ÞEYHÜL ÝSLAMLAR

               751 yýlýnýn Safer ayýnda (Nisan 1350) doðdu. Asýl adý Þemseddin Muhammed b. Hamza’dýr.

               Molla Fenârî, ilk öðrenimini babasýnýn yanýnda tamamladýktan sonra Ýznik’te Alâeddin Ali Esved’in derslerine devam etti. Amasya’da Cemâleddin Aksarâyî’nin öðrencisi oldu ve 778 (1376) yýlýnda kendisinden icazet aldý. Kahire’de çeþitli âlimlerden þer'i ilimleri tahsil etti; Bâbertî’den de icazet aldýktan sonra Bursa’ya döndü. Yýldýrým Bayezid tarafýndan Manastýr Medresesi müderrisliði ve bunun yaný sýra 795’te (1393) Bursa kadýlýðý ile görevlendirildi. Çelebi Sultan Mehmed devrinde 818 (1415) yýlýnda ikinci defa Bursa kadýlýðýna getirildi.

               II. Murad tarafýndan 828’de (1425) müftülük vazifesine tayin edildi. Bu unvaný taþýyan kimsenin diðer ulemaya nisbetle önemli bir mevki iþgal ettiði bilinmekle birlikte bazý kaynaklarda Fenârî’nin ilk þeyhülislâm olarak anýlmasý, pâyitaht müftülük makamýnýn XVI. yüzyýlýn ortalarýnda ulaþtýðý kurum hüviyetiyle kelimenin kazandýðý “devletin bütün ilmiye sýnýfýnýn resmî mercii” anlamýnda düþünülmemelidir.
               833 (1430) yýlýnda yaptýðý ikinci hac yolculuðunda da Kahire’ye uðrayan Molla Fenârî buradaki alimlerle ilmî görüþmeler yaptý. Döndükten kýsa bir süre sonra 1 Receb 834 (15 Mart 1431) tarihinde Bursa’da vefat etti. Cenazesi kendi yaptýrdýðý caminin haziresine defnedildi. Öðrencileri arasýnda oðlu Mehmed Þah Fenârî, Þehâbeddin Ýbn Arabþah, Kadýzâde-i Rûmî, Kutbüddinzâde Ýznikî, Kâfiyeci, Emîr Sultan, Molla Yegân ve Ýbn Hacer el-Askalânî gibi âlimler bulunmaktadýr.                       Gerek devlet erkânýnýn gerekse halkýn saygý gösterdiði ve maddî durumu iyi olmasýna raðmen sade bir hayat yaþadýðý nakledilen Molla Fenârî geçimini saðlamak için ipekçilikle meþgul olmuþtur. Taþköpri-zade, Fenârî’nin vefat ettiðinde 10.000 ciltlik bir kütüphane býraktýðýna dair bir rivayet kaydeder. Molla Fenârî, Kudüs’te bir medrese ile Bursa’da üç mescid ve bir medrese yaptýrmýþ, 833 (1430) tarihli vakfiyesiyle bunlara birçok emlâkini tahsis etmiþtir.

               Fahreddin er-Râzî’nin soyundan gelen Cemâleddin Aksarâyî’nin torunu Ahmed Çelebi’nin oðludur. Cemâlî nisbesiyle anýlýr. Fetva almak üzere kendisine baþvuranlarýn iþlerini kýsa sürede sonuçlandýrmak için evinin penceresinden sarkýttýðý zenbille sorularý alýp cevaplarý yine zenbile koyup vermesinden dolayý halk arasýnda “Zenbilli müftü, Zenbilli Ali Efendi” olarak tanýnmýþtýr. Doðum tarihine ve yerine dair kesin bilgi yoktur.

               Fâtih Sultan Mehmed zamanýnda Edirne’de, Mecdî’ye göre Ali Bey Medresesi, Hoca Sâdeddin’e göre Taþlýk Medresesi müderrisliðine getirildi. Ayrýca padiþah tarafýndan kendisine 5000 akçe ile birlikte elbiseler gönderildi. II. Bayezid döneminde yeniden müderrisliðe geçti. Mecdî’ye göre II. Bayezid bir gece rüyasýnda Ali Cemâlî’yi görmüþ, onunla görüþüp konuþmak istemiþ, Ali Cemâlî Efendi, “Selâtîn ile mülâkat ebgaz-ý mubâhâttýr” diyerek bunu kabul etmemiþ, ancak padiþah yine de ona Bursa’da Hudâvendigâr (Kaplýca) Medresesi müderrisliðini vermiþtir

