AHMED b. HANBEL

Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eþ-Þeybânî el-Mervezî (ö. 855) Hanbelî mezhebinin imamý, muhaddis, fakih.

780 yýlý Rebîülevvelinde (veya Rebîülâhir) Baðdat’ta doðdu. Soyu Hz. Peygamber’in dedelerinden Nizâr’la birleþerek Hz. Ýsmâil’e kadar uzanýr. Kur’ân-ý Kerîm’i ezberledikten ve Baðdatlý âlimlerden bir müddet gramer ve fýkýh okuduktan sonra hadis öðrenmeye baþladý (795). Ýlk hocalarýndan biri, kendisinden pek çok hadis yazdýðý tanýnmýþ muhaddis Hüþeym b. Beþîr olup diðer hocalarý arasýnda Süfyân b. Uyeyne, Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Abdurrahman b. Mehdî, Ýmam Þâfiî ve Abdürrezzâk b. Hemmâm gibi âlimler bulunmaktadýr. En çok hadis yazdýðý hocasý Vekî‘ b. Cerrâh’týr. Ýmam Þâfiî’den ise fýkýh ve usûl-i fýkýh öðrenmiþtir. el-Müsned’deki rivayetlerine göre hocalarýnýn sayýsý 280 kadardýr. Hocalarý Ýmam Þâfiî, Abdürrezzâk ve Abdurrahman b. Mehdî de kendisinden hadis dinlemiþlerdir.

Ahmed b. Hanbel Baðdatlý muhaddislerden faydalandýktan sonra hadis tahsilini tamamlamak üzere önce Kûfe’ye (799), ardýndan dört defa Basra’ya (802-816 yýllarý arasýnda), ayrýca Mekke, Medine, Dýmaþk, Halep ve Cezîre’ye seyahatler yaptý. Bunlarýn en uzunu ve en yorucusu, Abdürrezzâk b. Hemmâm’dan istifade etmek üzere ve yeterli parasý olmadýðý için kervancýlarýn yanýnda deve bakýcýlýðý yapmak suretiyle 813-14 yýlýnda gerçekleþtirdiði Yemen yolculuðudur.

Ýkisi (veya üçü) yaya olmak üzere beþ defa hacca gitti. Bu seyahatlerinde önemli hedeflerinden biri de Hicaz’daki muhaddislerle görüþüp onlardan faydalanmaktý. Hadis sahasýndaki derin bilgisi ve güçlü hâfýzasý ilim muhitlerinde duyulduðu için onu gýyaben tanýyan muhaddisler, yanlarýna gittiði zaman istediði hadisleri memnuniyetle kendisine rivayet ederlerdi. Kýrk yaþýna kadar devam eden talebelik hayatýndan sonra hadis okutmaya baþladý. Çok zaman 5000 kadar hadis talebesi onu dinlemek üzere çevresinde toplanýr, bunlardan 500 kadarý hadis yazarken diðerleri onun tavýrlarýndan, ahlâk ve edebinden faydalanmaya çalýþýrlardý.

Abbâsî Halifesi Me’mûn (813-833), hilâfetinin son yýllarýnda Mu‘tezile mezhebi ileri gelenlerinin tesiriyle, devrin tanýnmýþ âlimlerini Kur’an’ýn mahlûk olduðu görüþünü kabul etmeye çaðýrýncaya kadar Ahmed b. Hanbel hadis okutmaya devam etti. Bazý âlimler önceleri Kur’an’ýn mahlûk olmadýðýný söylemekle beraber iþkence ile tehdit edildikleri zaman halifenin zulmüne uðramamak için onun arzusuna uygun cevap verdiler; fakat o, bu görüþü benimsemediðini açýkça belirttikten sonra da kanaatinde ýsrar etti. Bu sebeple hapse atýldý.“Mu‘tasým kardeþi Me’mûn’un yolundan ayrýldý, Ahmed b. Hanbel iki yýl dört ay süren bu hapis ve iþkence hayatýndan sonra serbest býrakýldý. Yaralarý iyileþince yine fetva verip hadis okutmaya baþladý. Vâsiḳ’ýn ölümüne kadar evinde göz hapsinde tutuldu.  Beþ yýl boyunca oðullarý dýþýnda kimseye hadis rivayet edemedi.

Ahmed b. Hanbel 31 Temmuz 855 tarihinde Baðdat’ta vefat etti.

Orta boylu, koyu esmer tenli ve güzel yüzlü olan Ahmed b. Hanbel’in altmýþ üç yaþýndan sonra sakalýna kýna yakmaya baþladýðý, aðýrbaþlý hali ile çevresindekiler üzerinde derin bir saygý uyandýrdýðý ve son derece mütevazi olduðu, nüktedan bir kimse olan hocasý Yezîd b. Hârûn’un bu çok sevdiði öðrencisi ile birlikte bulunurken yanýnda nükte ve þaka yapmamaya dikkat ettiði kaynaklarda zikredilmiþ; bir imtihan saydýðý þöhretten çok rahatsýz olduðu, Mekke’nin bir mahallesinde tanýnmadan yaþamayý arzu ettiði rivayet edilmiþtir. Bir gün muhaddis Ali b. Abdüssamed onun feyzinden faydalanmak düþüncesiyle elini elbisesine sürmüþtü. Ahmed b. Hanbel bu harekete kýzdý ve eliyle elbisesini silkelerken, “Kimden aldýnýz bu âdeti?” diye çýkýþtý.

