MÂLÝK b. ENES (ö. 795)

Mâlikî mezhebinin imamý, büyük müctehid ve muhaddis. 712 yýlýnda dünyaya geldi.    Ýmam Mâlik devrin önemli ilim merkezlerinin baþýnda gelen Medine’de yetiþti. Kendi ifadesine göre, çocukluðunda güvercinlerle çok vakit geçirmiþ, bir soruya yanlýþ cevap vermesi üzerine babasýnýn “Güvercinler seni oyaladý” demesi üzerine öðrenime karar vermiþtir. Bu dönimde hafýz olmuþ olmalýdýr.  Tabiin’in büyük alimlerinden Abdurrahman b. Hürmüz el-A‘rec’den yedi yýl süreyle hadis dersi alýrken rey taraftarý meþhur fakih Rebîatürre’y’in ders halkasýna katýldý. Ardýndan Ýbn Þihâb ez-Zührî’ Ýbn Ömer’in âzatlýsý Nâfi‘, Ebü’z-Zinâd Abdullah b. Zekvân, Eyyûb es-Sahtiyânî, Yahyâ b. Saîd el-Ensârî, Ebü’l-Esved Muhammed b. Abdurrahman ve Hiþâm b. Urve gibi âlimlerin ilim meclislerine devam etti.

Üç yüzü tabiin altý yüzü tebeut tabiin olmak üzere dokuz yüz hocadan hadis aldýðý rivayet edilmiþtir. Hadis toplamada ki hassasiyeti için þu sözü yeterlidir.” “Bu ilim dindir; onu kimden aldýðýnýza dikkat edin. Þu direklerin dibinde (Mescid-i Nebevî’de), ‘Resûlullah buyurdu’ diyen yetmiþ kiþiye yetiþtim, fakat onlardan bir þey almadým. Hâlbuk onlardan birine beytülmâl verilseydi emniyette olurdu, o derece doðru kimselerdi. Fakat bu iþin ehli deðildiler. Zührî buraya gelince onun kapýsýna üþüþtük” Bazý öðrencilerin Abdurrahman b. Hürmüz’e, “Biz soru sorunca cevap vermiyorsun, Mâlik ve Abdülazîz b. Ebû Seleme sorunca cevap veriyorsun” diye þikâyette bulunduklarýnda kendilerinin her söyleneni aldýklarýný, Mâlik ile Abdülazîz’in üzerinde düþünüp doðru bulduklarýný alarak diðerini býraktýklarýný belirtmesi de (Kādî Ýyâz, I, 134) onun kavrayýþ ve titizliðinin bir baþka örneðidir.

Zekâsý ve gayreti sayesinde kýsa sürede ilimde derinleþen ve hocalarýnýn takdirini kazanan, yirmi yaþlarýnda ders ve fetva vermeye baþlayan Ýmam Malik’in Mescid-i Nebevî’deki ders halkasý kýsa süre içinde Ýslam dünyasýnda ün kazandý. Özellikle hac mevsimleri sýrasýnda ders halkasýnda büyük izdiham yaþanýrdý. Bir taraftan düzenli þekilde ders verip talebe yetiþtirirken diðer taraftan da hac münasebetiyle Haremeyn’e gelen ulemâ ile sohbet ve müzakerelerde bulunarak ilmini ilerletti. Ebû Hanîfe, Leys b. Sa‘d, Evzâî, Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan eþ-Þeybânî bilgi alýþveriþinde bulunduðu âlimlerden bazýlarýdýr. Bilhassa Þeybânî onun meclisine üç yýl kadar devam etmiþ, kendisi de bu vesileyle Irak ehlinin fýkhýný öðrenme imkâný bulmuþtur. Yüz yüze ders verme yanýnda Leys b. Sa‘d ile birbirlerine gönderdikleri ve çeþitli konularý tartýþtýklarý mektuplarda olduðu gibi ulemâ ile yazýþma yoluyla da fikir alýþveriþinde bulunmayý sürdürmüþtür.

