XVI. Yüzyýlda Basra Vakýflarý (1590 Tarihli Tahrir Deferine Göre)

            Hz. Ömer zamanýnda kurulan Basra þehri Basra, Dicle ve Fýrat nehirlerinin kesiþtiði Þatü’l-Arab ve havalisini içine alarak Basra Körfezi’ne kadar ulaþan sýnýrlarý ile kadim bir þehirdir.

Emeviler, Abbasiler, Ýlhanlýlar, Timurlar, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve çok kýsa bir süre de Safevilerin idaresine giren Basra 1538 yýlýnda Osmanlý egemenliði altýna girdi; ancak yerel yönetici Raþid bin Megamis’in idaresine býrakýldý. Raþid’den sonra þehrin yönetimini ele alan Þeyh Yahya Osmanlý idaresini tanýmayarak isyan etti. 1546 yýlýnda isyaný bastýrmakla görevlendirilen Ayas Paþa þehri zapt etti. Bu tarihten sonra þehir, bir Osmanlý eyalet olarak teþkilatlandýrýldý. Basra, Osmanlý idaresine girdikten sonra 1552, 1574, 1575 ve 1590 yýllarýnda tahrir edilmiþtir.

Basra eyaleti vakýflarýna ait en ayrýntýlý mufassal defter 1590 yýlýna aittir. Ankara Yýldýrým Beyazýt Üniversitesi Tarih Bölümü Doktora öðrencisi Fadime Demirdöðen’in 1590 tarihli mufassal defterden yaptýðý tespitlere göre Basra þehrindeki vakýflar þu þekilde listelenebilir: 

Camiler
            1590 yýlýnda Basra þehrinde toplam 11 tane cami bulunuyordu. (Yahya bin Muhammed Camii, Cami’ül Kebir (Kale içinde), Hat ve Þebani Köyü camii, Raþid b. Megamis camii, Yahya b. Muhammed camii. Ayas Paþa camii, Raþid b. Megamis camii, Þeyh Muhammed Güvar camii (Kale dýþýnda), Amiye köyü camii, Hazreti Ali camii ve makamý, Fethiye camii (Cezayir sancaðýnda)   

Vakfýn muhasebe iþlerini yürüten mütevelli, camii idare etmekle görevliydi. Mütevelli her yýl kadýya vakýf muhasebesi ile ilgili bilgi verirdi. Vakfn gelirleri ile camilerde çalýþan imam, hatip, müezzin, cüzhan, surehan, dersiâm, devirhan, kayyim gibi görevlilerin ücretleri ödenir; kalan gelirler camilerin bakýmý ve onarýmý gibi çeþitli masraflara harcanýrdý. Vakýf personeline ait atamalar ise kadýnýn i‘lâmý ve Divân-ý Hümâyun’un uygun görmesi ile
yapýlýrdý. Camilere ait vakýflarýn gelirleri çoðunlukla hurma aðaçlarýndan elde edilmekteydi. Bunun yanýnda baðlardan elde edilen gelirler, nar aðacý, çeltik tarlasý gelirleri, arpa ve buðdaydan elde edilen gelirler de bulunmaktaydý. Deferde geçen on bir camiye ait gelirlerin toplamý 67.660 akçedir.

Vakýf varidatý;  imama, hatibe, müezzine, vakýf mütevellisine, mekteplerdeki muallim ve talebelere, sucuya, camilere ait evlere, kapýcýsýna, abdesthaneye, camideki kandilin yaðýna, süpürgesine, ilahi söyleyenine, ferraþýna, eczacýsýna, kovasýna, zenbiline, hasýrýna, cüzüne, ibriðine, ipine, pamuðuna ödenecek ücretlere tahsîs edilmiþtir.

Mescitler
            Basra ilk kurulduðu yýllardan beri Sünni halkýn yaþadýðý bir þehir olmasýna raðmen çok yakýnýnda bulunan Þii ve Harici fikirlere sahip kimselerin yaþadýðý þehirlere yakýn bir konumdaydý. Harici fikirlerle karþý Sünni idarenin ve halkýn cami sayýsýný çok tutarak, camilere ait vakýflara öncelik verdikleri görülmektedir. Basra þehrinde gelirleri açýsýndan, en yüksek gelir Mescid-i Molla Muhammed bin Ali vakfýna ait iken (4400 akçe) en düþük gelirli vakýf ise Hoca Hz. Muhammed Heyapi Mescidi’ne ait vakfýndýr.(1440 akçe)

Mezar ve Makam-ý Þerifler

            Basra (Eski Basra) ilk kurulduðu yýllarda Zübeyr Kasabasý civarýnda inþa edilmiþti. Eski Basra’nýn merkezinde kalan Hz. Talha’nýn, Hz. Zübeyr ve Hasan-ý Basri (Hz)’nin kabirleri ile Hz. Ali Camii Zübeyr Kasabasý civarýndadýr. Ýbn Batûta eserinde Basra’da medfun bulunan Enes b. Mâlik, Hasan Basrî, Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm’ýn ile
Halîme Sa’diye, Ebû Bekre, Muhammed b. Sîrîn, Muhammed b. Vâsi, Mâlik b. Dînâr, Habîb Acemî, Sâbit Bunânî ve Süheyl b. Abdullah Tüsteri’nin mübarek kabirlerini ziyaret ettiðini
belirtmektedir. Basra’nýn Zübeyr kasabasýnda bulunan Hasan-ý Basri Türbesi’nin XIII. yüzyýlýn ilk yarýsýnda yapýldýðý sanýlmaktadýr.  94 numaralý Tahrir Deferi’ne göre 1590 yýlýnda Basra’da 9 makam ve 3 mezar-ý þerife ait vakýf kaydý bulunmaktaydý. (Þeyh Ebu Þuayb, Þeyh Sehab, Hz. Hýzýr Nebi, Hz. Hýzýr ve Ýlyas, Hz. Mansur b. Hüseyin, Hz.Hasan b. Hüseyin b. Hz. Ali (kv) Hz. Ali (kv) Muhammed b. Hasan makam türbeleri) 1590 yýlýnda Basra’da üç mezarý þerif vakfý vardý. (Hz. Üzeyr Nebi mezarý mezarý þerif vakfý-1500 akçe, Hz. Yahya bin Muhammed mezarý þerif vakfý- 200 akçe- ve Þeyh Ömer Mehrevi mezarý þerif vakfý-1500 akçe)

Medreseler
            Basra âlimleri ile meþhur bir þehirdi. Þehirde tarlalar, eþyalar, evler, dükkânlar, deðirmenler, çiflikler, baðlar, su kemerleri ve hayvanlarýn yaný sýra kitaplar ve kütüphaneler de vakfedilen varlýklar arasýnda yer alýr. Ýbnü’l-Esîr’in verdiði bilgilere göre XI. Yüzyýlda Basra’da iki kütüphane bulunmaktaydý.

            Bu kütüphanelerden birincisi Ýslâm tarihinin ilk vakýf kütüphanesidir. Diðer kütüphane ise içerisinde en seçkin kitaplarý barýndýran Ebû Mansûr b. Þah Merdân’ýn vakfettiði kütüphanedir.

1590 yýlýnda 15.100 akçe vakýf geliri olan iki medrese bulunuyordu.( Molla Muhammed b. Ali Medrese ve mescidi ve Yahyaviye Medresesi) Anýlan tarihte kayýtlara geçmemiþ Ayas Paþa’ya ait bir medrese daha vardý.  Bunlarýn dýþýnda Raþid b. Megamiþ’in ruhuna Kur’an tilaveti için, Vakýf deðirmenlerin tamiri ve Hurmalýk (gelip geçenin yemesi için) vakýflarý da bulunuyordu.

1590 tarihli tahrir defterine göre Basra merkez sancaðý, merkeze baðlý nahiyelerde ve Zekiye sancaðýnda 117.916 akçe toplam geliri olan 30 vakýf bulunuyordu. (11 cami, 3 mescid, 2 Medrese, 9 Makam türbesi, 3 Mezar, 1 Asiyabha, 1 Tilavet-i Kur’an,  2 Baðat)

1590 yýlýnda Basra’da bulunan vakýflarda: 12 imam, 9 hatp, 15 müezzin, 2 ferraþ, 1 ilahi söyleyen, 1 muallim, 1 muallim halifesi, 1 muarrif, 1 mütevelli, 4 hizmetli, 7 eczacý, 1 kâtp, 1 câbi, 2 sucu, 1 kapýcý, 1 abdesthane temizleyen, 15 cüzhân (tlavet-i Kur’an), vakýf nazýrlarý ve aþevi çalýþanlarý bulunuyordu. Fadime Güngören’in  hesaplamalarýna göre Basra’da yaklaþýk 375 kiþi vakýflar sayesinde geçimini saðlýyordu.

XVI. Yüzyýlda Basra Vakýflarý (1590 Tarihli Tahrir Deferine Göre) Fadime Demirdöðen Doktora Öðrencisi, Ankara Yýldýrým Beyazýt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalý, Ankara-TÜRKÝYE Vakýflar Dergisi 55 - Haziran 2021

KUDÜS VAKIFLARI

Yapýlan alýntýlardan genel olarak Osmanlý devlet adamlarýnýn vakýf müessesesindeki hassasiyetleri hakkýnda bilgi edindik. Örnek olmasý açýsýndan Osmanlý Taþrasýndaki vakýflar hakkýnda da kýsaca bilgi vermek gerekir. Ýlk örneðimiz Müslümanlarýn kutsal þehirlerinden Kudüs olacak.

