ÝMAM-I AZAM EBÛ HANÎFE

Okuyucuyu tarihi teferruata boðmak istemiyorum. Bu varlýklarýný ümmetin selameti için vakfeden mezhep Fýkýh (amel) imamýmýz Ebu Hanife ve diðer müctehid imamlar hakkýnda kýsa bilgi vermeye çalýþacaðýz.

Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh (ö. 767) Hanefî mezhebinin imamý, büyük müctehid. Ýsmi Numan Bin Sabit olmasýna raðmen Ebi Hanife künyesiyle tanýnmýþtýr (Iraklýlar arasýnda hanîfe denilen bir tür divit veya yazý hokkasýný devamlý yanýnda taþýmasý veya hanîf kelimesinin sözlük anlamýndan hareketle haktan ve istikametten ayrýlmayan bir kimse olmasýyla izah edilmiþtir.) Ebû Hanîfe gerçek anlamda künye deðil bir lakap ve sýfattýr. Onun öncülüðünde baþlayan ve talebelerinin gayretiyle geliþip yaygýnlaþan Irak fýkýh ekolü de imamýn bu künyesine nisbetle “Hanefî mezhebi” adýný almýþtýr. “Büyük imam” anlamýna gelen Ýmâm-ý Âzam sýfatýnýn verilmesi de çaðdaþlarý arasýnda seçkin bir yere sahip bulunmasý, hukukî düþünce ve ictihad metodunda belli bir çýðýr açmasý, döneminden itibaren birçok fakihin onun görüþleri ve metodu etrafýnda kümelenmiþ olmasýndandýr. Küçük yaþta hafýz olduðu sanýlan Ebû Hanîfe, kýraat ilmini kýrâat-i seb‘a âlimlerinden olan Âsým b. Behdele’den öðrenmiþtir. Ebû Hanîfe de bu Ebû Amr eþ-Þa‘bî’nin kendisini çaðýrýp, “Seni zeki, kabiliyetli ve hareketli bir genç olarak görüyorum. Ýlme ve âlimlerin meclislerine devam etmeyi ihmal etme” dediðini, bu konuþmanýn kendisine tesir ettiðini, böylece ilim tahsiline yöneldiðini anlatýr.

Ýmam-ý Azam Ebû Hanîfe Hz. Peygamber’den sahâbeye ve sonraki nesillere intikal eden ve o dönem müslümanlarýnýn çoðunluðunca da benimsenen itikadî esaslarý savunmayý gaye edinmiþti. Ebu Hanife dini ilimleri bir bütün olarak düþündüðü ve dindeki fýkhý (usûlü’d-dîn) ahkâmdaki fýkýhtan daha faziletli görmekteydi. Ebû Hanîfe’nin Hammâd’ýn öðrencisi olduktan sonra amelî fýkýh alanýnda iyice derinleþtiði ve aðýrlýklý olarak bu alanda otorite olduðu kabul edilir.

Ebu Hanife 18 yýl derslerine devam ettiði ve bulunmadýðý zamanlarda yerine vekaleten ders verdiði üstadý Hammâd b. Ebû Süleyman’ýn vefatý üzerine kýrk yaþlarýnda iken arkadaþlarý ve öðrencilerin ýsrarlarý üzerine hocasýnýn yerine geçerek ders okutmaya baþlamýþ, bu hocalýðý bazý aralýklarla ölümüne kadar sürmüþtür. 100’e yakýn tâbiîn âlimiyle görüþtüðü ve birçok kimseden hadis dinlediði rivayet edilir.

Ebû Hanîfe sevgi ve yakýnlýk duyduðu Ehl-i beyt’e hem maddi hem de fetvalarýyla her zaman destek olmuþtur. Son Emevi halifesi II. Mervân’ýn Kûfe kadýlýðý veya beytülmâl eminliði teklifini kabul etmediði için hapsedilmiþ ve dövülmüþtür. Hastalýðý sebebiyle hapisten çýkarýlýnca Mekke’ye gitti ve hilâfet Abbâsîler’e intikal edinceye kadar orada kaldý. Abbasi halifesi Mansûr zamanýnda ortalýk yatýþýnca Kûfe’ye geldi ve eskisi gibi ders vermeye devam etti.