Binlerce talebesi olmasýna raðmen mezhebinin yayýlmasý bir kýsým talebesi tarafýndan saðlanmýþtýr. Bunlarýn baþýnda uzun süre yanýnda kalan ve Mýsýr’da görüþlerini yayan Abdullah b. Vehb ve baþ talebesi sayýlabilecek Abdurrahman b. Kāsým, Eþheb el-Kaysî, bu üç zattan da faydalanan bir diðer Mýsýrlý talebesi Ebû Muhammed Ýbn Abdülhakem sayýlabilir. Ýbn Ziyâd el-Absî, Ýbn Gānim el-Kādî, Behlûl b. Râþid ve Ýbn Ferrûh ve Maliki fýkhýný derlediði el-Esediyye adlý eserin sahibi Esed b. Furât’ Maliki mezhebinin Kuzey Afrika’da yayýlmasýnda hizmet etmiþlerdir.

Maliki mezhebi Endülüs’te çok yaygýnlýk kazanmýþtýr. Binlerce talebeye ders veren Ýmam Malik’ten rivayette bulunanlarýn sayýsý Darekutni ve Hatib el Baðdadi’ye göre 1000, KadiIyaz’a göre 1300 dür. Ýmam Mâlik’ten rivayette bulunanlar arasýnda Abbâsî halifelerinden Ebû Ca‘fer el-Mansûr, Mehdî-Billâh, Mûsâ el-Hâdî, Hârûnürreþîd ve Emîn ile Þâfiî, Leys b. Sa‘d, Abdullah b. Mübârek, Evzâî, Süfyân es-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne, Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan eþ-Þeybânî gibi müctehid imamlar ve kendi hocalarýndan Rebîatürre’y, Ýbn Þihâb ez-Zührî, Yezîd b. Abdullah, Hiþâm b. Urve, Yahyâ b. Saîd el-Ensârî zikredilebilir. Ýmam Mâlik, pek azý dýþýnda hocalarýnýn hemen hepsinin kendisinden fetva sorduklarýný belirtmektedir.

Yaþadýðý dönem de siyasi olaylardan uzak duran Ýmam Malik,  gayri meþrû veya adaletsiz görülen bir yönetime karþý çýkýlýrken daha büyük zararlara yol açmanýn doðurduðu tedirginlik yanýnda karþý çýkanlarýn diðerlerinden farklý olup olmayacaðýna dair tereddütler, çaðdaþý birçok büyük âlim gibi Mâlik’in de isyaný hoþ karþýlamayýp devlet adamlarýna hakký tavsiye etme yolunu tutmuþtur.

Ýmam Mâlik de zaman zaman haksýz muamelelere mâruz kaldý. Rivayet ettiði bir hadis sebebiyle tutuklanýp kýrbaçlandý ve omuzu sakatlandý. Daha sonra Halife Mansûr hac için geldiðinde kendisini çaðýrarak özür diledi ve gönlünü aldý. Ayrýca ondan derlediði hadisleri kitap haline getirmesini, bunu çoðaltarak bütün þehirlere göndermeyi ve onunla amel edilmesini emretmeyi düþündüðünü belirttiyse de Mâlik bunun doðru olmadýðýný söyleyerek karþý çýktý     

Halifelerin idarede ve yargýda birlik ve istikrarý saðlamaya yönelik bu tekliflerine, her âlimin kendisine ulaþan sünnet mirasý ve yaþadýðý çevrenin þartlarýna baðlý olarak farklý görüþler taþýmasýnýn tabii olduðunu, aksi bir görüþ ve uygulamaya zorlamanýn doðru sayýlmadýðýný belirterek karþý çýkmýþtýr.

Hac veya umre için Mekke’ye gidiþleri dýþýnda Medine’den ayrýlmayan Ýmam Malik, geçirdiði kýsa süreli bir rahatsýzlýktan sonra 7 Haziran 795 tarihinde Medine’de vefat etti. Rivayete göre Mâlik uzun boylu, beyaz ve güzel yüzlü, mavi gözlüydü. Güzel ve pahalý elbiseler giyer, bunu ilim ehli için gerekli görürdü. Evinin döþenmesine ve görünüþüne dikkat eder, güzel eþyalar alýrdý. Yeme içme konusunda da titiz olduðu, beslenmesine özen gösterdiði kaydedilir. Vakarlý ve heybetli bir görünüme sahipti; meclisinde yüksek sesle konuþulmaz ve tartýþma yapýlmazdý. Bir konuda olumlu veya olumsuz bir görüþ belirttiðinde kimse sebebini sormaya cesaret edemezdi. Son derece müttaki ve âbid bir zattý. Hz. Peygamber’in adý anýldýðýnda renginin sarardýðý, topraðýnda Resûlullah’ýn vücudunu taþýdýðý için Medine’de bineðe binmeyip her zaman yürümeyi tercih ettiði kaydedilir.