Kudüs’ün Kur’an-ý Kerim kaynaklý olarak Müslümanlar için her zaman farklý bir yeri olmuþtur. Yüce Rabbimiz Ýsra Suresinde Kudüs’te bulunan Mescid-i Aksa’yý “etrafýný mübarek kýldýðýmýz” diye zikrederek övmüþtür. Mescid-i Aksa yeryüzündeki Mescid-i Haram (Kabe) dan sonra ikinci mabet olma özelliðine sahip olup ayný zamanda Müslüman’larýn ilk kýblesidir. (Hicri 16.ayda Kýble Kabe oldu)Kudüs 1517 yýlýnda Yavuz Sultan Selim Han tarafýndan fethedildi ve 400 yýl süreyle Osmanlý hakimiyetinde kaldý. Kanuni döneminde büyük bir geliþme gösteren kentte yeni surlar, medreseler, imarethaneler yapýldý. Kudüs vakýflarýyla ilgili olarak Ýsrailli akademisyen Amy Singer Kudüs, Kadýlar Kullar ve Köylüler kitabýnda yazdýðýna göre: Kudüs sancaðýndaki gelirlerin en büyük bölümü, çoðu  yerel  olan vakýflara (Osmanlý fethi öncesine ait Kudüs'te Kubbetü's-Sahra ve Mescid-i Aksa,  El-Halil'de "Ýbrahim Vakfý" ve  Memlükler ile  önceki hanedanlar tarafýndan  kurulmuþ çeþitli medreseler ve  ribatlara ait vakýflar- Osmanlýlar'ýn kurduðu medrese, kervansaray  ve  aþevinden  oluþan  Haseki  Sultan  Ýmareti(Hürrem Sultan imareti, Þeyh  Ahmed  el-Deccani'nin tekkesi ve yerel su þebekesinin bakýmýný saðlayan bir vakýf) aitti. Amy Singer’ýn tespitine göre, vergi olarak alýnan tahýlýn yüzde 50'si ve zeytinyaðýnýn yüzde 77'si vakýflara aittir. Amy Singer.)

            Þerife EROÐLU MEMÝÞ  XVIII. Yüzyýlda Kudüs’te Vakýf Mülklerin Ýþletim Usulleri baþlýklý yazýsýnda (Makale Osmanlý  Taþra   Toplumu   ve   Vakýf   Kurumu:   Kudüs,   1703-1831” baþlýklý  doktora  tezinden üretilmiþ) makalesinde yazdýðýna göre; Ýslam devletlerinin sembolik merkezi haline  gelen Kudüs’te Emeviler Döneminde inþa edilen Eyyûbî, Memluklü ve Osmanlý  dönemlerinde çok sayýda tamir ve bakýmlarla ihya edilen camiler, zaman içerisinde þehir merkezini kuþatan  idari  sistem  kentsel  hizmetler  örgütlenmesinin  bir  parçasý  olan  geniþ  bir  “vakýf aðý”nýn da merkezi olmuþtur.

Selahaddin Eyyûbî'nin Kudüs Vakýflarý

Müslümanlar nazarýnda ideal bir sultan, haçlýlar nazarýnda gerçek bir Ýslam kahramaný olan Ebu'l-Muzaffer el-Meliku'n-Nâsýr Selahaddin Yusuf b. Necmeddin Eyyûb b. Þâdî, 1136/1138 yýlýnda Baðdat ile Musul arasýnda bulunan Tikrit'te doðmuþtur. Bölgenin fiilen hâkimi olmasý ve haçlýlarý hezimete uðratmasý sebebiyle Baðdat Abbasî halifesi tarafýndan Sultan olarak ilan edilen, 1169'da Fatýmî veziri, 1171'de Mýsýr emîri, 1175'de de sultan unvanýný alan Selahaddin, 1176 yýlýnda Mýsýr'daki Þiî Fatýmîlerini tamamen ortadan kaldýrmýþtýr. Selahaddin Eyyûbî'ye sahip olduðu þöhreti kazandýran ise Kudüs'ün yeniden fethidir.

            Ýslam Medeniyetindeki üç kutsal þehirden birisi olan Kudüs, 461 yýllýk Ýslam hâkimiyetinden sonra 1099 yýlýnda haçlýlar tarafýndan iþgal edilmiþ, iþgal süresince tarihin kaydettiði en acýmasýz ve korkunç katliamlarýndan biri yaþanmýþtýr. Haçlý iþgali sýrasýnda mâbetlere sýðýnanlar da dâhil bütün Müslümanlar ve Musevîler katledilmiþtir. 88 yýl süren bu zulüm devrinin ardýndan 27 Receb 583/2 Ekim 1187 yýlýnda Cuma günü Selahaddin Eyyûbî tarafýndan teslim alýndý. Haçlýlarýn kana bulayarak iþgal ettikleri Kudüs'ün, müslümanlar tarafýndan fethi sýrasýnda hiçbir taþkýnlýk yaþanmamýþ fetih Ýslam dünyasýnda büyük bir sevinçle karþýlanarak kutlama merasimleri düzenlenmiþtir. Þehrin surlarýna Ýslam sancaklarý dikilmiþ, Melik Selahaddin, “Þark'ýn en sevgili sultaný Selahaddin” olarak bütün Müslümanlarýn gönlünde taht kurmuþtur.

Mýsýr ve Kudüs'ü hazineleriyle birlikte fetheden, ülkesinin sýnýrlarý Trablusgarb'tan Hemedan ve Ahlat'a, Yemen'den Malatya'ya kadar uzanan Melik Selahaddin’in vefat ettiðinde, cebinden bir altýn ile birkaç gümüþün çýkmasý ne kadar cömert ve mütevazi birisi olduðunun ispatý sayýlmalýdýr.

            Dindarlýk, adalet, cesaret ve cömertliði ile Ýslam Tarihi'nin mümtaz bir þahsiyeti olarak tebârüz eden Melik Selahaddin, yirmi beþ senelik vezirlik ve sultanlýk hayatýnda ortaya koyduðu örnek þahsiyetiyle, Müslümanlarýn takdirini kazandýðý gibi, yýllarca mücadele ettiði Hristiyanlar tarafýndan da saygýyla anýlan bir kahramandýr.

Fetihten Sonra Kudüs'ün Ýmarý

Haçlý Latin Krallýðý'nýn hâkimiyetine girdiðinde Kudüs'te bulunan müslümanlara ait bütün eserler yaðmalanmýþ, Mescid-i Aksâ ve Kubbetu's-Sahrâ'da bulunan deðerli eþyalar tahrip edilmiþ ve çalýnmýþtý. Ýslam kimliðinden kopartýlmak için kiliseye dönüþtürülen Kubbetu's-Sahrâ'nýn tepesine haç dikilmiþ, Mescid-i Aksâ krallarýn sarayý yapýlmýþ, böylece Ýslamî kimliðini kaybeden Kudüs bir hristiyan þehrine dönüþtürülmüþtü.

Kudüs’ü asli kimliðine kavuþturmak isteyen Melik Selahaddin’in emriyle Mescid-i Aksâ ve Kubbetu's-Sahrâ baþta olmak üzere kutsal yerler imar edilmeye baþlandý. Yeniden camiye çevrilen Mescid-i Aksâ'ya Nureddin Zengi tarafýndan yaptýrýlmýþ, sanat þaheseri özelliði taþýyan bir minber konuldu. Kiliseye çevrilen bütün camilerdeki haçlar kaldýrýlarak alem-hilal konuldu. Çanlar kýrýldý. Hz. Ömer (ra)'ýn namaz kýldýðý yerde yapýlan cami yeniden inþa edildi.

Kudüs’ü yeniden Ýslami kimliðine kavuþturmak için yapýlan faaliyetler arasýnda medrese, hastahâne, cami, mescid, zâviye, hankâh gibi vakýf eserleriyle eðitim, saðlýk, kültür ve dinî hizmetlerin saðlanmasý hedeflenmiþtir.

Vakýf faaliyetleri arasýnda Büyük St. Jean Hastanesi'nin gelirlerinin vakýf olarak Ömer Camii'ne tahsis edilmesi, kilisenin “Muristân” adýyla daha sonra hastaneye çevrilmesi, Saint Anne Kilisesi yakýnlarýndaki kadýnlar manastýrýnýn yeniden mektebe dönüþtürülmesi, Patriðin ikametgâhýnýn ziyaretçiler ve tarikat mensubu kiþiler için hankaha çevrilmesi sayýlabilir.

Ýslamýn bu kutsal þehrine Memlük ve Osmanlý dönemlerinde de özel ihtimam gösterilerek imar edilmiþtir.  Hz Ömer (ra) ve Selahaddin Eyyûbî'nin Kudüs halkýna verdiði eman-nâme Yavuz Sultan Selim tarafýndan da tanýnmýþ ve tasdik edilmiþtir. XVII. yüzyýlda þehri ziyaret eden Evliya Çelebi, Kudüs'te yedi yüz vakýf olduðunu, bunlarýn mütevellilerinin birer hediyelerle mahkeme divanýnda hazýr bulunduklarýný anlatmaktadýr.

Selahaddin Eyyûbî'nin Kudüs'teki Vakýflarý

            Kudüs, Memlük ve Osmanlý idaresinde diðer Ýslam þehirleri gibi vakýf þehire dönüþmüþ ve tarihinin en parlak dönemlerini geçirmiþtir.  Þehrin imarýnda vakýf tesisine öncülük eden Selahaddin Eyyûbî,  bîmâristan, hankâh, medrese, Sâhira Mezarlýðý, Kubbetü Yusuf ve Cebel-i Tûr'daki cami gibi vakýf eserleri meydana getirmiþ ve bunlara gelir kaynaklarý tahsis etmiþtir.

