OSMANLI ESNAFI

Türk ticaret hayatýnda esnaf ismiyle tanýmlanan küçük ticari iþletmelerin yeri yadsýnamaz. Esnaf ve sanatkarlar ilk olarak Ahi ismiyle Anadolu Selçuklular döneminde teþkilatlý bir gurup olarak ortaya çýktýlar. Ahilerin sosyal ve ticari hayattaki etkinlikleri Osmanlý döneminde de devam etti.

            16.yüz yýlda Amerika kýtasýnýn keþfi ve deniz ticaret yollarýnýn bulunmasý ile ticari hayatý Ýpek Yolu’na baðlý Osmanlý ticari sistemi bir durgunluða girmeye baþladý. Ama her halükarda ticari hayat devam etti. Osmanlý devletinde Bursa, Edirne ve Ýstanbul’un sosyal ve ticari anlamda geliþmesi Baþkent olmalarýyla doðrudan baðlantýlýdýr. En uzun süre baþkentlik yapan Ýstanbul hiç þüphesiz bu geliþmeden en fazla payý almýþtýr.

Miyase Koyuncu Kaya’nýn, Vakýflar dergisinin Aralýk 2014 tarihli 4.sayýsýnda Vakýf Kurucusu Olarak Osmanlý Esnafý (18.Yüzyýl Ýstanbul Örneði) Ýsimli çalýþmasýnda yazdýðýna göre: Esnaflar, farklý dönemlerde vakýf kurucusu olarak karþýmýza çýkmaktadýrlar. Kaya’nýn tespitine göre XVIII. yüz yýlda Esnaflarýn kuruculuðunu yaptýklarý vakýflarýn tüm esnaf vakýflarýn oraný %  20’ye tekabül etmektedir. Kaya XVIII yüz yýldaki esnaf vakýflarýný reaya vakýflarý arasýnda deðerlendirmekte ve belirtilen yüz yýlda kurulan esnaf vakýflarýnýn tüm vakýflara oranýný ise % 1.82 olarak belirtiliyor. Vakfiyeleri mevcut 18. yüzyýl Ýstanbul'unda ikamet eden vakýf kurucusu esnaf arasýnda bir kýsmý hacý olan saraç, keresteci, hamamcý, yumurtacý, kasap, çadýrcý, haffaf, sabuncu, kazancý, çubukçu gibi çeþitli meslek mensuplarý ve esnaf idarecileri de bulunmaktadýr.

            Miyase Koyuncu Kaya’nýn incelediði vakfiyelere göre,18.yüz yýl esnaf vakýflarýnýn çoðu yarý ailevi olup vakýflarýn çoðu gayrimenkul vakfý statüsündedir. Para vakýflarý da parayý iþletmek yerine akar alýnýp icareteyn usulü ile kiraya vermeyi tercih etmektedir. Vakfiyelerde ki mütevelli seçimi bütün Osmanlý vakýflarýnda olduðu gibi kendileri ve çocuklarý tercih edilmekte, ardýndan tercih yaþam çevrelerine yakýn kiþiler olmaktadýr.

Esnaflar Ýstanbul’da ikamet etmelerine raðmen memleketlerini unutmamýþ, memleketindeki gayrimenkulünü satarak Ýstanbul’da hayýr iþine kanalize edenler olduðu gibi, birçoðu da memleketlerinde cami, mektep, çeþme gibi toplumsal istifadeye yönelik hayri hizmetlerinin devamlýlýðýný saðlamak için Ýstanbul'daki bir akarýný ya da parasýný vakfetmeyi tercih etmiþtir. Örnek olarak Ali Aða ise bir miktar parasýndan ve Nevþehir'de-iki farklý deðirmende olan hissesinin kiraya verilmesi ile elde edilecek geliri hem Nevþehir'deki mektebin giderleri hem de Ýstanbul'da Ahi Çelebi Camisinde vaaz verilmesi þartýyla vakfetmiþtir.

Miyase Koyuncu Kaya Vakýflar dergisinin Aralýk 2014 tarihli 4.sayýsýnda Vakýf Kurucusu Olarak Osmanlý Esnafý (18.Yüzyýl Ýstanbul Örneði)

OSMANLI’DA VAKIF - ESNAF ÎLÎÞKÎSÝ

Osmanlý toplumu yönetenler (askeriye) ve yönetilenler (reaya) olmak üzere iki ana unsurdan oluþuyordu. Reaya, üretici olan, ticaret yapan, vergi veren yerleþik veya yarý yerleþik halktan yani reaya þehirliler, köylüler ve göçebe aþiretlerden meydana gelmiþ vergi yükümlüsü zümrelerdi. Reaya kapsamýnda öncelikle þehirde ya­þayan kesimler (ticaret, endüstri vb. iþleri yapan ve esnaflar).