Saðlam hâfýzasý ve derin anlayýþý yanýnda sabrý, disiplin ve ihlâsý sayesinde hadis ve fýkýh alanlarýnda büyük bir âlim olan Ýmam Mâlik Emevîler ve Abbâsîler zamanýnda hakký ve doðruyu tavsiye ve irþat etmek için halifeler ve valilerle iyi iliþkiler kurmuþ, bu sayede onlarýn layýk olmayan kiþilerle istiþarede bulunmasýný önlemeye çalýþmýþtýr. Ýlmin kimsenin ayaðýna gidemeyeceðini ilme gidilmesi gerektiðini belirterek halifelerin ders isteklerini geri çevirmiþtir.

Vefatýnda evinde sandýklar dolusu ama rivayet etmediði hadis yazýlý sayfalar bulunan Ýmam Malik kaynaklara göre yüz bin civarýnda hadis ezberlemekle birlikte bu konudaki titizliði sebebiyle ancak az bir kýsmýný rivayet etmiþtir. Hadis rivayeti ve fetva hususunda çekingen davranýr, çok hadis rivayet edenleri, her bildiðini söyleyenleri kýnar, böyle yapanlarýn insanlarýn sapmasýna sebep olabileceðini söylerdi. Hadis tasnifi konusunda ilk olan el-Muvaṭṭaʾý ile bütün hadis otoritelerince bu ilmin zirvelerinden biri kabul edilen Ýmam Malik “hâfýz, hüccet, imam, emîrü’l-mü’minîn fi’l-hadîs” gibi vasýf ve unvanlarla anýlmýþtýr. Hadislerin sýhhatini ve senedlerin saðlamlýðýný bilme konusunda tartýþmasýz bir otoriteydi. Kendisi son derece güvenilir olduðu gibi rivayette bulunduðu kimseler hakkýnda da ayný titizliði göstermesi onun yer aldýðý senedlerin güvenirliðini en üst düzeye çýkarmýþtýr. Hadis râvilerinde aranacak þartlarý tespit ederek râvileri sýký bir þekilde araþtýrmaya önem vermesiyle cerh ve ta‘dîl ilminin yolunu da açan Ýmam Mâlik dört kiþiden ilim alýnmayacaðýný söylerdi: Sefahat ehli, bid‘at ehli, peygambere yalan isnad etmese bile insanlarýn sözlerine yalan katan kimse, fazilet ve salâh sahibi olmakla birlikte yaþlýlýðýndan dolayý ne dediðini bilemez, lafý karýþtýrýr durumda olan kiþi.

Ýmam Mâlik hadis,fýkýh fetva ve ictihad ilimlerinde otorite kabul edilirdi. Þehristânî’ye göre Ýmam Mâlik, Ýmam Þâfiî ve Ahmed b. Hanbel hadis ehli, Ebû Hanîfe ve öðrencilerini ise re’y ehli kabul etmek gerekir. Ýbn Haldûn da Irak ehlinin re’yci, Hicaz ehlinin hadisçi olduðunu, ilkinin imamýnýn Ebû Hanîfe, diðerinin imamýnýn Mâlik olduðunu belirtmiþtir.

Talebesi Ýbnü’l Kasým fýkhi konularda hemen görüþ belirtmeyen, konu üzerinde uzun süre düþünerek araþtýrma yapan sonra cevap veren Ýmam Malik’in “Bir mesele hakkýnda on küsur yýldan beri düþünmekteyim, henüz kesin bir görüþe varamadým” dediðini nakletmektedir.