Medrese-i Salâhiyye

Medrese 25 Temmuz 1192 tarihinde Selahaddin Yusuf b. Eyyûb tarafýndan inþa edilmiþtir. Selahaddin Eyyûbî Bâbü'l-esbât yanýnda bulunan Aziz Hanne Kilisesi'ni Þafiî fakihlerine tahsis ederek medrese ve sûfiler için ribat yapmýþ ve buraya akarlar vakfetmiþtir. Selahaddin Eyyûbî bu medreseye þeyh ve hocalar tayin etmiþ, âlimleri bu medresede ve tasavvuf ehline tahsis ettiði dergâhta toplamýþtýr. Kudüs'te Ýslâmî dönemde ilmî hayatýn geliþmesinde önemli bir merkeze dönüþen ve þöhreti her tarafa yayýlmýþ olan medrese, el-Melikü-nâsýr lakabýna izâfeten el-Medresetü'n-Nâsýrýyye olarak da bilinmektedir. Burasý daha önce bir ilim merkezi olan ve fýkýh eðitimi veren el-Medresetü'l-Mansuriyye idi.

Osmanlý döneminde önemli bir itibara sahip olan Salâhiyye Medresesi'nin müderrisleri padiþahýn izniyle devlet tarafýndan ilmine itibar edilen seçkin âlimler arasýndan seçilmekte idi. El-Esbât kapýsýnýn batýsýnda, 20 metre uzaklýkta bulunan bu medresede týp, dil, Þafiî fýkhý ve hadis eðitimi verilmekteydi.

Medrese-i Salâhiyye'nin Hayrâtý

Medresenin ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý için ev, dükkân, han, hamam, fýrýn, kuyu, bað, bahçe, gibi birtakým gayr-i menkuller tahsis edilmiþtir. Bu çerçevede medreseye ait kahvehâne/beytü'l-kahve olarak kullanýlan 18 odalý bir han, Haremin Kattânîn kapýsý tarafýnda bir ev ve yedi dükkân bulunmaktaydý.

Medresenin kapýsýnýn üzerindeki kitâbede: “Bismillahirrahmânirrahim, Size ulaþan her nimet Allah'tandýr, (Nahl 53). Bu mübarek medreseyi, el-Ýmam Ebû Abdullah Muhammed b. Ýdris eþ-Þâfiî fakihlerine, Ýslâm'ýn ve müslümanlarýn sultaný Ebu'l-muzaffer el-Melik en-Nâsýr Salâhu'd-dünya ve'd-dîn Yusuf bin Eyyûb b. Þâdî 1192 senesinde vakfetmiþtir. Allah onu ve yardýmcýlarýný aziz kýlsýn, dünya ve ahiretin hayýrlarýný ona versin, denilmektedir.

Medrese-i Huteniyye

Mescid-i Aksâ'nýn güneyinde yer alan Medrese-i Zâviye-i/Huteniyye ise, 15 Nisan 1191 tarihinde kurulmuþtur. El-Medresetü'l-Huteniyye, Kudüs ve civarýndaki þeyh ve mücahitlere tahsis edilmiþtir. Vakfýn idaresi eþ-Þeyh Celaleddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Celâleddin Þâþî'ye verilmiþ, ondan sonra onun yolunu takip edenlere býrakýlmýþtýr.

Hankâh-ý Salâhiyye/ Selâhaddin Hankâhý

Selahaddin Hankâhý, Melik Selahaddin'in Kudüs'te Þafiî mezhebi sûfîlerine tahsis ettiði hayrî vakýflarýndandýr. Selahaddin Eyyubî, bir kýsmý kilisenin üstünde yer alan patriðe ait evin bir bölümünü alarak burayý cami ve ribat olarak düzenledikten sonra 17 Ekim 1189 tarihinde sûfîlere vakfetmiþtir.

Dârü'l-Patrik civarýnda bulunan deðirmen, týmarhane, fýrýn, fýrýna bitiþik manastýr, Patrik'in Ahýrý olarak bilinen atlara ve binek hayvanlarýna mahsus yer, bu ahýrýn kuzeyinde bulunan bir ev vakýf emlâki içerisinde yer almaktadýr.

Burasý Kudüs'te sûfiler için ihdas edilen ilk hankâh idi. Hankâh zamanýn geçmesiyle vakýf olmaktan çýkarýlmamak ve kýyamete kadar hiçbir þekilde deðiþtirilmemek üzere, ayýrým yapýlmaksýzýn uzak beldelerden ve her taraftan gelen, Arap Acem; her ýrktan meþâyih-i sûfiyyeyenin ileri gelenlerine, genç, yaþlý, evli, bekâr, herkese Melik Selahaddin tarafýndan Allah rýzasý için vakfedilmiþtir. Patrik evi olarak bilinen bu binanýn üst katý ise, ribat olarak, gerek orada bulunan gerek uzak diyarlardan gelen sûfîlere usûl ve âdâbýnca kalmalarý için tahsis edilmiþtir. Hak sahibi olmayan bir kiþinin burada kalmasýna aracý olmak vebal ve günah yüklenmektir.

Sûfîler burada geçici olarak ihtiyaçlarý kadar kalacaklar, baþkalarýnýn maðduriyetine sebep olmayacaklardýr. Burada kalan kiþi sefere gidip döndükten sonra hak sahibi olduðu iddiasýyla baþkasýný buradan çýkarmaya kalkýþamaz. Ancak yer varsa kalabilir. Sûfîlerden birinin vefatýyla burada barýnma/kalma ve diðer haklarý ortadan kalkar. Yakýnlarý bundan dolayý hak iddiasýnda bulunamazlar.

Selahaddin Eyyûbî, vakfiyesinde hankahýn kullanýmý için bazý þartlar koþmuþtur. Buna göre sûfîlerin burada toplanmasýný ve her gün ikindi namazýndan sonra Kurʼan okumalarýný, akabinde vâkýfa hayýr duada bulunmalarý, sufilere nâzýrýn uygun göreceði miktarda vakfýn gelirlerinden hisse verilmesi, vakfa iliþkin bütün iþlerde nâzýr olan þeyhin tek yetkili ve söz sahibi olmasý, Sûfilerin þeyhinin, nezâreti yürütecek kiþi yoksa kendisi de bu iþe ehliyetli ise þeyhlikle nezâreti birlikte yürütmesi, kendisinden sonra erkek evlatlarý varsa büyük olan meþîhati, diðeri nezâreti yürütmesi, þeyhin nesli kesilinceye kadar böyle devam etmesi þart olarak vakfiyeye yazýlmýþtýr.

Þayet –Allah korusun- sufiler içinde nazýrlýk iþine uygun kimse bulunmazsa o zaman vakfýn gelirleri fukarâ ve mesâkine sarf edilecektir. Dergâhtaki sûfîlerden birisinin buradan çýkarýlmayý gerektirecek bir suç iþlemesi halinde cezalandýrýlmasý ve dergahtan çýkarýlmasý, Hicaz’a veya baþka yere gidip geldikten, tövbe ettikten ve düzeldikten sonra geri dönmesi de vakýf þartlarýndandýr.

Hankah’ýn kullanýlma þartlarý bu kadar deðildir. Ýlave olarak: sadât-ý sufîyeden fukara ve meþâyihin iâþesinin karþýlanmasý, beþ vakit namazýn edâsý, câbi (tahsildar), kâtip, imam, müezzin ve kurra tayin edilerek Kur'ân-ý Kerim okunmasý ve sûfiyyenin ileri gelenlerinden on iki kiþinin evrâd ve ezkâr için görevlendirilmesi,  Sûfilerin þeyhleriyle birlikte Cuma günleri güneþ doðduktan sonra burada veya Mescid-i Aksâ'da toplanarak Kur'an tilâvet etmeleri, akabinde vâkýf ve müslümanlar için hayýr duada bulunmalarý, bir mani olmadýkça her Cuma þeyhlerinin huzurunda sûfîlerin büyüklerinin sözlerini okumalarý, her Cuma olmazsa da bazý Cumalar bunun yapýlmasý vâkýf tarafýndan þart kýlýnmýþtýr.

Kadý Mustafa Efendi tarafýndan 13 Ocak 1614 tarihinde bir sureti çýkarýlmýþ olan vakfiyede:

 Besmeleden sonra “Patrik evi olarak bilinen binayý, Mýsýr ve Þam bölgesinin hâkimi Ýslâm'ýn ve müslümanlarýn sultâný Ebu'l-Muzaffer el-Melikü'n-Nâsýr Selâhaddin Yûsuf b. Necmeddîn Eyyûb b. Þâdî, –Allah onun mülkünü dâim, yardýmcýlarýný ve ordusunu muzaffer kýlsýn, ona katýndan ona bol nimetler versin, hükmünü ve gücünü her tarafta geçerli kýlsýn Allah'a baðlýlýðýný ve samimiyetini artýrsýn, iyilikte ve tasaddukta bulunanlarýn ecrini zayi etmeyen Allah katýnda yaptýðý bu hayrý, O'nun rýzasýný kazanmasýna vesile olsun- bütün müþtemilatýyla tasadduk ve vakfetmiþtir.” denilerek, bir mümine meleklerin, peygamberlerin icmâýyla dokunulmazlýðý sabit olan bu vakfýn þartlarýndan birini hiçbir gerekçeyle deðiþtirmesi veya ortadan kaldýrmasý helal deðildir. Dünya durdukça vakfýn vâkýfýn þartlarý üzere devam etmesi, ahkâmýnýn deðiþtirilmemesi, aksi halde buna cüret edecek olanýn emanete hürmetsizlik etmiþ, Rabbinin emrini hafife almýþ ve vaîdini önemsememiþ sayýlacaðýndan, dünyada Allah'ýn, peygamberlerin lanetini hak etmiþ ve kendisine eziyet etmiþ olacaktýr. Âhirette ise cehennem ateþini hak etmiþ olacaktýr. Zira onun hasmý Allah, onu hesaba çekecek olan da yine Allah Teâlâ'dýr. O kötüleri cezalandýran, iyilik sahiplerinin mükâfatlandýrandýr. Bu vakfiye þahitlerin ve sâdâtýn þahitliði ile 17 Ekim 1189 tarihinde yazýlmýþ ve tescil edilmiþtir. Denilmektedir.