Türklerin Anadolu’daki ilk esnaf teþkilatlanmasý Ahîlik çatýsý altýnda gerçekleþti. Selçuklular ve Osmanlý devletinin kuruluþ dönemlerinde önemli görevler üstlenen (Kalifiye eleman yetiþtirmek, üretim ve satýþ zincirinin denetimini saðlamak, mensuplarýnýn devlet ile olan iliþkilerini düzenlemek, mal ve kalite kontrolü, fiyat tes­piti vb) Ahilik teþkilatýnýn Osmanlý esnaf ve sanatkârý üzerindeki etkileri XV. yüzyýlýn ortala­rýndan (1450 lerden sonra) itibaren azalmýþtýr. Bu yüz yýlda kuruluþunu tamamlayan Osmanlý devletinde esnaflar, önce Lonca sonra Gedik adý verilen esnaf teþkilatlarý oyarak örgütlendi. Esnaf loncalarýnda Ahiliðin aksine dini/tasavvufi neþve pek görülmez. Esnaflarýn loncalar etrafýndan örgütlenmeye baþladýklarý bu dönemlerde Ehli hiref-i hassa denilen bir kýsým esnaf ve zanaatkâr sürekli devlet hizmetlisi ol­muþ, eskiden fütüvvet ehli sayýlara kalem ve ilim mensuplarý da devlet görevlisi olarak yetiþmeye baþlamýþ ve ayrýca devlet loncalarýn idari olarak kontrol etmeye baþlamýþtýr.  Yine de esnaf ve zanaatkarlar Osmanlý tarihi bo­yunca büyüklü küçüklü bütün kentlerde ve kasabalarda en örgütlü sivil kesim durumundadýr.

Osmanlý þehirlerinde esnaf ve zanaatkarlarýn sayýsý ve çeþidini siyasi iktidarlar, bölgedeki insanlarýn ihtiyaçlarý, yer altý ve yer üstü kaynaklarý, coðrafi konum, iklim, ürün çeþitliliði ve ulaþým imkanlarý ile ortaya çýkýyordu. Bunlar ve benzeri faktörlerle bazý þehirlerde esnaf iþ kolu sayýsý 200’e yaklaþmakta, hatta Ev­liya Çelebi, XVII. yüzyýl Ýstanbul’u için 1000’den fazla iþkolu zikretmektedir. XVII. yüzyýlda baþkent Ýstanbul’da 1000’in üstünde esnaf ve zanaatkâr faaliyet gös­terirken, Sivas’ta bu 150 dolayýnda idi. Ufak yerlerde esnaf iþ kolu çeþitliliði elbette ki temel ihtiyaçlarla sýnýrlýydý.

Osmanlý döneminde esnaftan sorumlu iki birimden birincisi esnafýn dýþýndan olan kadý ve muhtesib, Ýkincisi ise esnafýn içindeki sorumlardýr. (esnaf þeyhi, ahî baba, esnaf nakibi, esnaf duacýsý, esnaf çavuþu, sertabbah, ekmekçibaþý, mezarcýbaþý, kazzazbaþý, kethüda, kahya, yiðitbaþý, nazýr, muhtar-ý sükve esnaf ihtiyarlarý)  (Esnaf þeyhleri tasavvufi anlamdaki þeyhler olmayýp esnaflarýn yaþlýlarý-lonca idarecisi müdürlerdir.) 

Devletin büyüme döneminde hýzla artarak 50 binin üstüne çýktýðý düþünülen vakýflar. Osmanlý ekonomisinin yaklaþýk %16’sýna hakimdi. XVI. yüz­yýlýn ilk yarýsýnda Anadolu Eyaleti’nden saðlanan yýllýk gelirin %17’si vakýflara ait iken, Rum Vilayeti’nde %15,7’si, Halep ve Þam Eyaleti’nde %14’ü, Zülkadiriye’de %5’i, Rumeli’nde %5,4’ü vakýflara ayrýlmýþtý. Baþka bir ifade ile Osmanlý ekonomisinin XVII. yüzyýlda % 15,97’si, XVIII. yüz­yýlda % 26,80’i, XIX. yüzyýlda ise %15,77’si vakýflarýn elinde idi. Rakamlar dö­nemler itibariyle deðiþik olsa da; vakýflarýn ziraattan imalat sanayi, ticaret merkezleri, konut sektörü, istihdam ve para konularýna kadar ekonomide göz ardý edilemeyecek bir payý olduðu görülmektedir. Ayný þekilde gayri menkullerin büyük bir kýsmýnýn XVIII. yüzyýlýn sonlarý ile XIX. yüzyýlýn baþlarýnda vakýflarýn elinde bulunduðu; toplam gayri menkuller içinde vakýflarýn payýnýn dörtte üç oranýna ulaþtýðý bilinmektedir.

Osmanlý Devleti’nde vakýf-esnaf iliþkisi Vakfýn esnafa altyapý ve kaynak saðlamasý ve Esnafýn vakfa kaynak olmasý þeklinde iki türlü olmuþtur. Bu iliþkiyi incelemek gerekirse;  Vakýflar esnafa, akarat olarak yaptýrdýklarý binalarla iþ yeri ve alt yapý desteði saðlamýþlardýr. Örnek vermek gerekirse 1546 tarihli Ýstanbul Vakýflarý Tahrir Defterleri kayýtlarýna göre, büyük sultan vakýflarý hariç, Ýstanbul’daki “amme” va­kýflarýnýn elinde 4000’in üzerinde ev, 5717 dükkan, 28 kervansaray, 19 han, 38 bezhane, 18 mahzen, 14 bodrum, 68 fýrýn, 199 köy, 40 mezraa ve 228 deðirmen bulunuyordu.

