Gerçeklik algýsýný temelden sarsan teknoloji: Deepfake

Deepfake teknolojisi, gerçeðin ve güvenin sýnandýðý bir dönemi beraberinde getirdi. Ýletiþim çaðýnýn en büyük zaferi, bireyin sesini küresel ölçekte duyura-bilmesiyken bugün, ayný teknolojik olanaklar, bireyin sesini bir baþkasýnýn ona ait olmayan sesiyle bastýrabiliyor.

Ukrayna’da, 2022 yýlýnda devlet televizyonu ‘hack’lendi ve Devlet Baþkaný Volodimir Zelenski’nin ordusuna silah býrakma çaðrýsýnda bulunduðu bir video yayýnlandý. Görüntüler sosyal medyada hýzla dolaþýma girdi. Olayýn ardýndan derhal resmi makamlarca videonun sahte olduðu açýklansa da görüntüler ülkede kýsa süreli bir panik havasý yaþanmasýna neden oldu.

2023 yýlýnýn son aylarýnda, Papa Francis’in “beyaz puf mont” giymiþ görüntüsü sosyal medyada milyonlarca kiþi tarafýndan paylaþýldý. Görüntü oldukça ikna ediciydi. Ne var ki gerçek deðildi. Bir yapay zekâ algoritmasý tarafýndan oluþturulmuþtu.

Bu örnekler, iletiþim çaðýnda karþý karþýya olduðumuz en yeni ve belki de en tehlikeli tehdidi oldukça net bir þekilde gözler önüne seriyor: Gerçekliðin kendisini taklit eden, hatta yerinden eden bir teknoloji: Deepfake.

BU GERÇEKTEN OLDU MU?

Türkçeye farklý þekillerde çevrilmeye çalýþýlsa da, henüz üzerinde uzlaþýlmýþ yerli bir karþýlýðý bulunmadýðýndan özgün haliyle “deepfake”, Ýngilizce deep learning (derin öðrenme) ve fake (sahte) sözcüklerinin birleþiminden oluþur. Yapay zekâ ile eðitilmiþ derin öðrenme algoritmalarý kullanarak bir kiþinin görüntüsünü, sesini ve mimiklerini taklit edebilen dijital içeriklere verilen isimdir. Terim, ilk kez 2017 yýlýnda Amerika merkezli bir sosyal medya platformu olan Reddit platformundaki kullanýcýlar tarafýndan yayýlan sahte videolarla popülerleþmiþtir.

Bu teknolojiyle üretilmiþ içerikler, bireysel mahremiyeti ihlal etmekle kalmaz; siyasal, ekonomik ve toplumsal güvenliðe de doðrudan zarar verebilir. Bir liderin hiç söylemediði sözleri söylediði izlenimini vermek, bir gazetecinin sahte bir itirafta bulunduðu videoyu dolaþýma sokmak veya bir þirket CEO’sunun yatýrýmcýlarý yanýltacak açýklamalar yapmýþ gibi gösterilmesi; bu teknolojiyle artýk mümkündür.

Deepfake teknolojisiyle oluþturulmuþ bir içerikle, bir devlet yetkilisi baþka bir ülkeye savaþ ilan ediyormuþ gibi gösterilebilir. Bir askerî yetkili, kamuoyuna moral bozucu açýklamalarda bulunuyormuþ gibi sunulabilir. Yani artýk bir video gördüðümüzde, “bu gerçekten oldu mu?” sorusu kaçýnýlmaz hale gelmiþtir.

TEHLÝKELÝ NETÝCELERÝ VAR

Geliþmekte olan teknolojilerle ilgili çalýþmalar yürüten inovasyon araþtýrmacýsý Mika Westerlund, The Emergence of Deepfake Technology: A Review baþlýklý makalesinde, paylaþýlma amaçlarý bakýmýndan deepfake kullananlarý dört baþlýk altýnda toplamýþtýr. Bunlar; deepfake teknolojisini eðlenme, mizah veya hobi vs. amaçlý kullanan kimseler, siyasi aktörler, manipülasyon tekniðini kullanan art niyetli kiþiler ve medya sektöründe faaliyet gösteren meþru aktörler.

Ýlk örnekleri 2017’de görülse de deepfake teknolojisinin bugün geldiði nokta, bireylerin yaný sýra devletlerin de güvenliðini tehdit edebilecek düzeydedir. Nitekim, 2022 yýlýnda Hindistan’da yayýlan bir deepfake video, dinî gerilimleri körüklemiþ ve haftalar süren protestolara neden olmuþtu.

