tarihinin birçok bakýmdan en parlak dönemini teþkil etti.

            Halep’in ticarî önemi, Hüsrev Paþa ile (1544) Behram Paþa’nýn (1583) valilikleri sýrasýnda meydana getirdikleri vakýflar sayesinde kurulan büyük âbidevî binalar, çarþýlar ve hanlarýn teþekkülüyle 1593’te Ýskenderun’da bir Osmanlý gümrük kapýsýnýn tesisi dolayýsýyla daha da arttý. XVII. yüzyýl, bir Osmanlý eyaleti olarak Halep’in nüfusunun ve ticarî zenginliðinin en yüksek noktaya ulaþtýðý dönemi teþkil eder. Bu nüfusu Halep’i Ýstanbul ile Kahire arasýnda en büyük þehir durumuna getiriyordu. Þehrin XVI. yüzyýldaki hýzlý fizikî geliþmesi ayný seviyede görülmemekle birlikte XVII. yüzyýlda Ýpþir Paþa (1653) ve Kara Mustafa Paþa (1681) gibi bazý devlet adamlarý büyük vakýflar kurmayý sürdürdüler.

            Hüsrev Paþa’nýn 1544’te yaptýrdýðý cami etrafýnda yeni bir geliþme oldu. Dukakinzâde Mehmed Paþa Külliyesi Adliyye Camii (1555) etrafýnda teþekkül etmiþti ve dört çarþý, 157 dükkân, üç büyük haný da içine alýyordu. Mehmed Paþa Külliyesi’nde 937 iþ yeri vardý. Bu külliyede yer alan Gümrük Haný (129 iþ yeri) büyük ve dikkat çekici bir mimari özelliðe sahip bulunuyordu. Yine bu civardaki 344 dükkâný içine alan iki çarþý da söz konusu külliyenin vakýflarý arasýnda yer almaktaydý.

1583’te Behram Paþa Külliyesinin inþasýyla bu geliþme daha da ilerledi. Burada iki çarþý bulunmaktaydý. Öte yandan Ýpþir Paþa’nýn kuzey varoþunda, bir hýristiyan mahallesi olan Cüdeyde’nin kenarýnda kurduðu büyük külliye (1653-54) bir küçük cami, bir han, bir kumaþ boyama atölyesi, kahve, sebil ve dükkânlardan müteþekkildi. Bu külliye, söz konusu kesimin geliþimini daha düzenli bir þekle soktu ve merkezle varoþ arasýndaki baðlarý saðladýðý gibi varoþ kesimindeki evler için yakýn bir alýþveriþ mekâný oldu.                                                    

            Osmanlý hakimiyetinin baþlarýnda, dokumacýlýk ve ticaret alanýnda þehrin ekonomik geliþimini kolaylaþtýrmak amacýyla hýristiyanlarýn yerleþtirilmesi sonucu teþekkül eden Cüdeyde Behram Paþa Vakfý ve Ýpþir Paþa Vakfý sayesinde, ekonomik bakýmdan güçlenmiþ ve dinî vasýfta olmayan bir kamu alaný ve eðlence yeri haline gelmiþti. Halep, Osmanlý döneminde vakýflar sayesinde büyük çarþýlara sahip olduðu gibi Ýstanbul tipi uzun ince minareli camileriyle de bu devrin özelliklerini aksettirir. Mimar Sinan’ýn ilk eserlerinden Hüsrev Paþa ve Behram Paþa camileri yanýnda Ahmediye, Þabaniye ve Osman Paþa medreseleri de dikkat çekici eserler arasýnda zikredilebilir. (DÝA-Özetlendi)

            Halep þehrindeki vakýf-ticaret hizmetleriyle alakalý olarak üç akademisyenin ortaklaþa hazýrladýklarý bir çalýþmadan kýsa bir alýntýyla konuyu bitirmek istiyorum:

…Halep'in  tam  anlamýyla  imparatorluðun  bir  eyaleti  olmasýný  güvence altýna  alan  Osmanlý  seçkinleri, kenti ve onun ticari kapasitesini, hem bu dünya hem  de öteki dünya açýsýndan  iyi  bir yatýrým alaný olarak  gördüler. Osmanlý yönetimi altýnda geçen ilk on yýllar boyunca, kente gelen valiler, þehrin görüntüsüne ve ticari altyapýsýna büyük katkýlarda bulundular. l546'da Hüsrev Paþa, 1556'da Mehmed Paþa, Osmanlý tarzý yeni camilerin yapýlmasýný finanse etmek üzere dini vakýflar kurdular. Mehmed Paþa l574'te bir vakýf da, yerel olarak Hanü'l-Gümrük adýyla bilinen kervansaray için kurdu. Hanü'l-Gümrük kentin en büyük ticari yapýsýydý ve sonraki üç yüzyýl boyunca da Avrupalý tüccarlara kalacak yer olarak hizmet verdi. Yine bir diðer vali, Behram Paþa,1 583’te hem bir cami hem de geniþ bir çarþý kompleksi kurdu. Herkes, Osmanlý idaresinde geçen ilk yarým yüzyýldaki yapýlaþmanýn, yerel unsurlarýn sade bir biçimde "þehir"(el-medine) dediði Halep'in ticari çekirdeðini iki kattan fazla büyüttüðünü söylüyordu. Bu ticari merkez, bünyesinde elli altý ayrý çarþý ve elli üç kervansaray barýndýrýyordu. Yeni yapýlarýn hepsi, eskiden Memlukler tarafýndan yapýlanlarla birlikte, þehrin ticari kalbinde yer alýyordu. Bu ticari çekirdek, hepsi bitiþik bir çatýnýn altýnda yer alan, dükkanlar,  atölyeler,  camiler,  hamamlar ve kervansaraylarla dolu, birbirine baðlý sokaklarýyla bir kilometre karenin üzerinde bir alandan oluþuyordu.

            Kenti ziyaret eden herkes Halep çarþýsý (sýtk) karþýsýnda þaþkýnlýk ve hayranlýk duyuyor, onu sadece Ýstanbul'un ünlü Kapalý Çarþý 'sýnýn geçebileceðini düþünüyordu… Bu yapýlar tüccarlara konut ve iþyeri olarak hizmet veriyordu. Neredeyse hepsi vakýf kuruluþlarýnýn malýydý ve odabaþý diye adlandýrýlan bir ücretli tarafýndan idare ediliyordu.  Bu kiþilerin çoðu hem aþçý, hem ticari temsilci,  hem de hancý olarak hizmet veren, çok dil konuþabilen Ermenilerdi… Dükkanlarýn birçoðunun sahibi vakýftý, satýcýlar onlarý vakýf görevlisinden kiralýyorlardý. Ayrýca tüm anlatýmlarýn ortaklaþtýðý bir0 nokta da, çarþýlarýn yýl boyu dikkati çekecek kadar temiz olmasýydý. Yerlerdeki çer çöp bir baþka lonca tarafýndan toplanýyor ve kentin hamamlarýnýn iþletmecilerine satýlýyordu. Çarþýlar çok sayýda çeþme, hamam, cami ve halka açýk geniþ tuvaletle hizmet veriyordu ve bunlarýn hepsinin bakýmý bir baþka dini vakýf tarafýndan saðlanýyordu. (Doðu ile Batý Arasýnda Halep-Ýzmir ve Ýstanbul-Edhem Eldem,Daniel Goffman,Bruce Masters)   

                                                Hüsreviye Külliyesi

Kaynaklarda Medrese, Hüsreviye Ýmaret ve Hüsrev Paþa Camii adlarýyla zikredilen bu külliye, Suriye’nin Halep kentinde yer almaktadýr. Yavuz Sultan Selim’in Mýsýr Seferi sýrasýnda 1516 yýlýnda Osmanlý idaresine geçen Halep,1 1549 yýlýna kadar Þam Beylerbeyiliði’ne baðlý bir sancak olarak Osmanlý idari teþkilat içerisindeki yerini almýþ 1549’da ise yeni kurulan Halep Beylerbeyiliði’nin merkez sancaðý haline getirilmiþtir.