Mücahitlerin ikameti için de kullanýlmýþ olan hankâhýn yanýna Memlûkler döneminde 1417 tarihlerinde Þeyh Burhaneddin b. Gânim tarafýndan bir minare yaptýrýlmýþtýr. Minare yapýlmasýndan rahatsýz olan Hristiyanlar, Þeyh Burhaneddin'i bundan vazgeçirmek için çok miktarda mal/para teklif etmiþlerse de þeyh bu teklifi kabul etmemiþtir.

Hankâh'ýn Gelir Kaynaklarý ve Masraflarý

Hankâhýn akarlarý arasýnda deðirmen, fýrýn, manastýr, ev, hamam, dükkân, mahzen, havuz ve bahçe gibi gayr-i menkuller bulunmaktadýr. Hankâhýn dükkân, deðirmen, maðaza ve diðer emlâkinden 1851 yýlýnda 18.928 kuruþ, 1899 tarihli bir belgeye göre 800 lira, 1900 senesinde 14.579 kuruþ otuz para, 1901 senesinde üç aylýk dönemde 15.250 kuruþ 20 para, 1902 senesi Muharrem'inden Rebîulâhýr ayý sonuna kadar vakfýn 13.590 kuruþ 30 para, 1902 yýlý Cemaziyelevvel'den Þaban ayý sonuna kadar vakfýn 14.216 kuruþ 30 para geliri bulunmaktadýr.

Bîmâristân Vakfý

Bîmâristan 1187 tarihinde Kudüs'te bugün Debbâða olarak bilinen mahallede inþa edilmiþtir. Selahaddin Eyyubî fetihten sonra Debbaða kilisesi bitiþiðinde ve hamam yanýnda hastalarýn muayene ve tedavisi için bir þifâhâne yapýlmasýný emretmiþ, burayý bol miktarda ilaç ve malzemeyle doldurmuþtur. Hacca gidip döndükten sonra da burada birtakým düzenlemelerde bulunmuþtur.  Bîmâristan binasýný daha da geniþleterek Ýslam dünyasýnda en büyük hastane haline getirmiþ ve 1192 tarihinde hasta ve âcizlere el-Bîmâristânü's -Salâhî adýyla vakfetmiþtir.

Hastanenin þöhreti Selahaddin Eyyûbî ve ondan sonraki dönemlerde her tarafta hýzla yayýlmýþtýr. Burasý toplumun her kesiminden hem askerlerin hem halkýn hiçbir bedel ödemeden tedavi edildiði ve ilaçlarýnýn verildiði bir þifâhâne idi. Hastanede Ebu'l-fazl Reþîdüddin b. Ali es-Sûrî (ö. 1242 ve Yakub b. Saklan gibi meþhur doktorlar görev yapmýþtýr.  Osmanlý döneminde hekimbaþýnýn talebi üzerine týp ilminde maharet sahibi tabipler arasýndan tayin yöntemiyle burada çalýþacak kimseler belirlenmekteydi.

Osmanlý döneminde de hizmetlerine devam eden hastane 1458 yýlýnda meydana gelen depremde yýkýlmýþ, ancak daha sonra tekrar yapýlmýþtýr. 18. yüzyýl Kudüs kadý sicillerinde (1726) Bîmâristân-ý Salâhiyye olarak bilinen bir binanýn olduðu, Zeyn b. Ýmam'ýn delilerin ve hastalarýn hizmetine tayin edildiði belirtilmektedir. Bimaristan 1753 yýlýna kadar hizmetlerine devam etmiþtir.

Bîmâristânýn Gelir Kaynaklarý

Hastalarýn tedavisi için vakfedilmiþ olan bîmâristâna da tamir bakým onarým gibi masraflarýnýn karþýlanmasýnýn yanýnda kuruluþ amacý doðrultusunda hizmetlerini sürdürebilmesi için pek çok gayr-i menkul vakfedilmiþtir.

Megâribe Mahallesi ve Burak Duvarý

1193 yýlýnda Selahaddin Eyyûbî tarafýndan Kudüs'te yaptýrýldýðý rivayet edilen Megâribe Mescidi, Mescid-i Aksâ’nýn güney-batý köþesinde Burak duvarýnýn güneyinde yer almaktadýr. Bu mescidin iki kapýsýndan kuzeydeki kapalý, doðudaki açýktýr. Selahaddin Eyyûbî'nin Megâribe Zâviyesi adýyla bir vakfýnýn bulunduðu ve önemli bir gelire sahip olan Ayn Karim köyü mahsulâtýnýn tamamý bu vakfa tahsis edilmiþtir.

Cebel-i Tûr/Cebel-i Zeytun Câmii

Bu cami Kudüs'ün doðusunda bulunan Tur Daðýndadýr. Selahaddin Eyyûbî Kadý el-Fâzýl'ýn talebi üzerine burayý yenilemiþ ve geniþleterek yeniden yaptýrmýþtýr.

Sultan Selahaddin b. Yusuf b. Eyyûb'un Cebel-i Zeytun ve Ebû Dîs vakfý, 6 Þubat 1189 tarihinde kurulmuþtur. Cebel-i Zeytun, Cebel-i Tûr olarak da bilinmektedir. Burasý eski Kudüs'ün doðusuna düþmektedir. Ebû Dîs Köyü, Ayzariyye civarýnda ve Kudüs'ün güney doðusundadýr. Þeyh-i Anber olarak meþhur olan Þeyh Ahmed el-Hekkârî'nin ve Þeyh Ali el-Hekkârî'nin soyuna sonra da Kudüs'un yoksullarýna tahsis edilmiþ zürrî bir vakýftýr. Vakfiyeye göre: Melik Selahaddin Kuds-i Þerif'te oturan Þeyh Ahmed b. Ebû Bekr el-Hekkârî ile Þeyh Ali b. Ahmed el-Hekkârî'ye munâsafatan/eþit olarak sonra onlarýn evlatlarýna, onlarýn evlatlarýnýn evlatlarýna ve onlarýn soyundan gelenlere, onlarýn nesli kesilirse Kudüs'ün fakirlerine ve yoksullarýna vakfetmiþtir.

Diðer Eserleri

Sâhira Mezarlýðý

Selahaddin Eyyûbî'nin eserlerinden olan Sâhira Mezarlýðý, Kudüs’teki Me’menullah El-Yusufiyye Babu'r-Rahme mezarlýklarý gibi önemli müslüman mezarlýklarýndan biridir. Kudüs'ün fethine katýlan birçok mücahidin buraya defnedilmesi sebebiyle “Mücahitler Mezarlýðý” olarak da anýlmaktadýr. Çok sayýda mücahid ve sulehânýn medfun olduðu Sâhira Mezarlýðý 1960 yýlýna kadar müslüman mezarlýðý olarak kullanýlmýþtýr. 

Yusuf Kubbesi

Kubbetü's-Sahrâ'nýn avlusunda ve güney tarafýndadýr. Nahaviyye kubbesi ile Burhaneddin minberi arasýnda bulunmaktadýr. Kubbenin üzerindeki kitâbede:  “Bismillahirrahmânirrahim. Onun salâvâtý Nebî Muhammed (sav) ve onun âlinin üzerine olsun. Bunun yapýlmasýný ve hendeðin kazýlmasýný Salâhu'd-dünya ve'd-dîn Ýslam ve Müslümanlarýn sultaný hâdimü'l-haremeyn ve bu Beyt-i Makdis'in hâdimi Ebû'l-Muzaffer emîru'l-müʼminînin devletini ihyâ eden Yusuf b. Eyyub –Allah onun varlýðýný devam ettirsin- büyük komutan Seyfeddin Ali b. Ahmed –Allah onu aziz kýlsýn- zamanýnda emretmiþtir. Sene 587/1191-92.” yazýlýdýr.

Diðer taraftan Kudüs'te uzun bir tarihî geçmiþe sahip olan Ermenilerin burada XII. Yüzyýlda inþa ettikleri Büyük Yakub Peygamber Kilisesi, önce Selahaddin Eyyûbî tarafýndan daha sonra 1907'de Osmanlý zamanýnda restore edilmiþtir.

Kudüs'te bulunan Ömer Camii de yine Selahaddin Eyyûbî döneminde 1193'te yeniden inþa edilmiþtir. 1465'te Memlûkler döneminde þu andaki minareler ilave edilmiþ, Osmanlý döneminde Sultan Abdülmecit zamanýnda tamamen restore edilmiþtir.

Osmanlý Döneminde Salâhiye Vakýflarýnýn Ýdaresi

Selahaddin Eyyûbî'nin tesis ettiði vakýflarýn tevliyeti ve nezâreti Osmanlý döneminde uzun süre Kudüs'ün en eski ailelerinden el-Alemî ailesi tarafýndan yürütülmüþtür. Adý geçen ailenin bazý fertleri tarafýndan yapýlan bazý yolsuzluklar vakfýn çalýþmasýný sekteye uðratmýþ ve zarar vermiþtir. Nevzat Saðlam Karabük Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Tarih Kültür ve Sanat Araþtýrmalarý Dergisi Vol. 6, No. 6, December 2017

HASEKÝ (HÜRREM) SULTAN KÜLLÝYESÝ

Osmanlý sultanýnýn hayýrseverliðinin bir göstergesi ve ayný zamanda da güç ve meþruiyetinin kaynaðý Haseki Sultan Ýmareti, her ne kadar kentin merkezinde yer alsa ve yalnýzca Kudüs için deðil, etrafý için de imareti ile çok önemli bir fonksiyonu yerine getirse de, kentin manevi merkez noktasýný oluþturan Harem-i Þerif alaný, Osmanlý Döneminde de öncelikli bir konuma sahipti. Zira Osmanlý klasik dönemi boyunca Kudüs’te inþa edilen ya da tamiri yapýlan pek çok dini yapý, Harem-i Þerif’te ya da yakýn çevresinde yer almaktaydý.