               Ali Cemâlî Efendi, Amasya müftülüðünden sonra Bursa’da Hudâvendigâr Medresesi’ne, ardýndan Bursa Sultâniyesi’ne (Yeþilcami Medresesi) tayin edildi. Mecdi, Bursa’da müderrisliði sýrasýnda (kendisi istemediði halde) þehrin müftülüðünün de ona verildiðini yazar. 1486’da Amasya Beyazýt Medresesi’nin inþasý tamamlanýnca müderrislik göreviyle yeniden oraya gitti ve Amasya müftülüðünü de üstlendi. II. Bayezid’in onun için Ýstanbul’da açtýrdýðý Sultan (Beyazýt) Medresesi’nin müderrisliðine tayin edildi. Ýlmî seviyesine uygun olmayan bu medresenin kendisine verilmesini kabulde tereddüt gösterince Semâniye medreselerinden birine nakledildi. Kendisi Mýsýr’da iken Ýstanbul müftüsü Efdalzâde Hamîdüddin Efendi vefat etmiþ (908/1503), müftülük ona verilmiþ, dönünceye kadar fetva yetkisi Sahn-ý Semân müderrislerine býrakýlmýþtý. Muhtemelen 910 (1504) yýlýnýn ortalarýna doðru Ýstanbul’a gelen Ali Cemâlî Efendi fetva makamýna oturdu;

               II. Bayezid’in ardýndan tahta çýkan Yavuz Sultan Selim de Zenbilli Ali Efendi’yi saltanatý süresince müftülük görevinde býraktý. Kanûnî Sultan Süleyman döneminde ölümüne kadar bu görevde kaldý. böylece müftülük süresi yirmi dört yýla ulaþtý. Vefat tarihinin Þâban 932’den (Mayýs-Haziran 1526) biraz öncesine denk düþtüðü tahmin edilir. Mezarý Zeyrek’te yaptýrdýðý mescid ve mektebin hazîresindedir.

               Kaynaklara göre Zenbilli Ali Cemâlî Efendi fýkýh, usul, edebiyat, lugat, nahiv, tefsir ve hadis sahasýnda otorite sahibi vakur bir ilim adamý idi. Uzun süre fetva makamýnda kaldýðý halde hayatýnýn sonuna kadar tevazuyu elden býrakmamýþtý. Risale-i Hýrzü’l-mülûk’teki ifadeye göre kendisi insanlarýn iþlerini kolaylaþtýrmaktan zevk alýr, fetva almak üzere baþvuranlarýn iþlerini kýsa sürede sonuçlandýrýrdý. Zenbilli Ali Efendi’nin tasavvufî yönü de vardý. Onun ilmî meselelerde tâviz vermediði, hatta sert mizaçlý Yavuz Sultan Selim’e bile karþý çýktýðý kaynaklarda anlatýlýr. Görevlilere hukukî kurallar çerçevesinde ceza verileceðini, padiþahýn emriyle katledilemeyeceklerini, idamýn mahkeme kararýndan sonra müftünün fetvasýyla mümkün olabileceðini çekinmeden padiþaha söylediði ve birtakým þahsî uygulamalarýnýn önüne geçtiði, padiþahýn yetkisinin sýnýrlarýný da belirlediði ileri sürülür. Rivayete göre bir defasýnda Yavuz Sultan Selim’e “ahkâm-ý þer‘iyyeye mugayir” infazda bulunacak olursa hal‘ine fetva vereceðini açýkça söylemiþti. Padiþah yönetimle ilgili vereceði kararlara karýþmamasýný sert bir dille bildirince Zenbilli Ali Efendi izin almadan hiddetle padiþahýn yanýndan ayrýlmýþtý. Bu davranýþýnýn yanlýþlýðýný daha sonra anlayan Yavuz Sultan Selim ona iltifatta bulunmuþ, Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerini vermeyi teklif etmiþti.