Halep’in Sahat Biza Mahallesi’nde yer alan Hüsreviye, bir caminin yaný sýra, medrese, tekke ve mutfaðý da ihtiva eden bir külliye özelliðini taþýyordu. Fakat bu külliyeden günümüze sadece cami ve medrese ulaþmýþtýr.

Hüsrev Paþa adýna Mimar Sinan tarafýndan inþa edilen külliye 1544 veya 1546 yýlýnda tamamlanmýþtýr. Evliya Çelebi de Seyahatnâme’sinde Hüsreviye’den Mimar Sinan’ýn eseri olarak bahsetmektedir.

Külliyeye adýný veren Hüsrev Paþa, Boþnak asýllý bir devþirme olup II. Selim’in vezirlerinden Lala Mustafa Paþa’nýn büyük kardeþidir. Sýrasýyla çaþnigirlik, kapýcýlar kethüdalýðý ve mirahurluk görevlerinde bulunan Hüsrev Paþa, 1514 yýlýnda Karaman Beylerbeyiliði’ne getirildi. Diyarbakýr ve havalisinin fethinde Býyýklý Mehmed Paþa ile birlikte mühim rol oynadý. 1516 yýlýnda Harput’u üç günlük bir kuþatmanýn ardýndan ele geçiren Hüsrev Paþa, Mýsýr seferine katýldý ve Mercidâbýk Savaþý’nda ordunun sað kanadýnda yer aldý. Canbirdi Gazali isyanýnýn bastýrýlmasýnda görev aldý ve 1521 yýlýnda Anadolu, ayný yýlýn sonlarýnda da Býyýklý Mehmed Paþa’nýn ölümüyle boþalan Diyarbekir Beylerbeyiliði’ne tayin edildi. Diyarbekir’in ikinci beylerbeyi olan Hüsrev Paþa’nýn haslarý toplamý 1526 yýlýnda 1.135.156 akçeydi. 1531 yýlýna kadar, yaklaþýk on yýl Diyarbekir’de kalan Hüsrev Paþa, bu tarihte azledildi ve Ýstanbul’a dönmek zorunda kaldý. Çok geçmeden ikinci defa Anadolu Beylerbeyiliði görevi verilen Hüsrev Paþa, 1532 yýlýnda Halep’in yönetimine tayin edildi. Hüsrev Paþa, 1534 yýlý sonlarýnda Mýsýr Beylerbeyiliði’ne atandý.

Þubat 1535) tarihinde Mýsýr’a ulaþan Hüsrev Paþa, çeþitli tedbirler almak suretiyle burayý güvenli hale getirdi.

1536 yýlý sonlarýna kadar süren bu görevi sýrasýnda Hüsrev Paþa Mýsýr hazinesini iyice doldurarak merkeze gönderilen irsaliye miktarýný artýrdý. Ancak bu artýþýn halktan haksýz yere toplanan vergilerle olabileceði endiþesiyle gözden düþtü ve görevinden alýndý.
Hüsrev Paþa, muhtemelen üzüntüsünden hastalanarak ayný yýl içerisinde vefat etti.
            Korkusuz ve pervasýz oluþundan dolayý “Deli” veya “Divane” lakabýyla anýlan Hüsrev Paþa’nýn türbesi Ýstanbul’da bulunmaktadýr. Vakfiyesinden anlaþýldýðýna göre, Hüsrev Paþa’nýn eþi olan Þahýhûbân Osmanlý ümerasýndan Þadi Paþa’nýn kýzýydý. Hüsrev Paþa’nýn Kurd Bey adýnda bir oðlu vardý ve bu þahýs da Halep’te Kurd Bey Haný olarak bilinen meþhur haný inþa etmiþti. Hem Kurd Bey’in hem de annesi Þahýhûbân’ýn mezarý Hüsrev Paþa Camii yanýnda yer alan küçük bir bahçede bulunmaktadýr. Hüsrev Paþa’nýn, Halep’teki külliyesinden baþka, Diyarbakýr’da yaptýrdýðý cami, medrese ve hanlarý, Kahire’de yaptýrdýðý geçit, çeþme, sarnýç ve mektebinin yaný sýra Ýstanbul’da Mimar Sinan tarafýndan yapýlan türbesinin civarýnda mektebi, çeþmesi ve çarþýsý da vardý.