Ayrýca Osmanlý yönetimi için de Müslümanlarýn kutsal mekânlarýný korumak ve bakýmýný saðlamak öncelikle dini bir vazife olarak düþünülmekte idi. Öte yandan Osmanlý yönetimi, Memluklerden farklý olarak, dinî kurumlara yatýrým yapmak yerine kentte yeterli sayýda olan medrese ve camilere yapýlan harcamalarý keserek, kent bütçesine akan tahsisatlarý ve baðýþlarý, güvenlik koþullarýnýn düzeltilmesi için fetihten yirmi yýl sonra kent surlarýnýn ve kalesinin yeniden inþasý, kente su saðlanmasý, yeni bir kapalý çarþý kurulmasý ve Kudüs halkýnýn refahýnýn artýrýlmasýna harcamayý seçmiþtir.

Ayrýca kent sakinleri yararýna büyük bir vakfýn kurulmasý (Haseki Sultan veya el-Hasekiyye)   ekonomide ve kentin yaþam standardýnda ciddi bir iyileþme saðlamýþtýr. Vakýf,   Kanuni Sultan Süleyman’ýn Hasekisi Hürrem Sultan tarafýndan yaptýrýlmýþ büyük imarethane, medrese, cami, dükkânlar ve tabhanelerden oluþan bir külliyeydi. Filistin’de o güne kadar kurulmuþ en büyük vakýf olan külliye, kente komþu onlarca köyün gelirleriyle destekleniyordu. Osmanlý klasik dönemi boyunca þehrin önde gelen sosyal yardým kurumu olan bu külliye, ayný zamanda Hürrem Sultan'ýn Mekke ve Medine'de yaptýrmýþ olduðu, Mimar Sinan'ýn tezkirelerinde adý geçen imâretler zincirinin bir halkasý idi.

Osmanlý fethi sonrasý Kudüs’te kurulan önemli hayrî vakýflar arasýnda Siyon Daðý’nda bulunan Nebî Davud Makamý ile Zeytindaðý’nda bulunan Es‘adiyye Zâviyesi’ni de zikretmek gerekir. Osmanlý Devleti döneminde Kudüs’te inþa edilen veya tadilatý yapýlan diðer bazý vakýf eserlerinden bazýlarý ise þunlardýr; Yusuf Aða Namazgâhý, Senovbar Namazgâhý(mihrap ve mastkabat es-senovbar) Bâbü’l Meðâribe ile Mescidi Aksa arasýnda yer almaktadýr.) Bayram Paþa Çeþmesi Sebil Þa‘lan Eyyûbi döneminde inþa ettirilmiþ, Memluk ve Osmanlý döneminde onarým görmüþtür, Kasým Paþa Þadýrvaný ve havuzu Sebil-i Bâbü’l-Mahkeme Kanuni döneminde Kasým Paþa tarafýndan yaptýrýlmýþtýr), Kubbetü’l Yusuf, Kubbetü’l Nahviyye ve Kubbetü’l-Mirac (Eyyûbî dönemi yapýsý olup Osmanlý döneminde onarým geçirmiþlerdir),Hankâhý Özbek (Özbekler Tekkesi), Afganlar Tekkesi Hindiler Tekkesi, Þeyh Ali Erdebili Türbesi Memlukler döneminde inþa edilmiþse de 1730-31 yýlýnda Osmanlý üslubunda yenilenmiþtir) Kudüs Mevlevîhânesi'dir. Ýsmi bilinen, bir kýsmý günümüze kadar ulaþmýþ bu eserler dýþýnda çok sayýda çeþme, sebil, ribat, namazgâh vb. vakýf eser de mevcuttur.

            Öte yandan 1703-1831 yýllarý arasýnda Kudüs’te 300 yeni vakýf kurulduðu tespit edilmiþtir (Memiþ,2016,s.117,160).Bu vakýflardan % 6’sý hayrî (18 vakýf), % 94’ü aile (zürrî,  ehli) vakfý (282 vakýf)  kategorisindedir. Kudüs'te kurulan hayrî vakýflar gerek sayýlarý gerekse vakfedilen akarlarý bakýmýndan oldukça mütevazýdýr. Bu vakýflardan örneðin Eþ Þeyh Ebû’l Vefâ el ‘Alemî Salâhiyye Hangâhý’nda bulunan ilim talebelerine çeþitli kitaplar vakfetmiþ olup Dervîþ Muhammed Miralay, Özbekiyye Zaviyesi derviþlerine Mushaf-ý Þerif el-Hac Muhammed b.  Ömer eþ Þâmî, Kubbetü’s Sahra mihrabý için seccade vakfetmiþlerdir. Þemseddin Hatun b. Abdullah er Rûmiyye ise Kubbetü's Sahra mihrabý için küçük ve büyük iki þamdan vakfetmiþtir. Diðer hayrî vakýflardan Muhammed Sun‘ullah Efendi bin Halil Efendi el Hâlidî, Hattý Davud’da Kudüs’te bulunan bütün insanlarýn su içebileceði sebil yaptýrmýþ ve bu sebil için yine Hattý Davud’da bulunan bir dükkân ve havuz vakfetmiþtir.  

Çalýþma kapsamýna giren dönemde Kudüs’te kurulan zürrî (ehli, aile) vakýflar deðerlendirildiðinde; bu vakýflar içinde 300 vakýftan 282’si zürrî vakýf olup yaklaþýk  %94’lük bir orana tekabül etmektedir. Daha önce detaylý bir þekilde incelenmiþ olan bu vakýflarýn büyük çoðunluðunun Osmanlý toplum yapýsý içerisinde ‘askerî zümre’ arasýnda deðerlendirilen ilmiye sýnýfýna mensup kiþiler tarafýndan kurulduðu tespit edilmiþtir.(Memiþ, 2016, s. 200) Bunlar arasýnda þeyhülislâmlar, kadýlar, kadýaskerler, müftüler ve müderrisler yer almaktaydý. Örneðin, Ýmam, eþþehîr bi ibni Kâdîyý es Salt elkaplarý ile kaydedilen Kudüs Þâfiʻi Müftüsü Muhammed Salih Efendi El Hüseyni El Halveti b. Abdülgani Efendi tarafýndan bir vakýf kurulmuþtur. Zürri nitelikteki vakýfta Hattý Davud’da dükkân, Bâbü'l Amud Mahallesi'nde 12 baðýmsýz dükkân, Bâbü'l amud Batý kolunda 6 dükkân, Haddâdîn Mahallesi'nde Dâvûdî ve dükkâný, kahve yolunda bir kat ev vakfedilmiþtir. 

Çalýþma kapsamýna giren dönemde Kudüs Nakîbü’l eþrâflarýnca kurulan vakýflar da sayýca fazladýr. Örneðin, Kudüs Nakîbü’l eþrâfý, kâimmakâmý ve Þeyhü’l Haremi olan Abdüllatif Efendi b. Abdullah Efendi b. Hüseynî tarafýndan üç vakýf kurulmuþtur.1761 tarihli ilk vakfiyesinde Þeyh el Bistami Zaviyesi yakýnýnda Babý Hutta'da bir ev vakfetmiþti. Ýkinci vakýf ise, 1766 tarihinde kurulmuþ olup vakfýn akarlarý Sitt Yokuþunda haremlik ve selamlýk bölümlerinden, meskenlerden oluþan katlý ev ve Muhammed Aða Murad'ýn varisinden aldýðý büyük katlý ev olarak sýralanmýþtýr. Vâkýf, 1795 tarihli son vakfiyesinde ise Tûr Karyesi'nde zeytinyaðý çýkaran mengene huluvv’ý ile Tûr Karyesi'nde fýrýn ocaðý ve taþ ve aletlerini vakfetmiþtir. Burada kýsaca bahsedilen vakfiyelerden her üçü de aile vakfý niteliðinde olup akarlarý bakýmýndan oldukça mütevazý olduðu görülmektedir…

18. yüzyýlda Kudüs’te kurulan 300 vakýftan 18’i hayrî, 282’si aile vakfý kategorisindedir. Bu vakýflardan yalnýzca dört tanesinin kendine baðlý bir hayrâtý bulunmakta olup bunlardan ilki Muhammed Sunullah Efendi el Hâlidî tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Ýkincisi, Tenkiziyye Medresesi yakýnýnda bulunan bir sebil olup, Kasým Tercemân tarafýndan 1718 tarihinde yaptýrýlmýþtýr. Sebil el Hüseynî de bu yüzyýlda yaptýrýlmýþtýr. Sebil üzerinde yer alan kitabede 1724-25 yýlýnda Hasan Hüseynî tarafýndan yaptýrýldýðý belirtilmektedir. Ayný dönemde sicillerde yer alan kayýtlar incelendiðinde Kâdîi Kudüs Hüseynî adýna iki kayýt tespit edilmiþtir. Kayýtlardan ilkinde Ekim 1724 tarihinde vâkýfýn resmen Kudüs Kadýsý olarak göreve baþladýðý belirtilmektedir. Ýkinci kayýtta ise, Zilhicce 1725 tarihli bir vakfiye kaydý yer almakta ve bu vakfiye ile Harem-i Þerif’in batýsýnda Fahriyye Medresesi civarýnda bulunan 9 kenefin yenilenmesi ve abdest alýnmasý için bir havuz yaptýrýlmasý þart kýlýnmýþtýr. Bunlarýn, Mescid-i Aksâ ile Câmii Mâlikiyye çalýþanlarý ile Haremi Þerif’te bulunan öðrencilerin yararlanmasý için yaptýrýlmasý þart kýlýnmýþtýr. Son olarak da, Þeyh Budayr Sebili olarak da bilinen Mustafa Aða Sebili 1740-1 tarihinde Kudüs Sancaðý valisi Mustafa Aða tarafýndan inþa edilmiþtir. Vakfiyede Kâimmakâmý Þerif el Hac Mustafa Aða’nýn Harem-i Þerif’te Nâzýr Kapýsý yanýnda bina eylediði sebil için 40 zangirli (altýn lira) vakfettiði kaydedilmiþtir.