Kur’an ve Sünnet’e aykýrý davranmaktan, Allah ve resulü adýna yanlýþ bir hüküm vermekten çekindiði için fetva konusunda son derece hassas davranýr ve acele etmezdi. Bu sebeple henüz meydana gelmemiþ farazî meselelerle ilgili olarak görüþ belirtmez, bir þeyin helâl veya haram olduðunu söylemek yerine, “Þu güzeldir, bir beis yoktur veya þundan hoþlanmam” gibi ifadeler kullanýrdý. Kur’an ve Sünnet’te açýk hüküm bulunmayan hususlarda görüþ bildirirken, “Zannýmýzca böyledir, böyle sanýyoruz, kesin olarak bilmeyiz” gibi ifadeler kullanýr, belli bir kanaate ulaþamamýþsa çekinmeden bunu da söylerdi. Bir defasýnda kendisine kýrk sekiz meselenin sorulduðu, bunlardan otuz ikisine “bilmiyorum” diye karþýlýk verdiði, bir defasýnda da kendisine sorulan kýrk sorudan yalnýz beþini cevaplandýrdýðý söylenir. Bir insan olarak hata da isabet de edebileceðini, bir konuda ileri sürdüðü görüþün Kur’an ve Sünnet’le karþýlaþtýrýlmasýný, eðer bunlara uygunsa alýnmasýný, aksi takdirde terkedilmesini isterdi. Bazan ilmî konularda tartýþsa bile münazara ve münakaþadan hoþlanmaz, meclislerinde buna izin vermezdi. Ona göre tartýþma kalbe kasvet verir ve kin doðurur. Mahkemelerin verdiði hükümleri de hiçbir þekilde tartýþmaz, bunun devletin iþi olduðunu söylerdi. Medine valisinin adlî konularda kendisine sýkça baþvurduðu ve onun görüþleri doðrultusunda suçlularý cezalandýrdýðý kaydedilir.

            Çeþitli mezhep ve fýrkalarýn ileri sürdüðü kelâm meseleleri üzerine tartýþmaya girmekten hoþlanmayan Ýmam Mâlik, bununla birlikte zaman zaman bu hususlarda görüþlerini kýsaca belirtmiþ, ancak muhalif görüþ sahipleriyle tartýþmaya girmemiþtir. Bu konuda temel tavrý Kur’an ve Sünnet’in zâhiriyle ashap ve tâbiînin görüþlerine dayanmak olmuþtur. Ýnsan iradesi ve fiilleriyle ilgili görüþlerinden dolayý hoþlanmadýðý Kaderiyye mensuplarýna selâm vermez, onlarla bir arada bulunmamayý, onlarla evlenmemeyi, kendilerinden hadis nakletmemeyi tavsiye ederdi. Günah iþlemenin imana zarar vermeyeceðini, kiþinin bundan vazgeçip tövbe etmesi halinde baðýþlanma ümidinin bulunduðunu kabul ederdi. Kur’an’ýn mahlûk olduðu yolundaki görüþlere karþý çýkar, bu konuyu tartýþmaktan sakýnýrdý. Yine Kur’ân-ý Kerîm’deki ilgili âyetlerin zâhirinden hareketle müminlerin âhirette Allah’ý göreceklerini, dünyada bunun mümkün olmadýðýný, istivâya inanmanýn farz, mahiyetini sormanýn bid‘at olduðunu ifade etmiþtir.

Ashaba dil uzatýp sövmeye þiddetle karþý çýkar, böyle insanlarýn bulunduðu yerden çýkýp gitmenin farz olduðunu söylerdi. Ashap arasýnda bir üstünlük söz konusu olmamakla birlikte Hz. Ebû Bekir, Ömer ve Osman’ý diðerlerinden farklý kabul ederdi. Bu konudaki dayanaðý, Resûlullah’ýn hastalýðý sýrasýnda Hz. Ebû Bekir’i namaz kýldýrmakla görevlendirmesi, onun kendisinden sonra Hz. Ömer’i halife tayin etmesi, Ömer’in de halifelik için tavsiye ettiði altý kiþi arasýnda Hz. Osman’ýn bulunmasý ve onun diðerlerine tercih edilmesidir. Hz. Ali’yi bunlara dahil etmemesi onun bizzat hilâfete talip olmasý ve diðerleri gibi seçilmemesinden dolayýdýr.