Hüsreviye Külliyesi, Halep’te inþa edilen ilk Osmanlý dönemi eseridir. Ayný yüzyýl içinde Halep’te inþa edilen diðer külliyelere de örnek teþkil etmiþtir. Zira Halep’te Hüsreviye’den sonra 1555’te Dukakinzade Mehmed Paþa, 1574’te Hanzade Mehmed Ýbrahim Paþa ve 1583’te de Behram Paþa tarafýndan üç ayrý külliye daha inþa edilmiþtir. Vakfiyede caminin batýsýnda yer alan on hücreli kubbeli mekân medrese olarak tanýmlanmaktadýr.

Vakfiyesinden anlaþýldýðýna göre imaretin 13 hücresinde misafirler kalmaktaydý.
Doðu tarafýnda abdest yeri ve gasýlhane, kuzeyinde camiye ait alt hücreden oluþan bir ahýr,
batý tarafnda ise on hücreden oluþan bir medrese mevcuttu. Bu hücrelerden sekizi dâniþmendlere, biri müderrise, öbürü ise kapýcýya tahsis edilmiþti.

Kuzey tarafýnda yolculara mahsus on hücre, ayrýca cami avlusunun dýþ tarafýnda bir mutfak ve yemek hazýrlama yerleri mevcuttu. Külliye bünyesinde misafirler için ahýrlar ve bir kaysariye (el sanatlarý çarþýsý) vardý.

            Külliyede Hüsreviye Medresesi ile birlikte ve bir tekke vardý. Tekke ayný zamanda misafirhane olarak çalýþtýðý için bir mutfaðý vardý. Tekke mutfaðýnda mübarek geceler ve Ramazan gecelerinde ikramlar yapýlýyordu. 

1550 tarihli Halep Evkaf defteri ve vakfiyeye göre Hüsreviye Vakfý’nýn gelir getiren çok sayýda gayri menkulü (89 veya 90 mahzenli Kurd Bey haný-Han-ý Cedid, birisi 95 mahzenli iki han, Bu kaynaklardan anlaþýldýðýna göre, vakfýn en önemli gelir kaynaklarýný ticaret hanlarý, kaysariyeler (dükkân, imalathane ve depolarý ihtiva eden binalarda kumaþ ve benzeri mallar satýlýrdý. Vakýf akarý Kaysariyenin birisi 50 mahzenliydi.) 1 Hamam, çok sayýda su deðirmeni,  çeþitli esnaflar, demirci, fýrýn ve boyacýnýn bulunduðu 114 ten fazla dükkan, 27 “dar” kiralýk oda, 2 bostan, 1 bahçe ile bazý köy ve mezralardan saðlanan gelir kaynaklarý oluþturuyordu.

Gelir getiren kaynaklarýn vakfa saðladýðý toplam menfaat ise 1550 yýlýnda 198.459 akçeydi.
            Bu kadar çok gelire sahip olan Hüsreviyye vakfýnýn 1566 yýlýnda çalýþan sayýsý 67 yýllýk personel gideri ise 75.880 akçeye ulaþýyordu. (Halep’teki Behram Paþa vakfýnýn personel sayýsý 62 kiþiydi.)

Halep’te Bir Osmanlý Vakfý: Hüsreviye Külliyesi Enver Çakar Vakýflar Dergisi 41 - Haziran 2014

ÞAM

            Bugün Suriye Devletinin baþkenti olan Dýmaþk (Þam) þehri de Vakýf ruhundan gerektiði gibi faydalanmýþtýr. Vakýf tahrirlerine göre Þam’da Müslümanlar tarafýndan tesis edilmiþ 1222 vakfýn 1106 adedi erkekler, 116 tanesi ise kadýnlar tarafýndan kurulmuþtur.