18.yüzyýlda Kudüs’te kurulan vakýflardan bazýlarý da kendinden önce kurulmuþ bir hayrâta gelir saðlamaktaydý. Daha önce kurulup, giderlerini karþýlayamayan vakýflarý desteklemek için yeni vakýflar tesis edilmiþtir. Kudüs’ün mahallelerine daðýlmýþ durumda olan hayrât kurumlarý vakfiyelerde geçenlerden ibaret deðildir. XVIII. Yüzyýlda Kudüs’te Vakýf Mülklerin Ýþletim Usulleri: Ýcâre-i Vahide, Hikr, Ýcâre-i Tavîle ve Huluvv-i Þer‘i Uygulamalarý Þerife EROÐLU MEMÝÞ “Osmanlý  Taþra   Toplumu   ve   Vakýf   Kurumu:   Kudüs,   1703-1831” baþlýklý  doktora  tezi.

13-15 Ekim 2017 yýlýnda yapýlan Milletlerarasý 4.Þehir Tarihi Yazarlarý kongresinde bildiri sunan Alaattin Dolu 18.Yüzyýlda Kudüs’te Kadýn Vakýf kurucularýndan bahsediyor. Osmanlý sultanlarý Arabistan yarýmadasý fethedilmeden önce de Mekke, Medine ve Kudüs’e Surre gönderirlerdi.(Aþýk Paþazade’nin yazdýðýna göre Sultan II. Murad Harameyn’e her sene 3500 altýn hediye gönderiyordu.) Yavuz Sultan Selim’den itibaren Osmanlý Devleti tarafýndan Mekke, Medine ve Kudüs’e Surre alayý göndermek gelenek haline geldi.18.yüz yýlbaþýndaki Surre alayýna Baþkadýn Efendi evkafýndan 200 kuruþ(tahmini 24.000 akçe) verilmiþti. A. Dolu'nun verdiði listeye göre Kudüs’e gönderilen Surre’ den 18 kadýn cemaatine toplam 343 hisse verilmektedir. Dolu'nun belirttiðine göre Kudüs’te Osmanlý imajýný yerleþtiren iki büyük vakýf bulunmaktadýr. 1.Vakýf, vakfiyesinde Ayþe-i zaman ve Fatýma-i devran olarak, ek vakfiyede ise Rabia tül Adeviyye ve Harun Reþid’in cömert hanýmý Zübeyde ile kýyaslanan Kanuni’nin Hasekisi Hürrem Sultan adýna kurulan Ýmarettir. Hürrem Sultan imaretinde þehir halkýndan pek çok kimseye günlük bir taþ çorba ve ekmek verilmektedir.(A. Dolu yazýsýnda adý geçen dönemde aylýk nafakasý 0-5000 akçe arasý olanlarýn fakir sayýlabileceðini yazmýþ.) Hürrem Sultan imaretinden fakir sayýlacak durumda olanlara yemek verilmektedir.

Kudüs þehrinde Hürrem Sultan imaretinden daha eski bir vakýf daha bulunmaktadýr. Þeyh Edebali’nin torunu, Çandarlý Ýbrahim Paþa’nýn eþi Ýsfahan Þah Hatun’un Mahmud El Osmaniye adýný verdiði Medrese’ye Anadolu’dan on köy vakfettiði vakfý 1436-1437 yýlýnda Kudüs’ün Osmanlý tarafýndan fethinden önce kurulmuþtur. A. Dolu'nun yazdýðýna göre 18.yüz yýlda Kudüs’te kadýnlarýn kurduðu 51 adet vakýf bulunmaktadýr. Vakýf sahibi kadýnlarýn hemen hemen hepsi 1 ev vakfederken, nesilleri tükendiðinde vakýflarýnýn Mescid-i Aksa veya Kubbetü’s-Sahra vakfýna dahil olmasýný þart koþmuþlardýr. Kudüs'te ki kadýn vakýflarýnda de kýz çocuklarýnýn ayrýcalýklý olduðu vakýflar da bulunmaktadýr.

MEÐÂRÝBE MAHALLESÝ VE VAKIFLARI

Vakýflar yüzyýllar Bir kentteki pazar alaný, han, hamam gibi yapýlarla gerekli altyapýlarý saðlayarak ayný zamanda da camiler, medreseler ve imarethaneler gibi toplumsal ve kültürel kilit kuruluþlara can vererek gerek kýrsal gerekse kentsel yerleþim merkezlerinin geliþimine katkýda bulunmuþtur. Osmanlý Devleti’nde de hayrî, sosyal, beledî, dinî ve eðitim hizmetleri vakýflar yolu ile vücuda getirilmiþtir.  Kudüs’te Hz. Peygamber’in mucizevî Ýsra yolculuðunun sonrasýnda Mirac’a yükseldiði alaný da içine alan Harem-i Þerif, zaman içerisinde, þehir merkezini kuþatan, idari sistem ve kentsel hizmetler örgütlenmesinin bir parçasý olan geniþ bir vakýf aðýnýn da çekirdeðini oluþturmuþtur. Zamanla Müslüman vakýf aðý içerisinde önemli bir yer kazanan bu alan Eyyûbî, Memluklü ve Osmanlý dönemlerinde hem Harem-i Þerif içerisinde hem de etrafýnda yer alan vakýf emlaký gerek maddi gerek manevi anlamda çok büyük öneme sahip olmuþtur.

Harem-i Þerifin güneybatýsýnda bulunan ve bir vakýf olarak kurulan Meðâribe Mahallesi ve vakýflarý da Kudüs kenti vakýf aðýnýn önemli bir bileþenidir. Kadîm kentte yaklaþýk 10.000 metrekarelik bir alaný kapsayan mahalle, Eyyûbî ve Memluklü dönemlerinde inþa edilen tarihi ve kültürel açýdan önemli çok sayýda yapýya ev sahipliði yapmýþtýr. Meðâribe Kapýsý yakýnýnda bulunan Seyyid Ömer el-Mücerred ve Ebu Medyen el-Ðavs Zâviyeleri, Meðâribe Camii ve Fahriyye Medresesi/Zâviyesi bunlarýn baþlýcalarýdýr. 

12. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Melik Efdal tarafýndan inþa edilen ve Mâlikî fakihler için vakfedilen Efdaliyye Medresesi de mahalledeki önemli yapýlardandýr. Mahalle, zamanla Eyyûbîler ve Memlukler devrinde inþa edilen tarihsel ve kültürel açýdan önemli bir dizi yapýnýn yerleþim alaný haline gelmiþtir. Kudüs’ün Osmanlýlarca fethiyle beraber mevcut vakýf eserleri korunmuþ, gerek tamir ve bakýmlarý saðlanarak gerekse yapýlan görevli atamalarý ile iþlevselliði muhafaza edilmiþ ve yapýlarýn temel fonksiyonlarý devam ettirilmiþtir. Zira Osmanlý yönetimi içinde Müslümanlarýn kutsal mekânlarýný korumak ve bakýmýný saðlamak Osmanlý Padiþahlarý için öncelikle dini bir vazife olarak düþünülmekte idi. Öte yandan, Osmanlý Dönemi’nde de mahallede, sakinleri tarafýndan çokça vakýf kurulmuþ, ancak mahallenin siluetine yeni yapýlar eklenmemiþtir.

 “… Kuds-i Þerif þehrindeki Meðâribe Mahallesi olarak bilinen yerin tümünü tanýmaktadýrlar. Kýble yönünden olan birinci sýnýr Kudüs-i Þerîf þehrinin surlarda ve Ayn-ý Silvan’a giden yolda bitmektedir. Doðu tarafýndan olan ikinci sýnýr; Harem-i Þerif’in duvarýnda bitmektedir. Kuzey tarafýndan olan üçüncü sýnýr; Ümmü'l-Benât olarak bilinen kemerli taþ köprüde bitmektedir. Batý tarafýndan olan dördüncü sýnýr; Fazýl ve Kuds-i Þerif kadýsý Þemseddin ve Emir imaduddin b. Miski ve Emir Hüsamuddin Kaymaz'ýn evlerinde bitmektedir. [Bu vesikanýn] hududu muayyen bu mahallenin Melik Sultan Meliku'l-Efdal Nureddin Ali b. Sultan Meliku'n-Nâsýr Salâhuddin Yusuf b. Eyyüb b. Þadî tarafýndan, Allah her ikisine de rahmet etsin, vasýflarýnýn ve mesleklerinin farklýlýklarýna raðmen; erkeklerine ve kadýnlarýna, büyüklerine ve küçüklerine, en faziletlilerine ve faziletlerine olmak üzere tüm Maðriblilere vakfetti.”

Yukarýdaki vakfiye örneðinden anlaþýlacaðý üzere Meðaribe mahallesi, Selahaddin Eyyübi’nin oðlu Melik Efdal tarafýndan erkek ve kadýn Maðriblilere vakfedilmiþtir. Birinci vakfiyenin tanzim tarihi 1267 yýlý, Ýkinci tanzim ise 1595 yýlýna aittir.