Zühd ve takvâsýyla bilinen Ýslâm büyüklerinin faziletlerini anar, “Onlar nerede, biz nerede!” diye hayýflanýrdý. Babasýndan kalan dokuma tezgâhýnýn kirasýndan aldýðý para geçimine yetmediði için bazan ücretle kitap istinsah eder, bazan uçkur (kemer) dokur, bazan da karýsýnýn eðirip dokuduðu kumaþý satardý. Ekinler biçildikten sonra tarlada kalan döküntüleri -diðer ihtiyaç sahipleriyle birlikte- topladýðý olurdu. Yakýnlarýnýn söylediðine göre, evinde yiyip içecek bir þey bulunmadýðý zaman üzülecek yerde sevinir, ekmek kýrýntýlarýný ýslatarak üzerine tuz döküp yerdi.

Pahalý yiyeceklere iltifat etmez, bunlar kendisine ikram edilse bile ya biraz tadar veya hiç yemezdi. Tahsil hayatý boyunca da ayný sýkýntýlara katlanmýþ, bununla beraber kimseden yardým istememiþti. Kendisinden hadis okumak üzere Yemen’e kadar kervancýlarýn yanýnda deve bakýcýlýðý yaparak gittiði hocasý Abdürrezzâk b. Hemmâm ona bir miktar yardým teklif edince, “Eðer birinden yardým almayý kabul etseydim senden alýrdým” diyerek kabul etmemiþti. Kendisini seven bazý tâcirlerin ve ona saygý duyanlarýn ýsrarla vermek istediði binlerce dirhem veya dinarý almamýþ, reddettiði büyük imkânlarý baþkalarýnýn geri çevirmediðini söyleyen oðlu Sâlih’e Tâhâ sûresinin 131. âyetini “ Onlardan bazý kesimlere, kendilerini sýnamak için dünya hayatýnýn süsü olarak verdiðimiz þeylere gözünü dikme. Rabbinin rýzký daha hayýrlý ve daha kalýcýdýr.” okuyarak Allah’ýn vereceði rýzkýn daha hayýrlý ve daha kalýcý olacaðýný ifade etmiþti.  

Ayný konuda sitemde bulunan amcasýna da, “Biz paranýn peþinde olmadýðýmýz için geliyor, eðer onun peþinde olsaydýk gelmezdi” demiþti. Mütevazi evinde eþya olarak eski bir hasýr ile basit birkaç çanak çömlekten baþka bir þey yoktu. Bununla beraber uzaklardan ziyaretine gelenleri evinde aðýrlar ve onlara kuru ekmek ikram ederdi; daha fazlasýný yapamadýðý için de gönüllerini alýrdý. Yardýma muhtaç yakýnlarýna veya kendisinden yardým isteyenlere elindeki üç beþ dirhemin tamamýný verirdi.

Her gün Kur’ân-ý Kerîm’in yedide birini okumayý âdet edinmiþti. Cihad sevabýna nâil olmak için Tarsus’ta bir müddet sýnýr bekçiliði yapmýþ ve savaþa da katýlmýþtý. Resûl-i Ekrem’in bir tel saçýný zaman zaman öpüp gözlerinin üzerine koymasý ve suya batýrýp bu suyu þifa niyetiyle içmesi, onun minber ve hücresine hayýr ve bereket umarak el sürmekte bir beis görmemesi gibi oðlu Abdullah’tan nakledilen halleri, Ahmed b. Hanbel’in Hz. Peygamber’e duyduðu sevgi ve hasretin birer ifadesidir .

Ahmed b. Hanbel’i yakýndan tanýyan hocalarýnýn onun hakkýnda takdirkâr ifadeleri vardýr. Meselâ Yahyâ b. Saîd el-Kattân onun bir derya olduðunu, talebeleri arasýnda bir benzerini görmediðini söylemiþ ve bütün kitaplarýný (veya hadislerini) istifadesine sunmuþtur. Ýbn Hanbel’in çok sevdiði ve seher vakti kendilerine dua ettiði altý kiþiden biri olan Ýmam Þâfiî, Baðdat’ta Ahmed b. Hanbel’den daha faziletli, müttaki, âlim ve fakih bir kimse görmediðini söylemiþ, diðer hocasý Abdürrezzâk b. Hemmâm da ayný kanaati paylaþmýþtýr. Ali b. Medînî ise, “Allah bu dini ridde günü Ebû Bekir ile mihne günü de Ahmed b. Hanbel ile yüceltmiþtir” demek suretiyle, o çetin imtihanda yapýlan iþkencelere onun kendisinden daha fazla dayandýðýný itiraf etmiþtir.