Ebû Hanîfe’nin Abbâsîler’e karþý nisbeten mutedil tutumu, Ehli Beyt’ten bazýlarýnýn isyan sonrasýnda öldürülmelerinden sonra deðiþmiþ derslerinde açýkça ihtilalcileri desteklemeye baþlamýþtýr. Halife Mansûr’un, kendisine baðlýlýðýný da denemek amacýyla yeni kurulan Baðdat þehrinin kadýlýðý teklifini kabul etmediði için Baðdat’ta hapse atýlmýþ, iþkence edilmiþ ve dövülmüþtür. Yapýlan iþkenceler sonunda Ebû Hanîfe Hicri 150 yýlýnýn Þâban ayýnda (Eylül 767) Baðdat’ta vefat etti.

Kaynaklar Ebû Hanîfe’nin kanaatkâr, cömert, güvenilir, âbid ve zâhid bir kiþi olduðunda, bütün ticarî iþlem ve beþerî iliþkilerinde bu özelliklerinin açýkça görüldüðünde görüþ birliði içindedir. Kazancýna haram ve þüpheli gelir karýþtýrmamaya özen gösterirdi. Bir defasýnda ortaðý Hafs b. Abdurrahman’ýn defolu bir kumaþý yanlýþlýkla normal fiyata satmasý üzerine o parti maldan alýnan bütün parayý daðýttýðý söylenir. Hatîb el-Baðdâdî’nin anlattýðýna göre yýldan yýla kazancýný hesap eder, onunla çevresindeki ilim adamlarýnýn ve öðrencilerin ihtiyaçlarýný karþýlar ve onlara, “Bunu ihtiyacýnýz olan yere sarfedin ve sadece Allah’a hamdedin. Çünkü bu verdiðim mal gerçekte benim deðildir; sizin nasibiniz olarak Allah fazl ve kereminden onu benim elimle size göndermiþtir” derdi. Dýþ görünüþe önem verir, temiz giyinir ve çevresindekileri de temiz giyinmeye teþvik ederdi. Tüm hayatý, tasavvufun bir disiplin olarak ortaya çýkmadýðý bir dönemde zühd ve takva içinde geçmiþti.

Ebû Hanîfe derin fýkýh bilgisi ve Allah-ü Teala (cc) nýn kendisine lütfettiði tüm varlýklarýný ümmet-i muhammed için vakfetmiþ mübarek bir insandýr. Fetvalarý ve görüþleriyle Kýyamet’e kadar Müslümanlarýn dinlerini yaþamasýný kolaylaþtýrmýþtýr.

Hakikati aramada ve takip etmede son derece samimi olan Ebû Hanîfe baþkalarýnýn görüþlerine karþý hoþgörülü olmuþ, kendi ictihadýnýn doðruluðunda ýsrar eden ve onu tartýþmaya imkân vermeyen bir taassup göstermemiþtir. Derslerinde ve ilim meclislerinde herkese söz hakký verir, aykýrý görüþleri dinler, öðrencilerini kendi kanaatlerini benimsemeye zorlamazdý. Tartýþma sonunda ulaþtýðý netice için de, “Bizim kanaatimiz ve ulaþabildiðimiz en güzel görüþ budur. Bundan daha iyisini bulan olursa þüphe yok ki doðru olan onun görüþüdür” diyerek hem diðer görüþlere müsamaha ile bakar, hem de ilmî araþtýrmayý sürdürmeyi teþvik ederdi.

Çaðdaþý olan âlimler Ebû Hanîfe’nin ilim, takvâ, cömertlik, edep, tevazu, cesaret gibi vasýflar bakýmýndan eþine ender rastlanan bir Ýslâm âlimi olduðunu belirtmiþlerdir.

Eserleri. Hanefî fýkhýnýn tedvinini baþlatan Ebû Ýmam-ý Azam Hanîfe’ye doðrudan nisbet edilen eserler þunlardýr:

1. el-Müsned. Talebeleri tarafýndan Ebû Hanîfe’den rivayet edilen hadisleri, diðer bir ifadeyle Ebû Hanîfe’nin ictihadlarýnda delil olarak kullandýðý hadisleri ihtiva eden bir eserdir.