Melik Efdal tarafýndan Maðribîlere vakfedilen bu mahal Ýslami gelenek bakýmýndan da Hz. Peygamber’in mucizevî yolculuðunun rotasýna tanýklýk etmesi bakýmýndan da kýymetlidir. Dolayýsýyla yukarýda zikredilen ayetle kutsal addedilen bu mahal dünyanýn her tarafýndan dindar, âlim ve fakirlerin Harem-i Þerif’te dua etmeleri ve konaklamalarý için cezbedici bir mekân haline gelmiþtir.

Mevcut Vakýflar

18. yüzyýlda Meðâribe Mahallesi’nde faaliyet gösteren vakýflarý iki baþlýk altýnda incelemek mümkündür. Öncelikle, Eyyûbî ve Memluklü dönemlerinde kurulmuþ olup 18. yüzyýlda varlýklarýný ve etkinliklerini devam ettiren vakýflar hayrî vakýflar olup mahallenin temel dini, eðitim, sosyal ve beledi ihtiyaçlarýný karþýlamaya devam etmiþtir. Osmanlý Devleti’nce yapýlan tamir ve bakýmlar ile yönetici ve görevli atamalarý, vakýflarýn devamlýlýðýný saðlamýþtýr. Ýkinci baþlýk altýnda ise, çalýþmanýn konusunu teþkil eden 18. yüzyýlda mahallede, yeni kurulan vakýflara yer verilecektir. Mahallede zürrî/ehlî nitelikte kurulan bu vakýflarýn kurucu, yönetici ve lehtarlarý yine mahalle sakinlerindendir.

Meðâribe Vakfý

Bu vakýf Melik Efdal tarafýndan kurulmuþtur. Vakfiyeye göre de tesis edilmiþtir. Vakfiyede belirtildiðine göre, Burak duvarý olarak bilinen Harem-i Þerifin batý duvarýna bitiþik araziye sadece Kuzey Afrikalý/Maðribli Müslüman erkek, kadýn ve çocuklarýn yerleþmesine izin verilerek mahalle, Maðribli Müslümanlar için tesis edilmiþ bir mahalle haline getirilmiþtir. 

Vakfa ait Kasým 1740 tarihli muhasebe kaydýnda vakfýn gelirleri arasýnda çok sayýda dükkân, ev, fýrýn, deðirmen ve ahýr (ýstabl) ile ‘Ayn-ý Kârim köyü gelirleri kaydedilmiþtir. Þuayb bin Muhammed bin Þuayb’ in Kudüs köylerinden  ‘Ayn-ý Kârim'den elde ettiði arazi gelirleri dedesinin vakfiyesindeki vasiyetine göre Meðaribe vakfýna aktarýlmaktadýr. Vakfýn gelirleri arasýnda bahçe, bostan, vergiler ve köyün buðday/Arpa hasýlatýdýr. Mahallenin baþlýca masraflarýný ise görevli ücretleri, vakfýn akarlarýnýn tamire ihtiyaç duyan mahallerinin tespiti ve onarýlmasý ile vakýf gelirlerinden ödenen çeþitli vergiler oluþturmaktadýr. Meðâribe Vakfý’nýn en büyük harcama kalemi Meðâribe Zâviyesi’nin giderleridir.  Zâviyede fakirler için 3914 rýtl daðýtýlan ekmek masrafý ise 48 zolota olarak kaydedilmiþtir.

Meðâribe Zâviyesi Vakfý

Meðâribe Mahallesi’nde iki zaviye bulunmaktaydý. Þeyh Ömer bin Abdullah bin Abdun-Nebî el-Maðribî el-Masmudî’nin 1313 yýlýnda kurduðu zaviye vakfý bir Maðribli tarafýndan Meðâribe Mahallesi yararýna kurulan ilk vakýftýr. Üst katýnda mescidi olan zaviye de Maðribli fakirler barýndýrýlýyor ve ihtiyaçlarý karþýlanýyordu. 

Mahallede kurulan ikinci zâviye ise Ebu Medyen el-Ðavs’ýn torunu ve Kudüs’te mukîm Maðribliler arasýnda daha çok ilmi ve hayýrseverliði ile tanýnan Þuayb bin Muhammed bin Þuayb tarafýndan kurulmuþtur.24 Vâkýf kýsaca Ebu Medyen olarak bilinmekle birlikte vakfiyesinde “Þeyh-i sâlih Ebi Medyen Þuayb ibn Þeyh Salih Ebi Abdullah Mehmed ibn Þeyh Ýmâm-ý Ebi Medyen Þuayb el-Maðribî el-Osmanî el-Mâlikî” þeklinde tanýmlanmýþtýr.  Vâkýf vakfiyesinde, Kudüs beldesi köylerinden ‘Ayn-ý Kârim köyünün gelirlerinin tamamýný vakfetmiþtir. Vâkýf, bu vakfýn Kudüs-i Þerîf’te ikâmet eden ve Kudüs-i Þerîf’e gelen kadýn erkek, küçük büyük ayrýmý yapýlmaksýzýn bütün Maðriblilere vakfetmiþtir. Vâkýf ikinci olarak da, Kudüs-i Þerif’te Ümmü’l-benât Köprüsü olarak bilinen Silsile Kapýsý (Bâbü’l-Silsile) sýnýrýnda bulunan “bir eyvân ve iki oda ve bir saha ve kendine mahsus bir mürtefak ve bu mürtefakýn altýnda kemer yapýlý bir mahzeni müþtemil ve dört tarafýnýn hudûdu” belli mekâný da vakfetmiþtir.

Vâkýf, bu mekânýn Meðâribe Mahallesi’ne gelen erkeklerin konaklamasý için süknâ zâviyesi olarak vakfetmiþtir. Vakfiyede özellikle, Meðâribe Mahallesi’nde misafir olan kadýnlarýn veya mahallede mukîm olan kadýn ve erkeklerin söz konusu mekânda süknâ hakkýnýn bulunmadýðý belirtilmiþtir. Vâkýf, zâviyenin tamir ve bakýmýna öncelik verilmesini þart kýlmýþtýr. Tamirattan artan gelir ile de öncelikle Receb, Þa‘bân ve Ramazan aylarýnda vakfýn mütevellisinin ekmek yaptýrmasýný ve bu ekmeði batýdan gelen ve Kudüs-i Þerif’te mukîm bulunan kadýn ve erkek bütün Maðribîlere, “zâviyede tevzî‘ etmesini ve ikindi namazýndan sonra tevzî‘ zamânýnda hâzýr bulunanlarýn yedi fatiha-i þerîfe ve üç ihlâs-ý þerîf ve muavvazeteyn okuyup sevâbýný Hazret-i Nebîye ve âl ve ashâbýna ve etbaʻýna ve vâkýfýn ve bütün mensuplarýnýn rûhlarýna hediye etmelerini” þart kýlmýþtýr.

Vâkýf ikinci olarak, Meðâribe mahallesi fakirlerine Ramazan ve Kurban bayramlarýnda ve mevlid-i þerîf okunduktan sonra yemek daðýtýlmasýný þart kýlmýþtýr. Benzer þekilde, vâkýf garptan gelen Meðâribe mahallesinde ihtiyaç sahibi olanlara ve evvelden zâviyede mukîm bulunan Maðriblilere mütevellinin soðuktan muhâfaza edecek kisve (elbise) parasý vermesini þart kýlmýþtýr. Son olarak da, bir Maðribî vefat ettiðinde cenazesine sarf edilecek bir þeyi bulunmadýðýnda, cenazenin yýkanmasýndan defnedilmesine kadar yapýlmasý lâzým gelen þeyler ve bunlarý tedarik edilmesi için ihtiyaç duyulan masraflarýn bu vakfýn gelirlerinden karþýlanmasýný þart kýlmýþtýr.

Üçüncü özel bir vakýf da, Fas Kralý Ali bin Osman bin Yakub bin Abdülhak el-Marûnî tarafýndan 1352 tarihinde Mescid-i Aksâ’ya kendi yazmýþ olduðu Kur’an-ý Kerîm’i vakfetmek sûretiyle kurulmuþtur. Vâkýf, Ebu Muhammed bin Abdullah bin Ebu Medyen’i vakfýn mütevellisi olarak atamýþtýr. Mütevelliye tevdi edilen görev ise kraliyet hediyesi olan Kur’an-ý Kerim’i muhafaza etmesi ve Mescid-i Aksâ’da okumasýdýr.

Meðâribe Camii

Harem-i Þerif sahasý içerisinde bulunan Meðâribe Camii’nin, Emevîler döneminde inþa edildiði kabul edilmektedir. Caminin doðu giriþindeki kitabeden Sultan Abdülaziz tarafýndan 1871 yýlýnda tamir edildiði anlaþýlmaktadýr. Meðâribe Camii’ne iliþkin 1694 tarihli ilk atama kaydýnda Sunʻullah el-Halidî, kâri-i hadîs (hadis okuyucu) olarak atanmýþtýr. 1726 tarihli bir diðer atama kaydýnda ise Receb, Þaban ve Ramazan aylarýnda Meðâribe Camii’nde hadis ve Kur’an-ý Kerim tilâveti için Þeyh Halil atanmýþtýr. Bir diðer atama kaydýnda ise el-Kemel bin Ebi Þerif tarafýndan kurulan hayrî hizmetlerinin gerçekleþtirileceði yer olarak Meðâribe Câmii kaydedilmiþtir. Hakkýnda sýnýrlý sayýda kayýt bulunan caminin, Osmanlý Dönemi’nde de mevcudiyetinin devam ettiði gerek yapýlan tamir ve bakýmlar, gerekse görevli atamalarýndan anlaþýlmaktadýr.