Mihne olayýnda Ýbn Hanbel’in peygamber sabrý gösterdiðine iþaret eden devrin tanýnmýþ sûfîsi Biþr el-Hâfî, kendisinin ayný sabrý gösteremeyeceðini belirttikten sonra onun atýldýðý ateþten has altýn olarak çýktýðýný söylemiþtir. Talebelerinden Ebû Dâvûd, onun ilim meclislerinde uhrevî âlemin zevki bulunduðunu anlatmýþ, Ebû Hâtim er-Râzî de, Ehl-i sünnet ile ehl-i bid‘at taraftarlarýný birbirinden ayýrmanýn en saðlam ölçüsü onu sevmektir, demiþtir.

Ahmed b. Hanbel’in vecize mahiyetinde hakîmane sözleri vardýr. Çok sevdiði Ali b. Medînî bir tavsiyede bulunmasýný isteyince ona, “Azýðýn takvâ olsun, âhiret hep gözünün önünde bulunsun” demiþtir. Yakýnlarýna da, “Deðerli bulduðunuz hayýrlarý araya bir engel girmeden yapmaya bakýn” tavsiyesinde bulunmuþtur.

Ahmed b. Hanbel, en önemli eseri olan el-Müsned dýþýnda kendisine nisbet edilen kitaplarýn hiçbirini bizzat kaleme almamýþ, hatta kendi söz ve fetvalarýnýn yazýlmasýna izin vermemiþtir. Bundan dolayý eserleri, baþta oðlu Abdullah olmak üzere diðer talebeleri tarafýndan ve ölümünden sonra kaleme alýnmýþtýr.

1. el-Müsned. Ahmed b. Hanbel’in 700.000 hadis arasýndan seçerek tertip ettiði 30.000 kadar hadise oðlu Abdullah ile talebesi Ebû Bekir el-Katîî’nin birçok (bazý kaynaklara göre 10.000) hadis ilâve etmesiyle meydana gelen bu eser, en hacimli iki hadis külliyatýndan biridir. Sadece sahih hadisleri ihtiva etmesi hedef alýnmadýðýndan eser hasen ve zayýf hadisleri de içine almaktadýr. Ýbn Hanbel, yalancý olduðu bilinen kimselerden hadis rivayet etmemeyi, doðru sözlülüðü ve dindarlýðý herkesçe kabul edilen güvenilir râvilerden hadis almayý prensip edindiði için eserde mevzû hadislerin bulunmamasý tabiidir.

2. Kitâbü’s-Sünne. Ýʿtiḳādü Ehli’s-sünne adýyla da bilinen ve Ýbn Hanbel’in Cehmiyye, Mürcie, Kaderiyye, Havâric, halku’l-Kur’ân, kader, deccâl, melâike, rü’yetullah, kürsî ve âhirete dair görüþlerinin oðlu Abdullah tarafýndan derlenmesiyle meydana gelen bir eserdir.

3. Kitâbü’z-Zühd. Oðlu Abdullah’ýn rivayetlerinden meydana gelen eser baþlýca iki bölümden ibarettir. Birinci bölümde Hz. Muhammed ile Âdem, Nûh, Ýbrâhim, Yûsuf, Eyyûb, Yûnus, Mûsâ, Dâvûd, Süleyman, Lokman ve Îsâ peygamberlerin zühdüne dair rivayetler, ikinci bölümde de baþta Hulefâ-yi Râþidîn olmak üzere ileri gelen on dokuz sahâbî ile on altý tâbiî büyüðünün zühdü ve bu konuya dair sözleri bulunmaktadýr.

4. Kitâbü’l-Veraʿ. Talebesi Ebû Bekir el-Merrûzî’nin Ahmed b. Hanbel’e sorduðu bazý fetvalar ile zühd ve takvâya dair 100 meselenin yine onun tarafýndan kaleme alýnmasýyla meydana gelen eser.

5. Kitâbü’l-ʿÝlel ve maʿrifeti’r-ricâl. Ýlelü’l-hadîs konusunda büyük bir otorite olan Ahmed b. Hanbel’in hadis râvileri hakkýndaki tenkit ve görüþleri talebelerinden Ebû Bekir el-Merrûzî, Ebû Bekir el-Esrem, Hallâl ve oðlu Abdullah tarafýndan derlenmiþtir. 

6. Kitâbü Feżâʾili’ṣ-ṣaḥâbe. Abdullah b. Ahmed’in ashâb-ý kirâmýn faziletlerine dair babasýndan duyduðu hadisleri rivayet etmesiyle meydana gelen eser.

7. el-Mesâʾil. Ýbn Hanbel’in gerek talebeleri gerekse baþkalarý tarafýndan fýkha, akaid ve ahlâka dair sorulan sorulara verdiði cevaplar, muhtelif talebelerince bu adla bir araya getirilmiþtir.