               Zenbilli Ali Cemâlî Efendi hayýr severliðiyle tanýnmýþ, Ýstanbul’un deðiþik yerlerinde cami, mescid ve mektep inþa ettirmiþtir. Bunlardan Alaca Mescid, Galata’da Tersane caddesinde iken 1957’de Azapkapý caddesi açýlýrken yýktýrýlmýþtýr. Müftü Ali (Zenbilli Ali) Efendi Camii, Küçük Mustafa Paþa semtindedir; mescid olarak yaptýrýlmýþ, 932’de (1525-26) cami haline getirilmiþtir. Tek kubbeli, kare planlý Ali Cemâlî Efendi Mektebi, Zeyrek Yokuþu’nda 1523-1525 yýllarý arasýnda inþa edilmiþtir. 1960’ta ortadan kaldýrýlan Müftü Hamamý, Fatih Kadý Çeþmesi’nde Müftü Ali Camii yakýnýnda bulunuyordu. Bu hamamýn geliri yukarýda sözü edilen cami, mescid ve mektebe vakfedilmiþtir. Zenbilli Ali Efendi’nin oðullarýndan Muhyiddin Mehmed Þah Efendi (Molla Çelebi) Târîh-i Âl-i Osmân’ýn, Rûhî Çelebi bir baþka Tevârîh-i Âl-i Osmân’ýn müellifidir. Fudayl Çelebi ise çeþitli manzum ve mensur eserleri olan bir âlimdir. Cemâleddin Mehmed (Cemal Çelebi) kadýlýk ve valiliklerde bulunmuþ, kýzý Sitti Þah Hatun, Ýstanbul’da mescid ve medrese yaptýrmýþtýr. (DÝA)

                  KEMALPAÞAZÂDE (ö. 940/1534)

                Osmanlý þeyhülislâmý ve tarihçisi.                                       

                Asýl adý Þemseddin Ahmed’dir. Þehzade Bayezid’e (II. Bayezid) lalalýk yapan büyükbabasý Kemal Paþa’ya nisbetle Kemalpaþazâde, Kemalpaþaoðlu veya Ýbn Kemal diye anýlýr. 3 Zilkade 873’te (15 Mayýs 1469) dünyaya geldi. Bazý kaynaklarda Tokat’ta, bazýlarýnda Edirne’de doðduðu kaydedilmekte, Amasyalý olduðu da ileri sürülmektedir (Amasya Tarihi, III, 224). Ýstanbul’un fethinde bulunan babasý Süleyman Çelebi’nin 879’da (1474) Amasya muhafýzlýðýna tayin edildiði ve Þehzade Bayezid’in maiyetinde bulunduðu anlaþýlmaktadýr. 883’te (1478) Tokat sancak beyliðine nakledilen Süleyman Çelebi Ýstanbul’da vefat etmiþ ve babasý Kemal Paþa’nýn Eski Odalar civarýndaki türbesine defnedilmiþtir. Kemalpaþazâde’nin annesi, Ýran’dan gelip Tokat’a yerleþen Fâtih Sultan Mehmed dönemi kazaskerlerinden Küpelioðlu Muhyiddin Mehmed’in kýzýdýr .                     Kur'an-ý Kerîm’i ezberledikten sonra Amasya ulemasýndan Arap dili ve edebiyatý, mantýk ve Farsça öðrenimi gören Þemseddin Ahmed önce askeri sýnýfa girdi ve altý bölük sipahisi olarak II. Bayezid’in seferlerine katýldý. Kendisinden naklen Taþköprizâde, onun, Sadrazam Çandarlý Ýbrâhim Paþa’nýn bir meclisinde 30 akçe ile Filibe müderrisi olan Molla Lutfî ünlü akýncý kumandaný Evrenosoðlu Ahmed’in üst tarafýna oturunca ulemânýn ümerâdan daha çok itibar gördüðüne kani olduðunu ve ilmiye sýnýfýna geçmeye karar verdiðini belirtir (eþ-Þeķāiķ, s. 377). Önce Edirne’de Molla Lutfî’nin derslerine devam eden Þemseddin Ahmed ardýndan Kestelî Muslihuddin Mustafa, Hatibzâde Muhyiddin Efendi, Muarrifzâde Sinâneddin Yusuf, Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi gibi âlimlerden ders alarak tahsilini tamamladý.