2. el-Fýḳhü’l-ekber. Akaide dair olup Ehl-i sünnet’in görüþlerini özetlemiþtir.

3. el-Fýḳhü’l-ebsaṭ. Akaidle ilgili olup oðlu Hammâd ile talebeleri Ebû Yûsuf ve Ebû Mutî‘ el-Belhî tarafýndan rivayet edilmiþtir.

4. el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim. Ehl-i sünnet’in görüþlerini açýklayýp savunma amacýyla ve soru-cevap tarzýnda kaleme alýnmýþ akaide dair bir risâledir.

5. er-Risâle. Ebû Hanîfe, Basra Kadýsý Osman el-Bettî’ye hitaben yazdýðý bu eserinde akaid konularýnda kendisine yöneltilen bazý itham ve iddialara cevap vermektedir.

6. el-Vaṣýyye. Akaid konularýný kýsaca ele alan bir risâledir.

7. el-Ḳaṣîdetü’n-Nuʿmâniyye. Hz. Peygamber için yazdýðý na‘t olup basýlmýþtýr.

Ebû Hanîfe, ilmî müzakerelerin yaný sýra ticaretle de meþgul olmasý sebebiyle daima hayatýn ve fýkhî problemlerin içinde bulunmuþ, karþýlaþtýðý meseleler veya kendisine yöneltilen sorularla ilgili olarak hayatý boyunca sayýsýz ictihad yapmýþtýr. Ancak bunlarý yazmadýðý ve ictihad metodunu açýklayan herhangi bir eser de býrakmadýðý için haksýz suçlamalara maruz kalmýþtýr.

Ebû Hanîfe ictihad metodunu “Biz önce Allah’ýn kitabýnda olaný alýrýz. Onda bulamazsak Hz. Peygamber’in sünnetine bakarýz. Orada da bir þey bulamazsak ashabýn ittifak ettiðini benimseriz, ihtilâf etmiþlerse dilediðimizin görüþünü alýrýz. Baþkalarýnýn görüþlerini onlara tercih etmeyiz. Ancak Hasan-ý Basrî, Ýbrâhim en-Nehaî, Saîd b. Müseyyeb gibi tâbiîn âlimlerine gelince onlarýn ictihadlarýna baðlý kalmayýz. Onlar gibi biz de ictihadda bulunuruz. Aralarýnda müþterek illet bulununca bir hükmü diðerine kýyas ederiz” sözüyle açýklamýþtýr.

Bu durum Hz. Peygamber tarafýndan Yemen’e vali olarak gönderilen Muâz b. Cebel’in, Kur’an’da bulamadýðý bir meselenin hükmünü sünnette arayacaðýný bildirmesiyle ortaya çýkan ve Peygamber’in de tasvibine mazhar olup bütün sahâbenin uyguladýðý sýraya göre sünnete müracaat etmiþtir. Esasen sünnetin delil olduðu ve delil olarak alýnmasýnýn önemi ve gerekliliði Ebû Hanîfe’nin ictihad ve fetvalarýnda da açýkça görülür.

Kendisini tâbiînin fetvalarýna baðlý hissetmeyerek onlar gibi ictihad yapabilecek seviyede olduðunu söylemesi, dönemindeki fakihlerin görüþ ve fetvalarýna gerektiðinde aykýrý fetva vermesi ve çok ictihad etmiþ olmasýdýr. Bulunduðu bölgenin karmaþýk birçok olayýn meydana geldiði ve çözümünün arandýðý bir yer olmasý sebebiyle Ebû Hanîfe kýyas metodunu sýkça kullanmýþtýr. Bunu yaparken de öncelikli tercihi nass ve hadis olmuþtur.