8. Kitâbü’ṣ-Ṣalât. Zehebî, Ahmed b. Hanbel’in er-Risâle fi’ṣ-ṣalât adlý bir eserinin bulunmadýðýný, bu kitabýn ona sonradan nisbet edildiðini söylemektedir.

9. Kitâbü’l-Eþribe. Bazý kaynaklarda Kitâbü’l-Eþribeti’ṣ-ṣaġīr adýyla kaydedilen eser, haram olan içkilere dair Hz. Peygamber’in hadislerini, ashap ve tâbiînin sözlerini ihtiva etmektedir.

10. er-Red ʿale’z-zenâdýḳa ve’l-Cehmiyye. Eser, sahasýnda yazýlanlarýn ilki olmasý, ilk asýrlardaki inançlarý ve selef akîdesini aktarmasý bakýmýndan önemlidir.

11. el-ʿAḳīde. On kadar talebesinin naklettiði eser, bazý rivayetlere ait müstakil yazmalar yanýnda, söz konusu râvilerin çoðunun Ýbn Ebû Ya‘lâ’nýn Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile’sindeki biyografilerinde muhtelif hacimlerde zikredilmiþ olarak günümüze kadar gelmiþtir. 

12. Kitâbü Feżâʾili ʿAlî.

13. Kitâbü’l-Vuḳūf ve’l-veṣâyâ.

14. Bâbü aḥkâmi’n-nisâʾ.

15. Kitâbü’t-Tereccül. Saç bakýmýnýn önemini fýkhî açýdan ele alan eserin.

16. Kitâbü Ehli’l-milel ve’r-ridde ve’z-zenâdýḳa ve târiki’ṣ-ṣalât ve’l-ferâʾiż ve naḥvi ẕâlik.

17. Cevâbü’l-Ýmâm Aḥmed b. Ḥanbel ʿan suʾâl fî ḫalḳi’l-Ḳurʾân.

18. Kitâbü’l-Ýrcâʾ.

19. Kitâbü’l-Îmân.

Ahmed b. Hanbel’in günümüze kadar gelip gelmediði bilinmeyen et-Tefsîr ve Kitâbü’l-Ferâʾiż adlarýnda iki eseri daha vardýr. 

Hadis Ýlmindeki Yeri. Ahmed b. Hanbel’in hayatýný dolduran yegâne meþgale hadis olmuþtur. Hayatýný hadise göre tanzim etmiþ, yazdýðý her hadis ile mutlaka amel ettiðini söylemiþ, kendisinden istenen fetvalarý da hadise dayanarak vermiþtir. Ebû Zür‘a er-Râzî’nin birlikte yaptýklarý müzakerelerde tesbit ettiðine göre Ahmed b. Hanbel -mükerrerleriyle birlikte- 700.000 (veya 1 milyon) rivayeti ezbere bilmekteydi. Ahmed b. Hanbel’e göre, fakih sayýlabilmek için iyi bir muhaddis olmak, en az dört yüz bin rivayeti ezbere bilmek ve sýhhatinden emin olunmayan rivayetlerle fetva vermekten kaçýnmak gerekir. Ýshak b. Hânî, “Fetva verme hususunda pek cüretkâr davrananlarýnýz, ateþe atýlmakta en cüretkâr olanlarýnýzdýr” meâlindeki hadis hakkýnda görüþünü almak istediði zaman, hadisteki tehdide muhatap olan kimselerin, duymadýðý rivayetlerle fetva verenler olduðunu söylemiþtir.

Fýkýh Ýlmindeki Yeri. Ahmed b. Hanbel bir fakih olarak deðil muhaddis olarak bilinmesi için sarf ettiði gayret ve re’yin ve fýkhýn yazýlmamasý konusunda gösterdiði aþýrý titizlik sebebiyle fakih mi muhaddis mi olduðu tartýþýlmýþtýr. Ancak Ahmed b. Hanbel’i meþhur dört fýkýh mezhebinden birinin imamý yapan, ona bu ölçüde bir fakih pâyesi veren haklý, tarihî sebepler vardýr. 

1. Sayýlarý az da olsa kendisine nisbet edilen fýkýh kitaplarý mevcuttur (Kitâbü’ṣ-Ṣalât bunlarýn en meþhurudur). 

2. Oðullarý ve bizzat kendisinden ders alan öðrencilerinden baþlayarak bunlarý takip eden nesillerin ondan rivayet ettikleri “mesâil” (fýkýh problemlerine ait çözümler) onlarca cilde ulaþmaktadýr. 

3. Ýmam Ebû Yûsuf, Ýbn Uyeyne ve Ýmam Þâfiî’den fýkýh dersleri almýþ, Þâfiî onun için, “Baðdat’tan ayrýldýðýmda arkamda Ahmed b. Hanbel’den daha fakih birini býrakmadým” demiþtir. 