Yaþadýðý dönemde ictihatlarýnda takip ettiði usule ve gözettiði ilkelere dair bir açýklamada bulunmayan Ýmam Malik’in bu konudaki usulü takipçisi alimler tarafýndan tespit edilmeye çalýþýlmýþ ve yeni hükümler bina edilmiþtir. Ýbnü’l-Kassâr onun usulünü dayandýrdýðý esaslar olarak kitap, sünnet, icmâ ve kýyasý (istidlâl, istinbat), Kādî Ýyâz da kitap, sünnet, kitap ve mütevâtir sünnet bulunmayýnca icmâý ve sonra kýyasý zikrederken, Karâfî, mezhep usulünün dayandýðý esaslarý sýrasýyla Kur’an, sünnet, icmâ-i ümmet, Medine ehlinin icmâý, kýyas, sahâbe görüþleri, mesâlih-i mürsele, istishâb, örf ve âdet, sedd-i zerâi‘ ve istihsan olarak belirtir.

Ýlahi vahyin asýl amacýndan uzaklaþtýracaðý için, Kur’an üzerine teolojik tartýþmalardan uzak duran Ýmam Malik Kur’an’ý dinî hükümlerin ilk ve en önemli kaynaðý kabul ederdi. Kur’an Arapça olup lafýz ve mânadan ibarettir; tercümesi onun yerine geçemez. Arap dilini ve çeþitli lehçelerini bilmeyen, Arap üslûbuna vâkýf olmayan kimselerin Kur’an’ý tefsir etmesi câiz deðildir. Bir konuda Kur’an’da delil bulunduðu takdirde o esas alýnýr. Takipçisi olan ulemanýn çýkarýmlarýna göre Ýmam Malik delâlet bakýmýndan nassý zâhirden daha kuvvetli kabul etmiþtir. Çünkü nassýn te’vile ihtimali yoktur. Te’vili gerektiren bir delil bulunmadýkça da zâhire göre amel ederdi. Âm lafzýn umuma delâleti de nassýn deðil zâhirin delâleti kabilindendir ve dolayýsýyla zannîdir. Bu bakýmdan umum ifade eden lafýzlar kitap, sünnet, icmâ yanýnda haber-i vâhid ve kýyasla da tahsis edilebilir. Hâs lafzýn delâleti ise nassýn delâleti gibi kesindir. Âm lafzý tahsis eden bir delil yoksa umumu üzere amel edilir. Umumun bir kýsmý tahsis edilmiþse kalan umumu üzere kalýr.

Dinin ikinci kaynaðý olan sünnet Kur’an’ýn hükümlerini teyit ettiði veya açýkladýðý gibi yeni hükümler de koyar. Kur’an ile âhâd sünnetin çeliþmesi halinde Mâlik’in öncelikle Kur’an’ýn zâhirine göre davrandýðý, sünnetin icmâ, Medine ehlinin ameli veya kýyasla takviye edilmesi yahut mütevâtir olmasý gibi durumlarda ise bununla Kur’an’ýn umumunu tahsis ve mutlakýný takyid ettiði bilinmektedir. Ýmam Mâlik bir hadisle amel etmesi için râvilerin gerekli þartlarý taþýmasýný yeterli bulmaz, hadis metninin Kur’an ve Sünnet’teki genel kurallara, Medine halkýnýn uygulamasýna, maslahata ve sedd-i zerâi‘ prensibine aykýrý olmamasýný da arar, aksi takdirde bu hadisle amel etmezdi. Ebû Hanîfe ve diðer bazý âlimler gibi mürsel hadisle de amel etmekle birlikte ancak itimat ettiði belirli kiþilerin mürsellerini kabul ederdi. Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Ali b. Medînî, Ebû Dâvûd gibi hadis âlimleri onun mürsellerini diðerlerine tercih etmiþlerdir.