               Mýsýr’ýn tahriri görevinden dönerken atýnýn ayaðýndan sýçrayan çamurun padiþahýn kaftanýný kirletmesi üzerine Yavuz Sultan Selim’in, “ulema ayaðýndan sýçrayan çamurlarýn medâr-ý zînet ve bâis-i mefharet” olacaðýný söyleyerek kaftanýnýn ölümünden sonra sandukasý üzerine örtülmesi vasiyetinde bulunduðu rivayet edilir.  Zenbilli Ali Efendi’nin yerine Þâban 932’de (Mayýs 1526) þeyhülislâmlýða getirildi. Bu makamda iken 2 Þevval 940 (16 Nisan 1534) tarihinde vefat etti ve Edirnekapý dýþýndaki Mahmud Çelebi Zâviyesi haziresine defnedildi. Kemalpaþazâde’nin Edirne’de çiftliði ve deðirmeni, dedesinin türbesi yanýndaki mescide vakýflarý vardýr (Gökbilgin, s. 524).                                                     

              Ýlmî ihatasý, muhakeme ve münazara kudreti, þer‘î meseleleri çözme ve fetva verme konusundaki kabiliyetinden dolayý da “müfti’s-sakaleyn” (insanlarýn ve cinlerin müftüsü) lakabýyla anýlmýþtýr.                                         
               Öte yandan Kemalpaþazâde, Osmanlý Devleti’nin hýzla geliþmesinin sebepleri üzerinde de durmuþtur. Ona göre Osmanlýlar Sâmânîler, Gazneliler, Selçuklular ve Hârizmliler gibi metbûlarýna karþý isyan etmemiþtir ve Osmanlý Devleti’nde herkes kanun ve nizamlara uymuþtur. Devletin sürekliliðini saðlayan unsurlar para ve asker olmuþ, fakat Osmanlý zenginliði zulümle toplanan paralara dayanmayýp Anadolu’nun zenginliðinden kaynaklanmýþtýr. Daima Batý’ya Bizans’a doðru geniþlemeye çalýþma ve gazilerin ayaðýnýn baðý” olmadýklarý sürece Anadolu’daki Türk beyliklerine karþý savaþa girmeme gibi akýllýca bir siyaset güdülmüþtür. Padiþahlar baþþehirlerinden uzun süre ayrý kalmamaya özen göstermiþler, sefere çýktýklarýnda da yerlerine güvenilir bir vekil býrakmýþlardýr. Aristokrat zümreye yer verilmeyen Osmanlý düzeninde yöneticiler genellikle devþirme (gýlman) sýnýfýndan yetiþtirilmiþ, böylece hiç kimse “meydân-ý saltanatta cevelân etmeye mecal” bulamamýþtýr.                                        

          Ebussuud Efendi Osmanlý Para vakýflarýnýn artmasýna sebep olan fetvanýn sahibidir. Kanuni dönemine kadar vakýflar çoðunlukla akar olarak Gayri Menkul(Arazi ve bina) gelirlerinden elde edilenlerle çalýþýrdý. Ebussuud efendinin para vakýflarýna cevaz veren fetvasýndan sonra para vakýflarýnýn sayýsýnda artýþ oldu.(Çiðdem Gülsoy’un tespitine göre 1491 yýlýnda bir para vakfýnýn mahkemesi yapýlmýþtýr.) Kanuni döneminden sonra isteyenler menkul, isteyenler gayri menkul isteyen hayýr sahipleri ise menkul-gayri menkul vakýflar kurmaya baþladýlar.

               Müftilenâm, þeyhülislâm, sultânü’l-müfessirîn, hâtimetü’l-müfessirîn, muallim-i sânî, allâme-i kül, Hoca Çelebi, Ebu Hanife-i Sânî” unvanlarýyla anýlýr. Ebüssuûd Efendi, yaygýn görüþe göre 17 Safer 896’da (30 Aralýk 1490) Ýstanbul yakýnlarýndaki Meteris (Metris-Müderris) köyünde dünyaya geldi. Ebüssuûd'un babasý Þeyh Yavsî Sultan II. Bayezid’e yakýnlýðý dolayýsýyla “hünkâr þeyhi” diye de bilinir. Annesi Sultan Hatun, Ayderûsî ve Mecdi Efendi’nin kaydettiðine göre Ali Kuþçu’nun kardeþinin, Atâî ve Âlî’nin belirttiðine göre ise bizzat Ali Kuþçu’nun kýzýdýr.

               Sekiz yýl Rumeli kazaskeri olarak görev yapan Ebüssuûd Efendi Þaban 952’de (Ekim 1545) Fenârîzâde Muhyiddin Efendi’nin yerine þeyhülislâm oldu.