4. Hayatýnýn sonlarýna doðru kendisinden fýkýh mesâilinin nakledilmesine ve bunlarýn yazýlmasýna izin vermiþtir. 

5. Nihayet dört büyük fýkýh mezhebinden birisi ona nisbet edilmiþ, bu mezhebin fýkýh ve usul kitaplarýnda onun fýkýh ilmindeki önemli ve müstakil yerini gösteren sayýsýz rivayete yer verilmiþtir.

Ýbn Hanbel, insanlarýn hadisten yüz çevirip fýkha yönelecekleri, bir fakihin çeþitli zamanlarda ayný konuda deðiþik ictihadlarda bulunabileceði ve bunlarý bir arada görenlerin zihinlerinin karýþacaðý, re’ye dayalý fýkhýn Kitap ve Sünnet yerine geçeceði düþünce ve korkusundan hareket ederek hem kendisinden fýkýh ve fetva nakledilmesine, hem de bunlarýn yazýlmasýna þiddetle karþý çýkmýþtýr. Ancak daha sonra mecburiyetten razý olmuþtur.

Ýbn Kayyim el-Cevziyye’ye göre Ýbn Hanbel’in birinci kaynaðý muteber (sahih) naslardýr. Burada naslardan maksat, Kitap ve Sünnet’teki ilgili metinlerdir. Ýbn Hanbel’in ikinci hüküm kaynaðý sahâbe kavlidir. Sahâbeden birisi bir konuda belli bir hükmü açýklamýþ veya fetva vermiþ olur, diðerlerinin de buna karþý bir görüþ ileri sürdükleri bilinmezse, bu mânadaki sahâbe kavline hiçbir re’y, kýyas ve uygulama tercih edilemez. Bir konuda birden fazla sahâbenin birbirine aykýrý hüküm ve fetvalarý varsa bunlar arasýnda Kitap ve Sünnet’e en yakýn, en uygun olaný tercih edilir.

Ahmed b. Hanbel istishâb (bir zamanda sabit olan bir durumun aksini gösteren bir delil bulunmadýkça sonrasýnda da mevcut olduðuna hükmetmek), istihsan, mesâlih (Þer‘î hükümlerin içerdiði veya akýl ve tecrübe yoluyla belirlenmekle beraber bunlarla uyum içinde olan faydalar ve sedd-i zerai (kendi baþýna mubah olan bir fiilin þer‘an sakýncalý bir sonuca götüreceðinden emin olunmasý veya bunun kuvvetle muhtemel bulunmasý sebebiyle yasaklanmasý) delillerini de kullanmýþtýr. Ýstishâb, naslarýn genel mânasýndan anlaþýlan hükümlerin, deðiþtiren özel bir nas bulunmadýkça halde ve gelecekte var sayýlmasý, devam etmesidir. Yasaklayan bir nas bulunmadýkça eþyada aslolan ibâhadýr (mubah olmaktýr). Ýstihsan, daha kuvvetli bir delil sebebiyle kýyasý terketmek ve bu delile göre hükmetmektir. Mesâlihten maksat, dinin itibar edip etmediði bilinmeyen, bu konuda bir delili (þahidi) bulunmayan faydalý nesne ve davranýþtýr ki “mesâlihu’l-mürsele” diye bilinmektedir. Sedd-i zerîa, þekil bakýmýndan meþrû görülen tasarruflarýn, meþrû olmayan maksatlara ulaþtýrýcý olmasý göz önüne alýnarak iptal edilmesi, geçersiz sayýlmasýdýr.

Ahmed b. Hanbel’in usul, ictihad ve fetvalarýnýn ýþýðýnda, çoðu müstakil veya mezhepte müctehid olan talebe ve tâbilerinin geliþtirdiði Hanbelî fýkhýnýn ayýrýcý vasýflarýný þöylece sýralamak mümkündür: Ahmed b. Hanbel’in fýkhý re’y ve kýyastan çok âsâra (âyet, hadis, sahâbe kavli) dayanmaktadýr. Kendisine sorulan fýkýh meselelerinin büyük bir kýsmýna “bana ulaþan filân hadise, filân habere göre” diye cevap vermiþtir (Uleymî, I, 193).

Ebû Hanîfe ve Þâfiî, henüz ortaya çýkmamýþ fýkýh problemlerini tasavvur (takdir) ederek bunlara cevap hazýrladýklarý halde Ahmed b. Hanbel ancak fiilen ortaya çýkmýþ problemler üzerine eðilmiþ, bunlarýn çözümü için ictihadda bulunmuþtur. Yaygýn þöhreti sebebiyle Horasan, Ýran, Irak, Suriye, Hicaz gibi bölgelerden kendisine birçok mesele gelmiþ, bu sebeple cevap verdiði fýkhî meselelerin sayýsý tasavvura dayalý problemlerden az olmamýþ, ayrýca bu tutumu onun fýkhýna canlýlýk ve uygulanabilirlik vasýflarýný kazandýrmýþtýr. Ýbn Hanbel, âsâr ile istishâb metodunu birlikte kullanýp kendine göre yorumlamak suretiyle ibadet ve muâmelâtý (hukuk, ekonomi, politika... sahasýný) birbirinden ayýrmýþ, birincisine darlýk, ikincisine geniþlik ve yumuþaklýk getirmiþtir. Ona göre Allah müþrikleri iki sebeple kýnamýþtýr: O’nun haram kýlmadýðý þeyleri haram kýlmalarý, O’nun koymadýðý usullerle O’na kulluk etmeye kalkýþmalarý. Þu halde, “Allah’ýn koyduðu ibadetler dýþýnda ibadet yoktur, yasaktýr”; bu noktada darlýk vardýr ve bu sayede bid‘atlarýn kapýsý kapanmaktadýr. “Allah’ýn yasaklamadýðý muamele ise serbesttir”; bu sahada da geniþlik ve esneklik vardýr.

