M. Nihat Malkoç

Ýnsan denen muamma…

Ýnsan, karmaþýk yapýlý bir varlýktýr. Onun, maddî ve manevî olmak üzere iki ayrý yönü vardýr. Bunlarýn dengeli bir biçimde doyurulmasý gerekir.  Aksi halde hayat, muvazenesini yitirir. Günümüzde bu denge saðlanamadýðý için, insanlar bekledikleri huzura bir türlü kavuþamýyorlar. Oysa huzurun adresi bellidir. Ýslam kapýsýndan girmeyenin ve bu dine sýmsýký sarýlmayanýn, arzuladýðý huzuru bulmasý mümkün deðildir. Zira gerçek huzur Ýslam’dadýr.

Son yýllarda toplumumuzda ahlakî anlamda büyük bozulmalar görülmektedir. Küçükler büyüklerine saygý duymamakta, büyükler ise küçüklerden sevgisini esirgemektedir. Güven mefhumu nerdeyse tükenmiþtir. “Batý, Batý” diyerek batma noktasýna gelmiþ bulunmaktayýz. Toplum böyle olunca, onun yöneticileri nasýl olur? Sonuçta ayný cemiyetin mensuplarýyýz. Benzer kaynaklardan dolduruyoruz tasýmýzý. Durum böyle olunca yönetilenler, yönetenlerden müþtekî oluyorlar. Oysa bu gibi serzeniþlere hiç de hakkýmýz yoktur. Çünkü iþ bu noktaya gelene kadar ahvali görmezden gelenler bizleriz. Ne ektiysek onu biçiyoruz þimdi.

Ýslâm’da idarecilerin seçimi

Ýnsaný en iyi tanýyan, onun ihtiyaçlarýný en iyi bilen ve gideren, þüphesiz ki bizi yoktan var eden Allah’týr. Bizler bu gerçeði görmezden geldiðimizde ve her þeyimizle Rabbimize teslim olmadýðýmýzda ciddi sorunlar baþ gösterir. Ruh dünyamýzdaki çeliþkiler bir yumak hâlini alýr. Her konuda olduðu gibi, bizi yönetecek kiþilerin seçiminde de Kur’an ve sünnetten hareket etmeliyiz. Zira Rabbimizin ve Resul-i Ekrem’in bu hususta ciddi uyarýlarý vardýr.

Bazý insanlar yüce kitabýmýzýn hükümlerinin bu çaðýn ihtiyaçlarýný hakkýyla karþýlayamayacaðýný söylerler. Oysa Kur’an-ý Kerim, bütün zamaný ve mekâný kuþatan, evrensel hükümleri olan bir kitaptýr. Hiç kimse onun ahkâmýný deðiþtiremez. Kur’an bize uyacak deðil, bizler hâl ve hareketlerimizde Kur’an’a uyacaðýz. Bu her konuda geçerli bir kuraldýr. Devleti yönetenleri belirlemede de Kur’an’ýn hükümlerinden yola çýkmalýyýz.

  Yüce dinimiz Ýslamiyet, idarecilerin seçimi konusuna çok önem vermiþtir. Bu hususta müþahhas ilkeler ortaya koymuþtur. Bu konuda öncelikle esas olan þey, müminleri idare edecek kiþilerin mümin olma þartýdýr. Bundan sonraki belirleyici diðer bir unsur da amel olmaktadýr. Ýnsanlarý birbiriyle eþit yaratan Allah, söz konusu takva olunca onlardan birini diðerlerine üstün kýlabilmektedir. Bu da “Üstünlük takvadadýr” hadisiyle dile getirilmektedir.

Ýdareciler öncelikle ve özellikle salih, adil, takva sahibi kiþiler olmalýdýr. Bu özelliklere sahip insanlar varken gidip de fasýklarý idareci olarak seçmek dinen caiz deðildir. Mümin, sorumluluk duygusu içerisinde olan insandýr. Bu yüzden, seçtiði yöneticilerin ne gibi icraatlar yaptýklarýný takip etmek, eksiklikler veya yanlýþlýklar gördüðünde de münasip dille onlarý eleþtirmek zorundadýr. Zira idareci, vatandaþýn reyiyle yönetim kademesine gelmiþtir. Onun hatalarýnda, Allah katýnda, bir seçmen olarak bizim de sorumluluðumuz vardýr.