SÝYASAL ÝLETÝÞÝMDE KÖTÜYE KULLANILABÝLÝR

Ýletiþim, temelde güvene dayanýr. Haberin, görselin, videonun ya da beyanýn “gerçek” olduðu varsayýmý, tüm medyanýn ve kamuoyunun iþleyiþini mümkün kýlar. Ancak deepfake teknolojisi bu varsayýmý temelden sarsýyor. Jean Baudrillard’ýn “simülasyon” kuramý, bu geliþmeleri öngörmüþçesine anlam kazanýyor: Gerçeðin yerini alan görüntüler, sonunda “hiper-gerçek” bir evren yaratýyor. Yani artýk bir görüntü gerçeðin deðil, gerçeðin bir kopyasýnýn kopyasý olabilir.

Deepfake teknolojisinin siyasal iletiþimde kötüye kullanýlabileceðine dair endiþeler de büyüyor. 2024 ABD seçimleri öncesinde, dönemin ABD Baþkaný Joe Biden’ýn yapay zekâyla oluþturulmuþ sahte ses kaydý birçok seçmeni manipüle etmeyi baþardý. Benzer bir risk, Türkiye gibi kýrýlgan bir coðrafyada konumlanan bölgesel aktörlerde daha da yüksek.

PARODÝ VE MANÝPÜLASYON SINIRININ SÝLÝKLEÞMESÝ RÝSKÝ

Türkiye, jeopolitik konumu ve bölgesel etkisi nedeniyle dijital manipülasyonlarýn hedefi hâline gelen ülkelerden biridir. Deepfake ülkemizde henüz doðrudan bir kriz yaratmamýþ olsa da kullanýlan teknoloji giderek daha gerçekçi hâle gelmekte ve bu durum, toplumsal algýnýn manipülasyona açýk hale gelmesine zemin hazýrlamaktadýr.

Türkiye’de deepfake teknolojisinin yaygýnlaþma biçimi, bugüne dek daha çok eðlence ve parodi amaçlý içeriklerle sýnýrlý görünmektedir. Bu içerikler ilk bakýþta zararsýz ve mizahi görünse de TikTok, Instagram ve YouTube Shorts gibi kýsa video platformlarýnda; Cumhurbaþkaný Recep Tayyip Erdoðan baþta olmak üzere birçok siyasetçi, sanatçý ve televizyon yüzü, yapay zekâ tarafýndan oluþturulmuþ ses veya yüz kopyalarýyla çeþitli içeriklere konu edilmektedir.

Sadece liderlerin deðil, bazý kamu görevlilerinin ya da devlet kurumlarýnýn sözcülerinin de seslendirme veya video montaj teknikleriyle “sözde beyanlarda” bulunuyormuþ gibi gösterildiði örnekler zaman zaman sosyal medya dolaþýmýna girmektedir.

Bu tarz içeriklerin en büyük riski, parodi ile manipülasyon arasýndaki sýnýrýn silikleþmesidir. Bugün gülünüp geçilen bir video, yarýn ciddi bir bilgi kirliliði aracýna dönüþebilir. Özellikle seçim dönemleri, kriz anlarý ya da diplomatik hassasiyet içeren gündemlerde, bu içeriklerin etkisi tahmin edilenden çok daha yýkýcý olabilir.

HUKUKÝ VE ETÝK SINIRLAR

Türkiye’de henüz büyük bir “deepfake vakasý” yaþanmamýþ olmasý, tehdidin olmadýðý anlamýna gelmemelidir. Aksine, bu görece sessizlik; konunun gerektiði ciddiyetle ve zamanýnda ele alýnmasýný, yasal ve kurumsal hazýrlýklarýn þimdiden yapýlmasýný zorunlu kýlmaktadýr.

Cumhurbaþkanlýðý Ýletiþim Baþkanlýðý’nýn kurduðu Dezenformasyonla Mücadele Merkezi, bu tip içerikleri anlýk olarak analiz etmekte ve kamuoyunu doðru bilgilendirmektedir. Ancak doðrulama mekanizmalarý teknolojinin geliþme hýzý karþýsýnda çoðu zaman yetersiz kalýyor. Washington Post’un 2023’te yaptýðý bir araþtýrmada sahte videolarýn gerçeklerinden yüzde 30 daha hýzlý yayýldýðý belirtilirken, bu da klasik medya okuryazarlýðýnýn artýk yetersiz kaldýðýný gösteriyor.