el-Muvaṭṭaʾda görüldüðü üzere Ýmam Mâlik icmâý sýk sýk delil olarak kullanýr. Ancak onun burada delil kabul ettiði icmâ kendisinin yaþadýðý þehir olan Medine’deki âlimlerin görüþ birliðidir. Bu sebeple icmâa dayalý bir meseleden söz ettiðinde bu duruma iþaretle “bize göre (bizim beldede) üzerinde birleþilen husus / bize göre üzerinde görüþ ayrýlýðý bulunmayan husus” vb. tabirleri kullanýr. Özellikle nas bulunmayan veya tefsire ihtiyaç duyulan yahut nassýn delâletinin zâhir kabilinden olup tahsise ihtimali olan durumlarda icmâa baþvurmuþtur. Ona göre icmâýn dayanaðý yalnýz Kur’an ve Sünnet deðil kýyas da olabilir. Kādî Ýyâz, Ýmam Mâlik’in Medine ehlinin icmâýndan baþka icmâý kabul etmediðine ve Medineli fukahâ-yi seb‘anýn görüþ birliðini de icmâ saydýðýna dair diðer mezhep mensuplarýnca ileri sürülen iddianýn doðru olmadýðýný söyler. Bununla birlikte Mâlik, diðer mezhep imamlarýndan farklý olarak Hz. Peygamber’in yaþadýðý ve sahâbenin önemli bir kýsmýnýn bulunduðu Medine halkýnýn uygulamasýna büyük önem verirdi.

Ýmam Mâlik’in istinbat metodunda sahâbe görüþlerinin önemli bir yeri vardýr. Mâlik fýkhî konularda Hz. Ömer’in fetva ve uygulamalarýna ayrý bir önem verirdi. Ayný þekilde Abdullah b. Ömer, Zeyd b. Sâbit, Hz. Âiþe ve fakih sahâbîlerin görüþleri konusunda uzmandý. Ýbn Ömer’in fetvalarýný âzatlýsý Nâfi‘den öðrenmek için yýllarca onun meclislerine devam etmiþ, ayrýca hocalarý vasýtasýyla Medineli meþhur yedi fakihten nakledilen sahâbenin fetvalarýný, çeþitli konularla ilgili görüþ ayrýlýklarýný öðrenmiþti. Mâlik, sahâbe görüþünü geniþ anlamýyla sünnet kategorisinde deðerlendirdiði için el-Muvaṭṭaʾda hadislerin yaný sýra sahâbe fetvalarýna da geniþ yer vermiþtir. Rivayet edilen bir hadisle sahâbî görüþü çeliþtiðinde sahâbînin görüþünü de bir rivayet gibi deðerlendirerek güçlü bulduðunu alýrdý. Bir konuda sahâbî görüþünü tercih etmesi re’yi sünnete tercih ettiði anlamýna gelmeyip sahâbe fetvasý da temelde sünnete dayandýðýndan bir bakýma daha güçlü sünnetin diðerine tercihi söz konusudur. Mâlik, sahâbî fetvasý seviyesinde olmasa bile tâbiînin görüþ ve fetvalarýna da diðer birçok âlimden daha fazla itibar ederdi. Özellikle Ömer b. Abdülazîz, Saîd b. Müseyyeb, Ýbn Þihâb ez-Zührî ve Nâfi‘in görüþlerine önem verirdi.

Hakkýnda nas, Medine icmâý ve sahâbe fetvasý bulunmayan fer‘î meselelerde Ýmam Mâlik kýyasa baþvururdu. Ýmam Mâlik’in, “Ýlmin onda dokuzu istihsandýr” dediði nakledilmiþtir.

Ýmam Mâlik’in usulünde önemli yeri olan bir baþka delil mesâlih-i mürseledir. Ancak maslahatýn delil olarak göz önüne alýnabilmesi için dinin genel kurallarýna, kesin delillere aykýrý düþmemesi, umumi ve mâkul olmasý, kendisiyle amel edildiðinde bir güçlüðün kaldýrýlmasý gerekir. Onun sýkça baþvurduðu delillerden biri de sedd-i zerâi‘ olup maslahatýn gerçekleþmesi hususunda önemli bir iþleve sahiptir. Buna göre helâle ve harama götüren vasýtalar onlarýn hükmünü alýr; umumi menfaati saðlayan þey istenir, zarara yol açan da önlenir ve yasaklanýr. Bir davranýþ kendi baþýna mubah olsa da harama ve zarara vesile oluyorsa haram hükmünü alýr. Ýmam Mâlik’in bilinen en önemli eseri el-Muvaṭṭaʾ olmakla birlikte tabakat kitaplarýnda ona nisbet edilen bazý çalýþmalar daha vardýr. Ýbn Vehb’e kader ve Kaderiyye’nin reddi konusunda yazdýðý risâle en bilinenidir.

 AHMET ÖZEL DÝA