Ebû Yûsuf’un naklettiðine göre Ebû Hanîfe kendisine bir mesele sorulduðunda önce talebelerinin bu konuda bildikleri hadisleri ve sahâbî sözünü sorar, ardýndan kendi bildiði rivayetleri nakleder, meseleyi deðiþik yönleriyle ele alýr, talebelerinin görüþlerini ayrý ayrý dinler, daha sonra da o meseleyi hükme baðlardý. Sorulan konuda bir hadis ve sahâbî görüþü bulunmadýðý takdirde kýyas yapar, kýyasýn da mümkün olmadýðý yerde istihsana giderdi. Onun ders verme usulüne göre sorularýn önce öðrencilerle tartýþýlmasý, o mesele hakkýnda nas bulunup bulunmadýðýnýn araþtýrýlmasý demektir.

Ebû Hanîfe’nin fýkhî düþüncenin geliþmesine olan büyük katkýsý, diðer mezhep imamlarý ve Ýslâm âlimlerince de deðiþik üslûplarda ifade edilmiþtir. Ýmam Þâfiî’nin, fýkýhla meþgul olan bütün âlimlerin Ebû Hanîfe’ye teþekkür borçlu olduðunu dile getiren meþhur sözü (“Ýnsanlar fýkýhta Ebû Hanîfe’nin iyâlidir”, Ýbn Abdülber, s. 136) onun fakihler nezdindeki itibarýný anlatmaya kâfidir.

Ýmamý- Azam Ebu Hanife her nekadar fýkýh alimi olarak bilinse de Ýmam Þafi’ye göre Kelam ilminin kurucusudur. Ebu Hanife yaþadýðý dönem itibarýyla- onun döneminde Ehl-i Sünnet dýþý olan Havâric, Cehmiyye, Mu‘tezile, Müþebbihe, Kaderiyye, Cebriyye, Mürcie ve Þîa’nýn itikadi mezhep olarak oluþmaya baþladýðý dönemdir.-  farklý görüþteki alimlerle girdiði tartýþmalarda Ýslâm ümmetinin çoðunluðu tarafýndan benimsenen itikadî ilkeleri ortaya koymuþ ve bunlarý güçlü delillerle savunmuþ ve Ehl-i sünnet akidesinin oluþmasýnda büyük katkýlarý olmuþtur.

Kelam metoduna karþý, Ebû Hanîfe’nin tavrý kaynaklarda üç farklý þekilde anlatýlýr. 1. Ebû Hanîfe kelâm ilmiyle uðraþmayý farz-ý kifâye kabul etmiþ, ilmî hayatýna itikadî konularla ilgilenerek baþlamýþ, Kûfe ve Basra gibi ilmî muhitlerde kendisini yetiþtirip seçkin bir kelâm âlimi olmuþ ve hayatý boyunca bu konudaki çalýþmalarýný sürdürmüþtür. Ýmam Þâfiî, onu kelâm ilminin kurucusu olarak kabul ederken, Baðdâdî onun fakihler içinde Ehl-i sünnet kelâmcýlarýnýn ilki olduðunu belirtmiþtir. Bu kanaate sahip pek çok alim bulunmaktadýr.

 2. Ebû Hanîfe önce kelâm ilmiyle ilgilenmiþ, ancak daha sonra ashabýn itikadî meselelerle meþgul olmadýðýný düþünerek amelî konularda halkýn karþýlaþtýðý problemlerin çözülmesini daha önemli görmüþ ve bir daha uðraþmamak üzere kelâm ilmini terkedip fýkha yönelmiþtir 3. Ebû Hanîfe, kelâmý öðrenilmesi câiz olmayan ilimlerden kabul edip baþta oðlu Hammâd olmak üzere öðrencilerine bu ilimle uðraþmayý yasaklamýþ, insanlara kelâmýn kapýsýný aralayan Amr b. Ubeyd’in yaný sýra biri tenzihte, diðeri teþbihte olmak üzere iki aþýrý ucu temsil eden Cehm b. Safvân ile Mukātil b. Süleyman’a lânet okumuþtur. Sonuç olarak Ebû Hanîfe mutlak mânada kelâm ilmi aleyhinde bulunmamýþtýr (Taþköprizâde, II, 154-159; Beyâzîzâde, s. 35-46).