ABD, Çin ve AB ülkeleri, deepfake içeriðin etik sýnýrlarýný belirlemeye çalýþmýþ, bu konuda 2020 sonrasý hýzla yasal altyapýlarýný güçlendirmiþtir. Deepfake teknolojisinin kullanýmýný düzenleyen hukuk sistemlerinin bazýlarý, bu teknolojinin hukuka aykýrý kullanýmýndan doðan sonuçlarý özel hukukla, bazýlarý ceza hukukuyla, bazýlarý ise hem özel hukukla hem de ceza hukukuyla çözmeye çalýþmýþtýr.

Deepfake teknolojisinin kullanýmýna iliþkin ilk yasal düzenlemeler haliyle söz konusu teknolojinin doðduðu yer olan Amerika’da 2019 yýlýnda yapýlmýþtýr. ABD’deki düzenlemelerin yapýldýðý hemen hemen ayný tarihlerde Çin’de de yasal düzenleme çalýþmalarý baþlamýþtýr. Avrupa Birliði’nde 2024’te yürürlüðe giren AI Act (Yapay Zekâ Yasasý), deepfake içeriklerin açýk þekilde etiketlenmesini zorunlu kýlmýþtýr.

Ancak mesele sadece hukuki deðil, ayný zamanda etik. Teknolojinin sunduðu bu gücün sýnýrlarý nerede baþlar, nerede biter? Bu soruyu sadece teknik deðil, ahlaki bir sorumlulukla da cevaplamalýyýz.

TÜRKÝYE’DE HUKUKÝ DÜZENLEME VAR MI?

Þu an itibarýyla Türkiye’de doðrudan deepfake içeriklerle mücadele etmeye yönelik henüz kapsamlý bir yasal düzenleme bulunmuyor. Mevcut bazý yasalar, bu içeriklerin oluþturulmasý veya paylaþýlmasý halinde dolaylý olarak devreye girebilir.

Türk Ceza Kanunu kapsamýnda; kiþisel verilerin izinsiz paylaþýlmasý (Madde 136), özel hayatýn gizliliðini ihlal (Madde 134), hakaret (Madde 125) ve iftira (Madde 267) gibi suçlar nedeniyle yargýlama yapýlabilir. Ayrýca, ilgili fiillerin sorun yarattýðý alanlara iliþkin farklý hukuki düzenlemeler kapsamýnda da çeþitli yargýlamalar söz konusu olabilir.

Kiþisel Verilerin Korunmasý Kanunu (KVKK) bireylerin görüntü ve seslerinin rýzalarý dýþýnda kullanýlmasýný kiþisel veri ihlali saymakta, ancak yapay üretim verilerin kapsamý halen tartýþmalýdýr.

Ayrýca 2022 yýlýnda Türk Ceza Kanunu’na eklenen 217/A maddesi, yani kamuoyunda bilinen adýyla Dezenformasyon Yasasý, “kamu barýþýný bozmaya elveriþli þekilde, halk arasýnda endiþe, korku veya panik yaratmak saikiyle gerçeðe aykýrý bir bilgiyi, alenen yaymayý” suç saymaktadýr. Bu kapsamda üretilen ve gerçek dýþý içeriklerle kamuoyunu yanýltmayý amaçlayan deepfake videolar, eðer kamu düzenini tehdit eder nitelikteyse, bu hüküm çerçevesinde cezai yaptýrýmla karþýlaþabilir. Ancak yasanýn uygulanmasýnda içerik niyeti, yayýlma biçimi ve etkisi gibi unsurlarýn dikkatle deðerlendirilmesi gerekmektedir.

Türk Medeni Kanunu (TMK), kiþilik haklarýnýn korunmasý kapsamýnda deepfake içeriklere karþý maðdurlara bazý hukuki imkanlar tanýmaktadýr. Özellikle TMK m. 24 ve 25 hükümleri uyarýnca, bir kiþinin sesi veya görüntüsü rýzasý dýþýnda ve menfaatine aykýrý þekilde bir deepfake içerikte kullanýldýðýnda bu durum kiþilik hakký ihlali sayýlýr.

5651 Sayýlý Ýnternet Ortamýnda Yapýlan Yayýnlarýn Düzenlenmesi Hakkýnda Kanun, içerik saðlayýcýlarýn sorumluluðunu düzenler. Ancak mevcut haliyle, deepfake videolarýn tespiti ve kaldýrýlmasý sürecinde bu yasa teknik açýdan yetersiz kalmaktadýr.