               Yirmi sekiz yýl on bir ay þeyhülislamlýk yapan ve bu arada bazý siyasi olaylarda aðýrlýðýný hissettiren, Kýbrýs seferinin açýlmasýný fetvasýyla destekleyen Ebüssuûd Efendi 5 Cemaziyelevvel 982 (23 Aðustos 1574) tarihinde vefat etti. Cenaze namazý Fatih Cami'inde Kādî Beyzâvî tefsirine haþiye yazan Muhaþþî Sinan Efendi tarafýndan kýldýrýlýp Eyüp Camii civarýnda kendisinin inþa ettirdiði sýbyan mektebinin haziresine defnedildi.

               Ebüssuûd Efendi birçok hayýr eseri yaptýrmýþtýr. Eyüp Sultan’daki zaviye, sýbyan mektebi ve sebilden oluþan külliyesinde kendi mezarýnýn da yer aldýðý aile haziresi bulunmaktadýr. Ýstanbul’da Macuncu Odabaþý mahallesinde kendi adýyla anýlan bir çeþme ve hamamla Ýskilip’te babasýnýn türbesi yanýnda cami, imaret ve mektep inþa ettiren Ebüssuûd Efendi’nin bu külliye ile ilgili 977 tarihli Arapça vakfiyesi Ýstanbul Evkaf Ýdaresinde kayýtlýdýr. Ebüssuûd Efendi ayrýca Kýrým’ýn Kefe þehrinde bir cami, Ýnebahtý’da bir mescidle Þehremini Ereðli mahallesinde bir sýbyan mektebi inþa ettirmiþtir

               Ebüssuûd Efendi kaynaklarda uzun boylu, ince yapýlý, uzun sakallý, güleç yüzlü, vakur, faziletli bir kiþi olarak tanýtýlýr ve etrafýndakilere oldukça yumuþak davrandýðý halde heybetinden meclisinde kimsenin aðzýný açamadýðý, sözlerinin hürmetle dinlenildiði, müderrisliði sýrasýnda bayram tatilleri dýþýnda dersini asla ihmal etmediði, müftülüðü zamanýnda her gün yüzlerce fetva vermesiyle meþhur olduðu nakledilir.

               Kanûnî Sultan Süleyman’ýn kendisine büyük bir saygý duyduðu ve Süleymaniye Camii’nin temelini teberrüken ona attýrdýðý bilinmektedir. Padiþahýn Sigetvar seferinde iken yolda yazdýðý ve hasta olan Ebüssuûd’un hatýrýný sorduðu mektubuna, “Halde haldaþým, sinde sindaþým, âhiret karýndaþým, tarik-i hakda yoldaþým Molla Ebüssuûd Efendi Hazretleri” diye baþlamasý ve “bende-i hudâ Süleyman Hân-ý bî-riyâ” diye bitirmesi onun padiþah nezdindeki itibarýný göstermektedir. Kanuni'nin oðlu II. Selim de Ebüssuûd’a gereken saygýyý göstermiþ, hatta Hurûfîlik’le suçlanan çok sevdiði musahibi Celal Çelebi’yi onun isteði üzerine saraydan uzaklaþtýrmýþtýr. Ýlim ve fazilet bakýmýndan devrinin en önemli þahsiyetlerinden biri olduðu halde siyasî iþlere pek müdahale etmeyen Ebüssuûd Efendi, Kanûnî Sultan Süleyman ile münasebetlerinde yeri gelince nüktedan, yeri gelince de izzetli davranmasýný bilmiþtir. Meselâ Ayasofya vakýflarý kiracýlarýnýn, kira bedellerini ecr-i misle yükseltmekten kaçýnarak vakýf dükkânlarýn mevcut gelirlerinin giderlere fazlasýyla yettiðini, bu sebeple kira bedellerinin ecr-i misle yükseltilmesine ihtiyaç bulunmadýðýný padiþaha arzetmeleri ve padiþahýn da gerekli meþverette bulunarak kiracýlarýn istekleri doðrultusunda ferman vermesi üzerine Ebüssuûd Efendi’nin, “Olmaz! Emr-i sultânî ile, nâmeþrû olan nesne meþru olmaz; haram olan nesne helâl olmak yokdur” demesi ilminin yüceliðini koruduðunun en önemli delillerinden biridir.