Diðer bazý müctehidler kýyas ve kaidelerine baðlý kalarak muamele, þart ve akid sahasýný daraltýrken Ýbn Hanbel kaide ve kýyasý deðil, naslarý sýnýrlayýcý telakki ettiði için bunlarýn yasaklamadýðý akid, þart ve muamele þekillerini muteber saymýþ, en geniþ akid ve þart hürriyeti onun mezhebinde ortaya çýkmýþtýr. Naslarla çeliþmediði müddetçe maslahatý da deðerlendiren, faydalýyý elde etme, zararlýyý ortadan kaldýrma sonucunu doðuran tasarruflara meþruiyet tanýyan Ýbn Hanbel, bu prensibi ile de fýkhýna hayatiyet saðlamýþtýr. Ýmam Þâfiî ve Hanefîler, gerek irade nazariyesinde gerekse akidlerin tefsirinde objektif nazariyeyi benimsemiþler, dýþa vuran söz ve davranýþlardan hareket etmiþler, sebep ve saiklere önem vermemiþlerdir.

Ahmed b. Hanbel ise sedd-i zerîa prensibini geliþtirerek sübjektif nazariyesine temel kýlmýþ, dýþa vuran söz ve davranýþlar yanýnda kiþilerin maksatlarýný, hukukî tasarruflarýn sonuçlarýný göz önüne almýþ, þekil bakýmýndan meþrû görülen hukukî tasarruflarý, meþrû olmayan saik ve sonuçlarýný göz önüne alarak iptal etmiþtir. Ona göre meþrû yollarla ancak meþrû sonuçlara gidilebilir; meþrû olmayan sonuca ulaþtýran yollarý meþrû saymak mümkün ve câiz deðildir (Ýbn Kayyim el-Cevziyye, Ýʿlâmü’l-muvaḳḳýʿîn, I, 344 vd.; III, 111 vd.; M. Ebû Zehre, s. 199-204).

Akaid Konularýna Dair Görüþleri. Ahmed b. Hanbel, akaide dair yazdýðý eserlerden ve Mu‘tezile’ye karþý yürüttüðü mücadeleyle anladýðýmýz, ayný diðer mezhep imamlarý gibi akaid problemleriyle yakýndan ilgilenmiþ, selef akîdesini savunarak ve Ehl-i sünnet inancýnýn yerleþmesine tesir eden bir akaid âlimidir. Pek çok Ehl-i Sünnet alimi gibi Ýmam Hanbeli hakkýnda lehte ve aleyhte aþýrýlýða kaçan görüþler ortaya çýkmýþtýr.

Ýmam Hanbel’in naslara sýmsýký baðlý olduðu ve bu yüzden kelam metoduna karþý çýktýðý belirtilse de Ýmam Hanbel itikadî konularý Mu‘tezile mensuplarýyla münakaþa etmiþ ve kelâmî sayýlabilecek deliller kullanmýþtýr. Ahmed b. Hanbel’in reddettiði þey mutlak mânada kelâm metodu deðil, aklý nakilden üstün tutan ve akaid meselelerini, dolayýsýyla metafiziði akýlla çözmeye çalýþan bid‘atçýlarýn kullandýðý metottur.

Ahmed b. Hanbel Hz. Peygamber (sav) ve ashabýn açýklamaya giriþmediði problemleri münakaþa konusu yapmayý bid‘at kabul etmiþse de karþýlaþtýðý sosyal ve siyasî olaylarýn tesiriyle, teorik olarak benimsediði prensiplerden pratikte vazgeçmek zorunda kalmýþtýr.