Müminin en büyük ölçüleri Kur’an ve hadistir. Ýdarecilerin icraatlarýný deðerlendirirken de asýl bunlar ölçü alýnmalýdýr. Yapýlan iþlerde Hakk’ýn emirlerine uyulmalý, yasaklarýndan mutlaka kaçýnýlmalýdýr. Buna riayet etmeyen yönetici eleþtirilmeye müstahaktýr.

Ýmame kopunca bütün tespih daðýlýr…

Bozulma fertlerden baþlar, oradan toplumun yekûnuna sirayet eder. Hâl böyle olunca, devleti ve kurumlarý idare edenler de bu bozulmadan paylarýný alýrlar. Düzelme de fertten baþlar; kiþiler düzelince toplum da doðal olarak düzelir. Duygu ve düþünceleri, hâl ve hareketleri düzgün bir toplumun baþýna, kötü idarecilerin gelmesi mümkün deðildir. Kötü idareciler böyle bir toplumun baþýna bir þekilde gelmiþ olsalar da, onlarýn orada kalýcý olmalarý beklenemez. Toplumun bünyesi bunu kaldýr(a)maz. Zira temizlerin yanýnda kirliler hemen dikkat çeker. Bizler daima temizlerin yanýnda, kirlilerin karþýsýnda olmalýyýz.

Eðer baþýmýzdaki kiþiler hak ve hakikatten ayrýlmýþsa, bu kötü durum bizim de yolumuzun sorgulanmasý gereðini beraberinde getirir. Zira “Üzüm üzüme baka baka kararýr.”, “Körle yatan þaþý kalkar” gibi atasözleri, insanlarýn birbirini kolayca etkileyebileceðini vurgulamaktadýr. Eðer idareci olanlar haktan ayrýlmýþsa, onlarý seçip oralara gönderen bizler de çamura saplanmýþýz demektir. Çünkü bizler de ayný mekanizmanýn benzer diþlileriyiz.

Toplumda kötülerin yanýnda, iyiler de vardýr. “Mademki bozulma kötülerin çirkin davranýþlarýndan kaynaklanýyor, o zaman iyiler niçin onlar yüzünden cezalandýrýlýyor?” diye bir soru akla geliyor. Aslýnda bunun cevabý zor deðil. Ýyiler, kötülerin çirkin davranýþlarýný eliyle veya diliyle düzeltme gayreti içerisinde olsaydý, onlar da topluma kazandýrýlabilirdi. Enfâl Sûresi’nin “Bir bela, bir musibetten çekininiz ki, geldiði vakit yalnýz zalimlere mahsus kalmayýp, masumlarý da yakar” ayeti bu gerçeði ne kadar da manidar dile getirmektedir.

Ýslam bir cemiyet dinidir. Bu dine mensup olanlar, hayata ferdiyetçi bir anlayýþla bakamazlar. Atasözlerimizin içine sokulan “Bana dokunmayan yýlan bin yaþasýn” ifadesi Ýslam inancýyla çeliþmektedir. Müslüman, kendisini düþündüðü kadar, mümin kardeþlerini de düþünmek zorundadýr. “Ýman etmedikçe cennete giremezsiniz. Birbirinizi sevmedikçe de gerçek mümin olamazsýnýz.”(Müslim: Ýman-93) hadisi Ýslam’da dayanýþmayý zorunlu kýlmaktadýr. “Hiçbiriniz kendisi için istediðini mümin kardeþi için de istemedikçe gerçek iman etmiþ olamaz” hadisi Ýslam kardeþliðinin nelere kadir olduðunu anlatmaktadýr.  

Memnuniyetsizlik dün de vardý, bugün de var, yarýn da olacak…

Halkýn, idarecilerden memnuniyetsizliði insanoðlunun var oluþundan bugüne kadar hep vardýr, bundan sonra da olacaktýr. Bir idareci herkesi memnun edemez. Birini memnun eden bir uygulama, bir baþkasýný rahatsýz edebilir. Bu hususta daha çok menfaatler belirleyici olmaktadýr. Oysa mühim olan þey, doðrularýn þahsileþtirilmemesidir. Doðru, insanlara faydalý olduðu için doðrudur; yanlýþ da insanlarý maðdur ettiði için yanlýþtýr. Bu genel kaideyi þahsîleþtirerek doðal mecrasýndan koparmak insanlýkla ve hakkaniyetle asla baðdaþmaz.