Ebû Hanîfe’nin akaid alanýnda Hz. Ali (kv) baþta olmak üzere, Ehl-i beyt’e mensup âlimlerden Zeyd b. Ali, Muhammed el-Bâkýr, Ca‘fer es-Sâdýk ve Abdullah b. Hasan b. Hasan,   ashaptan Abdullah b. Mes‘ûd, Muâz b. Cebel, tâbiînden Hasan-ý Basrî, Atâ b. Ebû Rebâh, Saîd b. Müseyyeb, Ömer b. Abdülazîz gibi âlimlerin görüþlerinden faydalanmýþtýr.

Ebû Hanîfe’nin itikadî görüþlerini þöylece özetlemek mümkündür:

1. Ulûhiyyet. Bütün varlýklar Allah tarafýndan yoktan (lâ min þey’) yaratýlmýþtýr. Göklerin ve dünyanýn þaþmaz bir düzene sahip olmasý, varlýklarýn bir halden baþka bir hale dönüþmesi, çocuðun güzel bir endam ile ana karnýndan çýkmasý, bilgili ve hikmet sahibi ulu bir yaratýcýnýn mevcudiyetini gösteren apaçýk delillerdir… Her insan bunlarý düþünerek Allah’ýn var olduðunu idrak edebilir.

2. Halku’l-Kur’ân. Bu konuda Ebû Hanîfe’ye nisbet edilen görüþler farklý olup üç noktada toplanabilir. a) Kur’an’ýn sadece Allah kelâmý olduðuna inanmak gerekir, mahlûk olup olmadýðý hususunu tartýþmak câiz deðildir (Temîmî, I, 175-176). b) Kur’an mahlûktur, zira Allah’ýn dýþýndaki her þey yaratýlmýþtýr. Nitekim yaratýlmýþ bir þeye yemin etmek câiz olmadýðýndan Kur’an’a yapýlan yemin geçerli sayýlmamýþtýr (Hatîb, XIII, 383-384; Ali Sâmî en-Neþþâr, s. 238). c) Kur’an Allah kelâmý olup mahlûk deðildir, fakat Kur’an’ý telaffuz ediþimiz ve onu yazýþýmýz mahlûktur (Ebû Hanîfe, el-Fýḳhü’l-ekber, s. 58; Beyâzîzâde, s. 175-179).

3. Kader. Kâinatta meydana gelen her þey ilâhî takdir ve kazâya göre cereyan eder. Zira Kur’ân-ý Kerîm’de (Kamer 49, 52-53; Yûnus 34, 99) ve hadislerde (el-Muvaṭṭaʾ, “Ḳader”, 14; Tirmizî, “Îmân”, 4) her þeyin yaratýlmadan önce yazýldýðý ve meydana gelen þeylerin bu yazýya göre gerçekleþtiði açýkça belirtilmiþtir. Kiþi annesinden mümin veya kâfir (saîd veya þakî) olarak doðmaz; mümin iken kâfir, kâfir iken mümin olabilir (Zebîdî, II, 9).

4. Nübüvvet. Nübüvvetin gerçekliði ilâhî bir ilhamla kavranabilir. Þöyle ki Allah, peygamberin ilâhî kaynaða dayandýrarak verdiði bilgilerin doðruluðu hususunda insanlarýn kalbinde bir kanaat ve bir itminan yaratýr. Bununla birlikte peygamberlerin gösterdikleri mûcizeler de haktýr. Hz. Peygamber’in inþikāku’l-kamer mûcizesi ve mi‘racý bu tür olaylardandýr. Peygamberler þirkten, büyük ve küçük günahlardan korunmuþtur. Ancak küçük hata (zelle) iþlemeleri mümkündür. Bütün peygamberlerin getirdiði dinlerin temel prensipleri tevhid esasýna dayalý tek bir sistem oluþturmakla birlikte fer‘î hükümleri (þeriat) farklý olabilmiþtir. Allah’a inandýðý halde son peygamberin nübüvvetini benimsemeyen kimse Allah’a da iman etmemiþ sayýlýr. Çünkü ona iman etmek Allah’ýn emirlerinden biridir (Nisâ 65). Dolayýsýyla Allah’a iman eden herkesin Hz. Muhammed’in nübüvvetini de kabul etmesi gerekir (Ebû Hanîfe, el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim, s. 23; Beyâzîzâde, s. 318-336).