Ona göre Kur’an’ýn akîde ile ilgili âyetleri müteþâbihtir. Müteþâbihatýn te’vili ise ancak Hz. Peygamber’den rivayet edilen bir açýklama varsa o dikkate alýnarak yapýlabilir. Meselâ, “   

Allah da, "Beni (dünyada) katiyen göremezsin.” A‘râf 143) meâlindeki âyeti, “Dünyada asla göremezsin” þeklinde yorumlamasý, ayrýca, “Nerede olsanýz, O sizinle beraberdir Hadîd 4) ve (“Andolsun, insaný biz yarattýk ve nefsinin ona verdiði vesveseyi de biz biliriz. Çünkü biz ona þah damarýndan daha yakýnýz.”(Kāf 16) âyetlerindeki “beraberlik” ve “yakýnlýk”a -ilim, sem‘ ve basar sýfatlarýný dikkate alarak- “Allah’ýn yarattýklarýndan haberdar olmasý” mânasýný vermesi, onun yaptýðý te’villere örnek gösterilebilir.

a) Ýlâhî Sýfatlar. Zâtý, sýfatlarý ve fiilleri bakýmýndan bir ve tek olan Allah sadece Kur’an ve Sünnet’te bildirilen sýfatlarla nitelendirilebilir. Allah’ýn bütün sýfatlarý ezelî ve kadîm olup âlemi yarattýktan sonra bunlara sahip olmuþ deðildir.  Ona göre kullarýn kötü fiillerini ilâhî iradenin dýþýnda tutmak, bu iradeyi sýnýrlandýrmayý ve dolayýsýyla ulûhiyyet hakkýnda acz ve eksikliði gerektireceðinden mümkün deðildir. Fakat söz konusu fiiller kulun iradesinin tamamen dýþýnda da kabul edilemez. Aslýnda akýl, Allah’ýn iradesi ile kulun iradesi ve fiilleri arasýndaki iliþkiyi tam anlamýyla çözmeye muktedir deðildir. Ahmed b. Hanbel’e göre Allah’ýn kelâm sýfatý vardýr ve ezelîdir. Allah sesle konuþur. Bu O’nun aðýz, dil ve dudaklara sahip olmasýný gerektirmez.

Ahmed b. Hanbel’e göre Allah’ý naslarda belirtilen (sübûtî) sýfatlarla nitelendirmek teþbihi gerektirmez. O’nu yaratýklara benzetmek nasýl hatalý ise onlara benzetmemek için naslarda bildirilen sýfatlarý nefyetmek de ayný þekilde hatalýdýr. Teþbih ve aþýrý tenzih görüþünün taþýdýðý mahzurlardan kurtulmanýn yegâne yolu, naslarda bildirilen sýfatlarý kabul edip bunlarýn mahiyet ve keyfiyet itibariyle yaratýklarýn sýfatlarýndan farklý olduðuna inanmaktýr.

b) Halku’l-Kur’ân. Yaþadýðý dönemde tartýþma konusu olan bu konu hakkýnda dört farklý rivayet vardýr.1. Kur’an Allah kelâmýdýr, onun hakkýnda “mahlûktur” demek küfür, “mahlûk deðildir” demek ise bid‘attýr. 2. Nasýl düþünülürse düþünülsün, hangi cümlede kullanýlýrsa kullanýlsýn Kur’an Allah kelâmý olup mahlûk deðildir. Çünkü ashap, tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn Kur’an’ýn mahlûk olduðunu söylememiþ, bilakis onun mahlûk olmadýðýna inandýklarý nakledilmiþtir. Bunun aksini iddia etmek bid‘at ve küfürdür. 3. Kur’an Allah kelâmýdýr, onun için “mahlûktur” diyen küfre gireceði gibi “Kur’an’ý okuyuþum (telaffuz ediþim) mahlûktur” diyen de bid‘atçýlýk yapmýþ olur. Bu sebeple sadece, “Kur’an Allah kelâmý olup mahlûk deðildir” demekle yetinmek ve Kur’an’ý telaffuz ediþin mahlûk olup olmadýðý tartýþmasýna girmemek gerekir. 4. Ne þekilde ifade edilirse edilsin Kur’an yaratýlmýþ deðildir, fakat (Kur’an’ý okuma ve yazma) fiillerimiz yaratýlmýþtýr. Dolayýsýyla Kur’an’ý telaffuz ediþin yaratýlmýþ olduðunu kabul etmek, Cehmiyye’nin görüþünü paylaþmak mânasýna gelmez.

Ahmed b. Hanbel’in görüþlerini aynen benimseyen ve onunla ayný dönemde yaþamýþ olan Ebû Saîd ed-Dârimî de onun bu konudaki tutumunu daha açýk bir þekilde dile getiren þu bilgileri kendisinden nakleder: “Mu‘tezile Kur’an’ýn mahlûk olduðu meselesini gündeme getirmeden önce bu konuda sükût etmeyi tercih ediyorduk; fakat onlar böyle bir tezle ortaya çýkýnca biz de iddialarýný çürütmeyi gerekli gördük”.

Ýmam Buhârî’ye göre bu konuda Ahmed b. Hanbel ile diðer Sünnî âlimlere ait olarak bilinen tek þey þudur: “Kur’an Allah kelâmýdýr ve mahlûk deðildir, diðer her þey (kullarýn fiilleri de dahil) mahlûktur.” Zaten Ahmed b. Hanbel gibi âlimler zor ve karmaþýk konularý derinliðine araþtýrmayý tasvip etmemiþlerdir.