            Yavuz Sultan Selim’in Mýsýr seferi sýrasýnda Osmanlý idaresi altýna alýnan Þam, 3 Ekim 1516’da ayný gün Cuma namazýndan sonra Osmanlý Sultanlarý “el-melikü’l-muzaffer hâdimü’l-Haremeyni’þ-þerîfeyn” unvanýyla anýlmaya baþlandý. Yavuz Sultan Selim Ramazanýn on beþinde (12 Ekim) Þam cami ve medreselerinde hediyeler ve para daðýttýrdýðý gibi þehrin dinî kimliðinde bugün de önemini koruyan Muhyiddin Ýbnü’l-Arabî’nin mezarýnýn bulunduðu yerde cami, türbe, imarethâne ve zâviyeden oluþan küçük bir külliyenin yapýmýný baþlattý ve kýsa sürede tamamlanmasý için inþaatýyla yakýndan ilgilendi, vakýflar tahsis etti.

            Þam’ýn içinde bulunduðu bölgenin Osmanlý dönemi idari taksimatýndaki durumu zaman zaman deðiþmiþ olmakla birlikte þehir Osmanlý devri boyunca bölgenin idari, askeri, ilmî, kültürel ve ticarî merkezi olma özelliðini sürdürdü.

            Osmanlý hakimiyeti süresince þehrin kimliðini derinden etkileyecek önemli imar faaliyetleri gerçekleþtirildi. Selimiye Camii ve Kanûnî Sultan Süleyman’ýn 1554-1559 yýllarýnda Memlük dönemine ait Kasrü’l-ablak harabeleri civarýnda Mimar Sinan’a inþa ettirdiði Süleymaniye Külliyesi, sadece Osmanlý mimari üslubunun önde gelen temsilcileri deðil ayný zamanda Emeviyye Camii’nden sonra þehrin en önemli dinî merkezleri haline geldi. Lala Mustafa Paþa, Murad Paþa ve Derviþ Paþa gibi güçlü Osmanlý beylerbeylerinin de camiler, medreseler, hanlar ve kervansaraylar yaptýrmalarý Þam’a olan ilgiyi daha da arttýrdý. Söz konusu külliye ve yapýlarý destekleyen zengin vakýflarýn kurulmasý buranýn hýzla bir Osmanlý þehrine dönüþmesine zemin hazýrladý. 

            1743-1757 yýllarý arasýnda Beylerbeyilik yapan Esad Paþa, Þam’da bugüne ulaþan eserleriyle öne çýkar. Esad Paþa, beylerbeyiliði döneminde özellikle Þam’ýn ticarî hayatýnýn canlanmasýndan faydalanarak servetini belirgin þekilde arttýrdý.

            1880’lerden itibaren açýlan çok sayýda mektebin yaný sýra 1984’te Esed Kütüphanesi yapýlýncaya kadar Suriye Millî Kütüphanesi olarak hizmet verecek olan Zâhiriyye Kütüphanesi (1881), Þam Hamidiye Gurebâ Hastahanesi (1900), Mekteb-i Týbbiyye-i Mülkiyye (1903) ve 1910’lu yýllarda açýlan Mekteb-i Hukuk ile Þam bölgenin en geliþmiþ eðitim kurumlarýna kavuþtu. XIX. yüzyýlýn son çeyreðinde Midhat Paþa, Hamidiye, Büzûriye, Merdem Bek, Hârûniye ve Miskiye çarþýlarý gibi bugün de Þam’ýn ticarî hayatýnda önemini koruyan birçok çarþý inþa edildi ya da yenilendi.

            Þam, Osmanlý yönetiminde kaldýðý sürede belirgin bir büyümeye sahne oldu. 

YAVUZ SULTAN SELÝM KÜLLÝYELERÝ-ÞAM/ÝSTANBUL

            Osmanlý tarihinde algýmýzda yanlýþ yer alan padiþahlardan birisi de Yavuz Sultan Selim’dir. Saltanatý babasýndan zorla devralmýþ olmasý, altýnla doldurduðu hazine odasýný kendi mührüyle mühürlemesi, ilk Osmanlý Halifesi olmasý, mukaddes emanetleri Ýstanbul’a getirmesi ve 8 yýllýk saltanatýnda devleti üç kattan fazla büyütmesi bütün tarih kitaplarýnda geçen özelliklerinden olan Yavuz Sultan Selim’in hayýrseverliðinden, külliye ve vakýflarýndan pek bahsedilmez.