Tanzimat Edebiyatýnýn “Vatan Þairi” olarak nitelendirilen güçlü isimlerinden Namýk Kemal “Hürriyet Kasidesi” adlý meþhur þiirinde zamanýn yöneticilerinden þikâyet eder. Bunu þu dizelerinde veciz bir biçimde dile getirir: “Görüp ahkâm-ý asrý münharif sýdk u selametten/ Çekildik izzet ü ikbal ile bab-ý hükûmetten”(Çaðýn deðer yargýlarýný doðruluktan ve samimiyetten sapmýþ görerek kendi arzumuz ve saygýnlýðýmýz ile devlet  kapýsýndan ayrýldýk.)

Osmanlý adalet temeli üzerine kurulu olduðu için çok yaþadý…

Osmanlý Devletinde temel unsur insandý. Ýnsan merkezli bir devletti Osmanlý. Þeyh Edebali’nin Osman Gazi’ye vasiyetinde dile getirdiði “Ýnsaný yaþat ki devlet yaþasýn” sözü, insan merkezli bir hayat ve yönetim anlayýþýnýn veciz ifadesidir. Osmanlý Devleti, insana bu açýdan baktýðý için çok uzun ömürlü olmuþtur. Bu cihan devleti Batýlýlarýn bin bir hileleri sonucunda parçalandýðýnda bile saygýnlýðýný kaybetmemiþtir. Hep hayýrla yâd edilmiþtir.

Osmanlý padiþahlarýna baktýðýmýzda, birkaç istisna dýþýnda, hepsinin koltuðunun hakkýný veren liyakatli, adaletli ve þerefli insanlar olduðunu görürüz. Osmanlý tarihi bunun þanlý örnekleriyle doludur. Bu noktada þu örnek olay mühimdir: Ünlü vezir Ýshak Paþa’nýn ehil olmayan bir kiþiyi önemli bir göreve atadýðýný tespit eden Fatih Sultan Mehmet Han, ona: “Paþa, bu hatayý ikinci kez iþlersen sadece vezirliði deðil, baþýný da alýrým! Devlet-i Âl-i Osmanî ancak dürüst, liyakatli ve bilgili kiþilerin omuzlarýnda yükselebilir.” demiþtir. Ýstanbul’u fethederek Peygamberimizin övgüsüne mazhar olan Fatih’e de bu davranýþ yakýþýr.

Temsili demokrasi ve aynadan yansýyanlar…

Demokrasi bir aynadýr. Bu aynadan milletin çoðunluðunun sureti yansýr. Yani demokrasiyle yönetilen ülkelerde idareciler nasýlsa, milletin kahýr ekseriyeti de öyledir. Zira demokraside esas olan, milleti oluþturan fertlerin kanaatleridir. Bu kanaatler seçim zamanlarýnda sandýða yansýr ve ülkeyi idare edecek beyin takýmý böylece belli olur.  Bu aþamalardan sonra kalkýp da idarecileri þiddetle eleþtirmek fazla bir þey ifade etmez. Gelinen noktadaki mevcut tablo, mevcut nüfusun hayata bakýþ açýsýný ve arzuladýðý yönetim anlayýþýný yansýtýr. Çaðýmýzda dünyanýn birçok ülkesi böyle, temsilî demokrasiyle idare edilmektedir.

Devleti idare edenler, içimizden çýkan insanlardýr. Biz nasýlsak onlar da bizim gibidir. Zira onlar da bizim gibi bu toplumda yetiþti. Onlardaki kusurlar, bizim kusurlarýmýza çok benzer. Ýdareciler ailelerinden, okuldan ve toplumdan öðrendikleriyle þahsiyetlerini þekillendirmiþlerdir. Onlarýn karakterindeki güzellikler de, çirkinlikler de bu toplumu meydana getiren fertlerin birikimlerinin yansýmalarýdýr. Onlar aynadan yansýyan suretlerdir.

Unutulmamalýdýr ki toplum ve onu meydana getiren fertler iyi olursa idareciler de iyi olur. Yönetim kademelerindeki kötüler, iyilerden daha fazlaysa bu durum o toplumun çürümüþlüðünü de gösterir. Demek ki o toplumda kötü davranýþlar zaman içinde görmezlikten gelinmiþ, bu vurdumduymaz tavýr ve davranýþlar zamanla yönetim mekanizmasýna sirayet etmiþtir. Bu durumda öncelikle kendimizi suçlamamýz, düzeltmeye de kendimizden baþlamamýz gerekir. Zira herkes evinin kapýsýný süpürürse sokaklar tertemiz olmaz mý?