Halku’l-Kur’ân meselesinde Ahmed b. Hanbel’e ait kanaat þu olmalýdýr: “Kur’an Allah kelâmý olup mahlûk deðildir; kullarýn (Kur’an’ý okuma ve yazma) fiilleri ve bunlarýn sonucu olan ses ve yazýlar ise mahlûktur.”

Rü’yetullah. Allah âhirette müminler tarafýndan görülecektir. Zira âyet ve hadisler bu hususu açýkça belirtmektedir. Âyette, “ Rablerine bakarlar. ”Kýyâmet 23) ifadesinin yer almasý konunun açýk bir delilidir.

a) Nübüvvet ve Velâyet. Ahmed b. Hanbel’in akidesindeki nübüvvet fikri þöyledir: Bütün peygamberler hata ve günah iþlemekten korunmuþtur. Peygamberlerin bir kýsmý diðerlerinden üstündür. Hz. Muhammed peygamberlerin en üstünüdür. Mûcize, benzeri meydana getirilemediði için peygamberlerin nübüvvetini ispat eder.

b) Âhiret Halleri. Ahmed b. Hanbel, bütünüyle naklin bildirmesine baðlý olan âhiret hallerini naslarda haber verildiði þekliyle kabul eder ve bunlardan, daha çok cennet ve cehennemin ebedîliði konusu üzerinde önemle durur. Ahmed b. Hanbel cennet ve cehennemin þu anda mevcut olduðunu ve ebediyen devam edeceðini savunmuþtur. Ona göre âyetler açýkça bu görüþü ifade etmektedir (“Uyanlar þöyle derler: "Keþke dünyaya bir dönüþümüz olsaydý da onlarýn þimdi bizden uzaklaþtýklarý gibi, biz de onlardan uzaklaþsaydýk." Böylece Allah, onlara iþledikleri fiilleri piþmanlýk kaynaðý olarak gösterir. Onlar ateþten çýkacak da deðillerdir” Bakara 167), (“Allah onlara, içinde ebedî kalacaklarý, içinden ýrmaklar akan cennetler hazýrlamýþtýr. “Tevbe 89) ve (“Allah onlara içinden ýrmaklar akan, içinde ebedî kalacaklarý cennetler hazýrlamýþtýr.” Tevbe 100); (“Allah'a karþý gelmekten sakýnanlara va'dolunan cennetin durumu þudur: Onun içinden ýrmaklar akar, yemiþleri ve gölgeleri devamlýdýr.” Ra‘d 35”)

c) Ýman ve Günah Meselesi. Kaynaklar imanýn tarifi konusunda Ahmed b. Hanbel’e iki görüþ atfeder: 1. Ýman söz ve amelden ibarettir; 2. Ýman kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve uzuvlar ile ameldir. Bu tariflerden ikincisinin ona ait olmasý daha kuvvetli bir ihtimaldir. Çünkü onun, kalbiyle tasdik ve diliyle ikrar edip itaati terkeden kimseye “imaný eksik mümin” nazarýyla bakmasý (Ebû Ya‘lâ, s. 188), kalp ile tasdiki imanýn rükünlerinden biri olarak kabul ettiðini göstermektedir.

Ýmam Hanbel  “inþallah müminim” demeyi câiz görmüþtür. Ona göre küçük veya büyük günah iþleyen bir müslüman dinden çýkmýþ olmaz. Bu baðlam da: 1. Allah’a þirk koþmayan ve kýbleye yönelip namaz kýlan bir kimse tekfir edilemez. 

Ýbn Hanbel’e göre müslümanlarýn din ve dünya iþlerini yürütecek bir imam (halife) seçmeleri gerekir. Ýmamýn, Hulefâ-yi Râþidîn’in seçilme þekillerinden biriyle belirlenmesi mümkün olmakla birlikte ehlü’l-hal ve’l-akdin tensibiyle seçilmesi daha uygundur. Ýmâmetin Kureyþ’e ait ve yukarýda belirtilen seçim yollarýndan biriyle belirlenmesi gerekli olmakla birlikte, onu zorla elde eden kiþi fitneye sebep olmamak için meþrû halife kabul edilir.

Hulefâ-yi Râþidîn’in fazilet dereceleri imâmet sýrasýna göredir.  Ahmed b. Hanbel itikadî konularda genellikle Ebû Hanîfe, Ýmam Mâlik ve Þâfiî ile benzer görüþleri paylaþmýþtýr.

Ahmed b. Hanbel akaidde Selefiyye’ye öncülük etmiþ ve bu mezhebin imamý sayýlmýþtýr. O, Selefiyye dýþýnda Sünnî kelâm âlimlerine de etkili olmuþtur. Bizzat Eþ‘arî, kendi üzerindeki tesirini eserlerinde açýkça ifade etmektedir.

 HAYREDDÝN KARAMAN M. YAÞAR KANDEMÝR  YUSUF ÞEVKÝ YAVUZ