Çoðumuz, Þam þehrinde Muhyiddin Arabi’nin mezarýnýn bulunduðu Salihiyye semtinde inþa ettirdiði külliye ve vakfýndan haberdar deðilizdir. Ahmet Þimþirgil’in Celalzade Mustafa ‘dan nakille ”Nurlarla aydýnlanan kabrin yaný baþýnda bir cami yaptýrdý ki þirinlikte benzeri olmayan Þam'a güzellik katan bir bina oldu. Ýçine giren öyle safa bulur ki sanki dünyadan çýkar baþka bir aleme dalar. Kendini camiin asýl eþyasýndan sanýr da oradan ayrýlmaya gönlü bir türlü razý olmadýðý bir cami ve güzel görünüþlü bir imaret bulunuyordu. Ýmarette pek çok sofra bulunuyordu ve deniz gibi nimetlerden genç  ihtiyar, güçlü güçsüz, dertli ve kederli kiþiler faydalanmaya baþladýlar.(A.Þimþirgil-Kayý,Celalzade Mustafa) diye bahsettiði külliyenin vakfiyesi hakkýnda çalýþmasý bulunan Mehmet Ýnbaþý’nýn yazdýðýna göre:Dokuz yüz yirmi dört yýlý Muharrem ayýnýn dördüncü gününde ülkeler fetheden padiþah(I.Selim) o camide Cuma namazýný eda edip,Allah’a þükrünü eda etmek için lütuf ve ihsanýnýn çokluðu cihana yayýldý.Yavuz Sultan Selim Þam’da kaldýðý 4 aylýk zaman içinde Muhyiddin Arabi’nin kabrinin olduðu semte cami yapýlmasýný emrettiðinde ustalarýn gece gündüz çalýþmalarý neticesinde cami açýlýþý yapýlmýþtýr. Külliyede cami, türbe ve imaret bulunmaktadýr.65/66 personelin günlük 223/233 akçe yevmiye ile çalýþtýðý çok zengin akar’a sahip vakfýn yýllýk geliri kesin olmamakla birlikte 300.000 dirhemden fazladýr.

Osmanlý tarihinde unutulmaz izler býrakan Yavuz Sultan Selim han’ýn vasiyeti gereði, baþlayýp bitiremediði veya niyetlendiði için oðlu Kanuni tarafýndan 1522 yýlýnda 400.000 altýn tahsisatla yaptýrýlan külliyede, cami, tabhâne, türbe, mektep ve imaret bulunmaktaydý. Türkçe yazýlan vakfiyesine göre Sultan Süleyman’ýn, babasý tarafýndan inþasý müyesser olmayan bir “imâret-i âliye”, ruhunu tâziz için bir türbe, bir cami, bir matbah, sekiz odalý bir tabhâne ve yer olmadýðý için bir baþka yerde dershaneli bir medrese ve bir mektep, bir çifte hamam yaptýrmýþ olduðu kaydedilmektedir. Yavuz Sultan Selim Türbesi, Hafsa Sultan Türbesi, Þehzadeler Türbesi (türbede Kanûnî’nin Murad, Mahmud ve Abdullah ismindeki oðullarý, Yavuz’un kýzý ve Makbul Ýbrâhim Paþa’nýn zevcesi Hatice Sultan, yine Yavuz’un kýzý ve Ýskender Paþa’nýn hanýmý Hafsa Sultan ve 1861’de vefat eden Sultan Abdülmecid’in ve oðullarýnýn türbesi de külliye içinde bulunmaktadýr.

Ayrýca yine Kanûnî Sultan Süleyman tarafýndan Yavuz Sultan Selim adýna Mimar Sinan’a yaptýrýlan ve dershanesi de bir cami olarak düzenlenen medrese ve çeþmeden oluþan küçük bir ikinci külliye Yenibahçe’de bulunmaktadýr.(DÝA) A.Þimþirgil-Kayý, Celalzade Mustafa. Mehmet Ýnbaþý.