Sonuç olarak, Türkiye’de deepfake teknolojisinin doðurabileceði risklere karþý mevcut mevzuatýn kýsmen koruma saðladýðý, ancak teknolojik geliþmelere paralel olarak özel bir yasal çerçeveye duyulan ihtiyacýn giderek daha belirgin hale geldiði açýktýr.

Türkiye’de de benzer bir düzenleme için Avrupa Birliði’nin 2024’te devreye aldýðý AI Act gibi, açýkça deepfake içeriklere iþaret eden ve bu içeriklerin “etiketlenmesini” zorunlu kýlan bir çerçeve Türkiye için de yol gösterici olabilir. Ayrýca, devlet yetkililerinin ve kurumlarýnýn görüntü ve seslerinin, yapay içeriklerle izinsiz kullanýlmasýna karþý “resmî kimlik güvenliði” tanýmý yapýlarak ciddi ölçüde koruma saðlanmasý gündeme alýnabilir.

TOPLUMSAL FARKINDALIK VE MEDYA OKURYAZARLIÐI

Hukuki düzenlemelerin yanýnda en az onlar kadar önemli bir mesele de medya okuryazarlýðýdýr. Toplumun dijital içerikler karþýsýnda sorgulayýcý bir refleks geliþtirmesi artýk hayati önemdedir. Toplumun, “gördüðüne deðil; doðrulanmýþ olana inanma” refleksi geliþtirmesi bireylerin doðru bilgiye eriþmesini saðlayacaktýr.

Teknolojik tehditler karþýsýnda yalnýzca devletin deðil, toplumun da sorumluluðu vardýr. Medya okuryazarlýðý eðitimleri, bu alanda umut verici adýmlardandýr. Ýlköðretim düzeyinden baþlayarak müfredatlara, yapay içerik farkýndalýðýný içeren bölümlerin eklenmesiyle, genç nesillerin dijital dünyada daha bilinçli bireyler olmalarý hedeflenmektedir.

TRT, Anadolu Ajansý, RTÜK gibi kurumlarýmýz da “gerçek ile sahte içerik nasýl ayýrt edilir” temalý eðitim ve içeriklerle bu sürece katký saðlamaktadýr.

SAHTE GERÇEKLÝK ÇAÐINDA HAKÝKATÝ ARAMAK

Ýletiþim çaðýnýn en büyük zaferi, bireyin sesini küresel ölçekte duyurabilmesiydi. Ancak bugün, ayný teknolojik olanaklar, bireyin sesini bir baþkasýnýn ona ait olmayan sesiyle bastýrabiliyor.

Deepfake teknolojisi, gerçeðin ve güvenin sýnandýðý bir dönemi beraberinde getirdi. Bu teknolojinin bazý avantajlar sunduðu ve doðru kullanýldýðýnda faydalý olabileceði kabul edilmelidir. Örneðin; Mona Lisa’yý, Salvador Dali’yi hayattaymýþ gibi konuþturabilen söz konusu videolar doðru þekilde uygulandýðýnda sanat alaný için olumlu gibi görünürken bu durum, siyasal iletiþim açýsýndan son derece yýkýcý sonuçlara sebebiyet verme potansiyeline sahiptir. Deepfake içeriklerin kötü niyetli veya yanlýþ kullanýmý durumunda ciddi sorunlarýn ortaya çýkmasý kaçýnýlmazdýr.

Bu teknolojinin iletiþim ortamýný tahrip etmesine karþý önlem almak, hem yasalarla hem de medya etiðiyle mümkündür. Ancak en önemlisi, toplumun medya okuryazarlýðý düzeyini yükseltmek, “gördüðüne hemen inanmama” refleksini geliþtirmek zorundayýz. Dijital teknolojilerin insan hayatýný önemli ölçüde deðiþtirdiði günümüzde klasik medya okuryazarlýðýnýn yanýnda dijital okuryazar olmak önemlidir. Çünkü gerçek, savunulmasý gereken bir deðer olarak artýk her zamankinden daha kýrýlgan.

Ülkemizde de söz konusu tehdide yönelik bir farkýndalýk geliþmiþ; hem dijital altyapýnýn güçlendirilmesi hem de iletiþim politikalarýnýn güncellenmesi yoluyla bu tür saldýrýlara karþý dirençli bir yapý inþa etme yönünde kararlý adýmlar atýlmaktadýr.