5. Âhiret. Kabir azabý haktýr; zira Kur’ân-ý Kerîm’de buna iþaret edilmiþtir (Tevbe 101; Tûr 47).

6. Ýman-Günah Meselesi. Ebû Hanîfe’ye nisbet edilen görüþlere göre iman bilgi, tasdik ve ikrar unsurlarýndan oluþur. Bir insanda imanýn gerçekleþmesi için onun þüpheden arýnmýþ kesin bilgiye sahip olmasýnýn yaný sýra bu bilginin doðruluðunu kesin olarak tasdik etmesi ve bu kararýný sözlü olarak açýklamasý gerekir (el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim, s. 11; Ýbn Hazm, III, 227, 228; Ebü’l-Hayr, s. 183).

Ebû Hanîfe’ye göre günah iþlemek mümini imandan çýkarmaz. Çünkü Kur’an’da, zina eden ve adam öldürenlerden iman vasfý nefyedilmemiþ (el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim, s. 27-28), zerre miktarý hayýr iþleyenlere bunun karþýlýðýnýn verileceði bildirilmiþtir. Hz. Ali de kendisiyle savaþanlarý mümin olarak kabul etmiþtir. Müminlerin günahlarý sebebiyle âhirette tâbi tutulacaklarý muamele ise Allah’a býrakýlmalýdýr; dilerse affeder, dilerse azaba uðratýr. Buna göre sadece peygamberlerin ve naslarda haklarýnda açýklama bulunan kimselerin doðrudan cennete gireceklerine hükmedilebilir (Ebû Hanîfe, el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim, s. 18; Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevḥîd, s. 382-383).

Mümin bir kimsenin kararlý bir ifade ile, “Ben gerçekten müminim” demesi gerekir; zira iman þüphe kabul etmez. Hz. Ýbrâhim’in imanýný bu þekilde ifade etmesi (Bakara 260) bunun bir delilidir.

7. Tekfir. Ebû Hanîfe’ye göre insanlar kendi beyanlarýna, ibadet þekillerine ve dinî alâmet sayýlan kýyafetlerine bakýlarak tekfir edilebilirler (el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim, s. 24). Mümin olduðunu söylemekle birlikte ilâhî sýfatlarý inkâr eden veya bunlarý yaratýklarýn sýfatlarýna benzeten, kadere inanmayan, Kur’an’da açýkça belirtilen hükümleri kabul etmeyen, günah iþlemeyi helâl sayan ve Kur’an’ýn bir harfini bile inkâr eden kimse tekfir edilir.

8. Ýmâmet. Devlet baþkanýnýn, müminlerin bir araya gelip istiþarede bulunmalarý yoluyla seçilmesi gerektiðini kabul eden Ebû Hanîfe’ye göre Hz. Ebû Bekir ve Ömer’den sonra Hz. Ali ashabýn en faziletlisidir; muhalifleriyle olan anlaþmazlýklarýnda da haklýdýr (Nevbahtî, s. 14). Hilâfete, idareyi zorla ellerine geçiren Emevî ve Abbâsîler’in deðil ümmetin iþlerini düzeltmek isteyen Ali evlâdý daha lâyýktýr. Bu kanaatine baðlý olarak Ebû Hanîfe, Ýmam Zeyd’in ve Ehl-i beyt’e mensup kiþilerin mevcut idareye karþý giriþtiði mücadeleleri meþrû kabul etmiþ, hatta onlara destek vermiþ ve imâmeti nasla Ehl-i beyt’e verilmiþ bir hak olarak görmemiþ, sadece döneminde Ehl-i beyt’e mensup olanlarý imâmete diðerlerinden daha lâyýk kabul etmiþtir. Nitekim imanýn artýp eksilmesi, iman-Ýslâm iliþkisi, imanda istisna gibi bazý hususlar dýþýnda Mâlik b. Enes, Þâfiî, Ahmed b. Hanbel onun görüþlerini paylaþmýþlardýr.

MUSTAFA UZUNPOSTALCI YUSUF ÞEVKÝ YAVUZ DÝA