Efdaliyye Medresesi

Meðâribe Mahallesi’nde, Burak duvarý sahasýnda bulunan Efdaliyye Medresesi, es-Sultân el-Meliku'l-Efdal Nureddin Ali b. Selahaddin el-Eyyubî (556-622/1169-1225) tarafýndan 1193 yýlýnda kurulmuþtur. Ýsmini kurucusu Melik Efdal’den alan medrese, Kudüs'te ikamet eden Mâlikî fukahâsýna ve yine Kudüs'te bulunan Maðriblilere þart kýlýnmýþtýr. Kentin önemli ilim merkezlerinden olan medrese bazý kayýtlarda “Medresetü'l-Mâlikiyye el-Ma'rûf bi Kubbetü'l-Efdaliyye” olarak da anýlýrken bazý kayýtlarda ise “Efdaliyye Dersiyyesi” olarak adlandýrýlmýþtýr.

Vakfa 1670-1825 tarihleri arasýnda 6 görevli atanmýþtýr. Ýlk iki kayýtta günlük muayyen ücret ile müderris ve günlük 1 kuruþ ücret ile muʻîd (yardýmcýsý) atamalarý kaydedilmiþtir. Ýkinci ve üçüncü atama kayýtlarýnda ise yarým hisse ücret ile iki câbi atanmýþtýr. Beþinci görevli günlük 1 akçe ile bevvâb ve ferrâþ olup son görevli kaydý vakfýn mütevelli ve nâzýrýna aittir. Hisselendirilerek yapýlan görevli atamalarýnda hissedarlarýn sayýca çokluðu dikkat çekicidir.

Fahriyye Medresesi ve Hangâhý

Sicillerde “Hangâhü'l-Medresetü'l-Fahriyye” olarak da anýlan bu medrese, Kadý Fahruddin Muhammed b. Fadlullah tarafýndan 1331 yýlýnda kurulmuþtur. Meðâribe Camii’nin batýsýnda bulunan bu medrese, mescidin suru içerinde yer almaktadýr. Kudüs’te bulunan medrese kütüphaneleri arasýnda önemli bir yere sahip olan Fahriyye Medresesi Kütüphanesi de 1339 tarihinde Kadý Fahruddin tarafýndan kurulmuþtur. Medresenin kütüphanesinde yaklaþýk 10.000 cilt kitap bulunduðu belirtilmektedir. Astronomi ve diðer dini ilimlerle ilgili el yazmalarýnýn bulunduðu koleksiyon, zamanla yok olmuþtur. Fahriyye Hangâhý ise Harem-i Þerifin batý tarafýnda yapýlmýþtýr. 978/1570 yýlýnda Osmanlýlar tarafýndan hângâhýn gerekli onarýmýnýn gerçekleþtirilmesi saðlanmýþ, bu tamirat için yirmi beþ altýn harcanmýþtýr. Hangâh, bu medresenin gelirlerine ortaktý. Medrese ve hangâhýn ortak gelirlerinden bir diðeri Fahriyye çarþýsýydý. Burada bulunan dükkânlar her iki müessesenin muhtelif giderleri için harcanmýþtýr.

Makâm-ý Burak Erba'în Vakfý

Burak Duvarý olarak bilinen bu yapý, Harem-i Þerifin batý duvarýdýr. Bu nedenle Müslümanlar için büyük bir önem arz etmektedir. Ayrýca Hz. Peygamber, Mekke'den Kudüs'e Miraç için getirildiðinde bineði Burak'ý bu duvara baðlamýþtýr. Kudüs kazasý vakýflarýna yapýlan görevli atamalarýnýn kaydedildiði Atîk defterinde ise “Makâm-ý Burak-ý Erbaʻîn” olarak yer almýþ ve bu vakfa 18. yüzyýlda yapýlan “þeyh” atamalarý kaydedilmiþtir.

Sâdât-ý Meðâribe Vakfý

Vakýf kayýtlarýnda karþýmýza çýkan mahalleyle ilgili bir diðer önemli yapýdýr. Meðâribe Mahallesi’nde bulunan ve Hz. Peygamber’in soyundan gelenler için kurulan vakfa ait Cedîd Esâs/Þahsiyet defterinde 1790 tarihinde vakfa mütevelli atamasý yapýldýðý, 1860 tarihinde de mahalledeki diðer vakýflarla beraber vakfýn tevliyetinin tek bir vakýf adý altýnda birleþtirildiði kayýtlýdýr.

Yukarýda bahsedilen hayrî vakýflarýn yaný sýra 18. yüzyýla gelinceye kadar mahalle sakinleri tarafýndan mahallede kurulan ve vakfiyesi tespit edilen 6 vakýftan ikisi zürrî, dördü hayrî vakýflardýr. Mahallede 17. yüzyýlda kurulan zürrî vakýflardan ilki Muhammed bin Ýsmail Beþe el-Lemedanî el-Maðribî tarafýndan 1612 tarihinde kurulmuþ olup Ebû Medyen el-Ðavs Vakfý'na komþu Meðâribe Mahallesi’nde su kuyusu bulunan bir hakûre (sebze bahçesi) vakfedilmiþtir. Ýkinci vakýf ise Ýsa bin Ahmed bin ez-Zeîm el-Maðribî tarafýndan 1624 tarihinde kurulmuþ olup bu kez mahalle dýþýnda Hatt-ý Merziban’da bulunan bir ev vakfedilmiþtir.

Hayrî vakýflardan ilki, el-Hâce Necme binti el-Hac Mehmed el-Maðribî tarafýndan 1631 tarihinde kurulmuþ olup vâkýfe, Meðâribe Mahallesi’nde bir ev vakfetmiþtir. Vakfiyede ayrýca, vâkýfe hayatta olduðu müddetçe gerek süknâ (oturma hakký) ve gerekse sair gelirlerinden kendisinin yararlanmasýný, vefatýndan sonra ise sadaka-i câriye (hayrý devam eden iyilikler) olarak hayrî amaçlarla kullanýlmasýný þart kýlmýþtýr. Þöyle ki; bahse konu olan ev, kiralanarak kira bedeli ile de her yýl ekmek alýnmasýný ve Kudüs-i Þerîf’te mukim bulunan Sâdât-ý Meðâribe fukarasýna her sene Recep ayýnda mütevellinin uygun gördüðü kiþilere verilmesini þart kýlmýþtýr. Vâkýfe ayrýca vakfýn tevliyetini hayatta oldukça kendisine, vefatýndan sonra Hacý Ahmed ibni merhum Abdülkadir el- Maðribî el-Râþidî’ye, ondan sonra onun evlâdýna, daha sonra evlâd-ý evlâdýna ve evlattan nesli tükeninceye kadar en son da evlâd-ý evlâd-ý evlâdýna þart kýlmýþtýr.

Vâkýfe, evlattan nesli tamamen kesildiðinde vakfýn gelirlerinin Kudüs-i Þerîf’te bulunan Sâdât-ý Meðâribe Vakfý’na mütevelli olan kimseye verilmesini þart kýlmýþtýr. Ýkinci vakýf, el-Hâce Safiye binti Abdullah el-Cezâiriyye el-Maðribiyye tarafýndan 1021/1612 tarihinde kurulmuþ olup vâkýfe mahallenin fakirlerinin doyurulmasý için 350 Esedî kuruþ vakfetmiþtir. Üçüncü vakýf, Meryem binti Abdülkadir el-Maðribiyye tarafýndan 1063/ 1653 tarihinde kurulmuþ olup vâkýfe Meðâribe Mahallesi’nde inþa ettirdiði evi Meðâribe mahallesi fakirlerine vakfetmiþtir. Dördüncü vakýf ise el-Hac Kâsým bin el-Attavî el-Maðribî tarafýndan 1677 tarihinde kurulmuþ olup Meðâribe Mahallesi’nde bulunan evi hayrî amaçlar için vakfetmiþtir.

18. Yüzyýlda Mahallede Yeni Kurulan Vakýflar

Yukarýda bahsedildiði üzere, Meðâribe Mahallesi’nde Eyyûbî, Memluklü ve Osmanlý dönemlerinde kurulan çok sayýda vakýf mevcuttu. 18. yüzyýlda ise mahallede vakfiyesi tespit edilebilen 11 vakýf kurulmuþtu. Bunlarýn tamamý zürrî vakýflar olup, akarlarý bakýmýndan oldukça mütevazýdýrlar.

Osmanlý Dönemi’nde özellikle de 17. ve 18. yüzyýlda mahalle sakinleri tarafýndan akarlarý, gerek mahallede gerekse mahalle dýþýnda, yukarýda kýsaca belirtilen vakýflar kurulmuþtur. Söz konusu vakýflarýn tamamý yerel ve mütevazý vakýflardýr. Vakýflarýn mütevazý oluþlarý nedeniyle mütevelli dýþýnda herhangi baþka bir görevli atamasý yapýlmamýþtýr. Tamamý zürrî vakýf niteliðinde olan söz konusu vakýflarýn çoðunda vakfýn yönetimi ve vakýf lehtarlarý vâkýfýn birinci derece yakýnlarý arasýndan seçilmiþtir. Vâkýfýn nesli kesildikten sonra hayrî amaçlara hizmet etmesi þart kýlýnan vakýflar, en fazla Ebu Medyen el-Ðavs Vakfý, Sâdât-ý Meðâribe Vakfý ile Meðâribe fakirlerine vakfedilmiþtir. Vakýflarýn çoðu, mahallenin önde gelen ulema sýnýfý mensuplarý tarafýndan kurulmuþtur.

Beytülmakdis Araþtýrmalarý Dergisi, 2017 18. Yüzyýlda Kudüs’te Meðâribe Mahallesi Vakýflarýnýn Yönetimi ve Görevli Ýstihdamý Şerife Eroğlu MEMÝÞ̧