Ýnsanlar bu dünyaya mal mülk biriktirmek; kat, yat, araba ve çocuk sahibi olmak için deðil; imtihan edilmek için gönderilmiþtir. Ýmtihan çeþitli þekillerde tezahür etmektedir. Bazen Rabbimiz, kötü yöneticileri baþýmýza musallat ederek de bizi imtihan edebilir.

Demem o ki; iyileri iyiler, kötüleri de kötüler idare eder. “Davranýþlarý sebebiyle zalimlerin bir kýsmýný diðer kýsmýna yönetici yaparýz.” (En’am, 6/129) ayeti bu durumu ne kadar da veciz açýklýyor. Eðer baþýmýzdaki yöneticiler kötüyse hatayý kendimizde aramalýyýz.

Beyhaki, Ka’b’ýn þöyle dediðini nakleder: “Allah her dönemin hükümdarýný halkýn kalbine göre gönderir. Onlarý düzeltmek isterse salih birini, helak etmek isterse kötü birini hükümdar olarak gönderir.” Fazla söze, laf-ý güzafa hacet yok. Aslýnda bütün melese budur.

Emaneti ehline vermek…     

Yönetmek apayrý bir meziyet gerektirir. Ýdareciler seçilirken çok titiz davranmak lazým. Zira bu çok önemli bir sorumluluktur. Çünkü seçtiklerimizin hayýrlý iþlerinden veya kötü icraatlarýndan bize de pay çýkarýlacaktýr. Yöneticiler tayin edilirken iþi ehline vermek gerekir. Bugüne kadar baþýmýza ne geldiyse, iþi ehline vermeyiþimiz yüzünden gelmedi mi?

Ýþi ehline vermek… Aslýnda bu, sadece idarecileri seçmede deðil, her konuda mutlak bir ölçü olmalýdýr. Ýþi ehline verince sorumluluðu da üzerimizden atmýþ oluruz. Ehil idarecilerin meyvelerini milletçe toplarýz. Aksi takdirde kýyametin kopacaðý o korkunç günü bekleriz. Zira bir zamanlar Peygamber Efendimize soruldu: “Ey Allah’ýn Peygamberi! Kýyamet ne zaman kopacak?” Efendimiz bu soruya þu cevabý vermiþtir: “Ýþ, ehli olmayan kiþilere verilince kýyameti bekle, kýyametin kopmasý pek yakýndýr.” (Buharî, Ýlim 2)

Günümüzde idarecilerin atanmasýnda en büyük tartýþma konusu, adam kayýrma meselesidir. Bu aslýnda sadece günümüzde deðil, dünümüzde de en çok konuþulan ve yakýnýlan bir sorundu. Oysa Allah’a ve Peygamberimize hakkýyla teslim olanlar, böyle kayýrmacý bir anlayýþla hareket etmezler. Onlar için en büyük belirleyici unsur liyakat, takva ve adalettir. Bu özelliklere sahip olanlar; kul hakký yemezler, görevi kötüye kullan(a)mazlar.

Ýslâm’ýn adalet timsali sayýlan Hz. Ömer’in “Müslümanlarýn baþýnda bulunan kiþi, dostluk veya akrabalýk hatýrýna bir adamý bir iþin baþýna getirirse Allah’a, Resulüne ve Müslümanlara hýyanet etmiþ olur.” sözünü duyup da titremeyen müminin samimiyetinden þüphe edilir. Bu sözün aðýrlýðý altýnda kalmak, kurþunlarýn altýnda kalmaktan daha çetindir.

Peygamberimizin “Emaneti ehline veriniz” hadisi, üzerinde düþünülmesi ve bizi idare edecek kiþileri seçmede mutlaka dikkate alýnmasý gereken, vazgeçilmez altýn bir kuraldýr.

Ýdarecilerin ne dediði deðil, ne yaptýðý önemlidir. Ziya Paþa, “Ayinesi iþtir kiþinin lâfa bakýlmaz / Þahsýn görünür rütbe-i aklý eserinde” diyerek bu hakikati ne veciz ifade etmiþtir.

Ýnsanlar vardýr makamlarý þereflendirirler, insanlar vardýr makamlarla þereflendiklerini zannederler. Ne mutlu makamlarýný þereflendiren, Hakk’ý ve hakikati kendine rehber edenlere! Onlar, Peygamberi kendilerine model olarak seçmiþlerdir. O adil idareciler, ortalýðýn yanýp kavrulduðu mahþer meydanýnda Resulullah’ýn kutlu sancaðý altýnda gölgeleneceklerdir.