Vakýflar, mal ve hizmet naklinin güvenliði için ticaret yollarý üzerinde 30-40 km. aralýklarla han ve kervansaraylarla donatmýþlardý. Yatak­haneleri, aþhaneleri, erzak ambarlarý, ticari eþyayý koyacak depolarý, yolcularýn hayvan­larýný barýndýracak ahýrlarý, samanlýklarý, yolcularýn namaz kýlmak için mescitleri, misa­firlerin yýkanmasý için hamamlarý, þadýrvanlarý, hastaneleri, hatta eczaneleri, ayakkabý­cýlarý, nalbantlarý, gelir ve masraflarý idare edecek divan (büro) ve memurlarý ile kervan­saraylar muazzam kuruluþlardý. Buralarda hizmetin sürekliliðini saðlamak için lüzumlu tedbirler alýnmýþ, konaklayan misafir ve hayvanlarýn iaþe ve ibatesi vakýf gelirlerinden üç gün süre ile karþýlýksýz saðlanmýþ, hastalar tedavi edilmiþti.

Banilerinin saðladýðý gelirlerle, yerli, yabancý, erkek, kadýn, hür, köle, müslim, gayrimüslim herkese ücretsiz hizmet veren olarak kervansaraylar hizmetlerini yüz yýllarca kesintisiz sürdürdüler. Hanlar kervansaraylarýn þehirlerdeki vazifelerini görürlerdi. Osmanlý ülkesinde farklý þehirlerden ve ülkelerden gelen mallarýn pazarlandýðý hanlarý vakýflar iþletirdi. Hemen her þehirde de yolcularýn kaldýðý ücretsiz hanlar mevcuttu.

Bedestenler bilhassa tekstil ticaretinin yapýldýðý iþ hanlarýydý. Ýstanbul hariç (Baþkente üç bedesten-birisi Galata’da diðerleri þehir merkezinde olmak üzere-izni verilmiþti.)

Vakýflarýn iþlettiði bir diðer ticari mekan ise çarþýlardý. Çarþý, iki tarafýnda dükkanlarýn sýra sýra bulunduðu bir veya birkaç sokaðýn birleþmesinden meydana gelen alýþveriþ yerleriydi. Bir vakýf binasýna gelir saðlamak için vakýf eserinin yakýnýna dizilen dükkanlar da bir çarþý oluþturabiliyordu. Arasta, bu çeþit çarþýlarý ifade etmek için kullanýlan bir kelimedir. Bu arastalarýn bir veya iki sýra dükkanlý olanlarý bulunduðu gibi bazý arastalar cami veya bir baþka hayýr binasýnýn genel düzenlemesinin bir parçasýný meydana getirirlerdi.

Mülkiyeti vakfa ait olan bedesten, arasta veya çarþýdaki dükkan veya atölyeler esnaf ve zanaatkara kiraya veriliyordu. Bu kiralar vakýflarýn ana gelirini oluþturuyordu.

Osmanlý döneminde esnaflara borç/kredi desteði ve avarýz ödemelerinde destek saðlayan önemli kurumlar loncalarýn kendi imkanlarýyla kurduklarý loncalara ait para ve Avarýz vakýflarýdýr.  Osmanlý dönemine ait özgün bir vakýf türü olan para vakýflarý II. Murat döneminden (1421-1451)  itibaren kurulmaya baþlandý ve Fatih döneminde (1451-1481) sayýsý arttý. Fatih döneminde Ýstanbul’da ku­rulan vakýflarýn % 16’sý para vakfý idi ve 1451-1546 yýllarý arasýnda ’te vakfedilen de­ðer olarak birinci sýraya yerleþmiþti. Mesela 1456-1546 tarihleri arasýnda Ýstanbul’da ku­rulan 1150 nukud vakfýnýn ana parasý 21.385.786 akçeyi buluyordu.

Para vakýflarýnýn en önemli iþlevi din, dil ýrk ayrýmý yapmadan belirlenen þartlarla herkese borç/kredi ve yardým yapmalarýydý.  Bursa’da kurulan nukud vakýflarýnýn para hacmi 3.349.046 akçeyi, yýllýk geliri ise 333.119 akçeyi buluyordu. Ayný yýllarda, vakýflarýn gayrimenkul iþletmelerinden sadece Bursa’da 547.734 akçe gelir saðlanýyordu. 1531 yýllarýnda Ankara’da kurulan para vakýflarýnýn tüm vakýflara oraný % 50 idi.

XVIII. yüzyýl Türk vakýflarýnýn toplam gelirlerinin yaklaþýk % 32’si para vakýflarýn­dan saðlanýyordu. Vakfiyeleri incelenen 330 vakýftan 94’ünün yani % 28’inin gelir kay­naklarýnýn ya sadece nakit paralardan veya nakit parayla birlikte diðer bazý gayr-i men­kullerden ibaret idi. Bu nakit paralarýn 42.120.220 akçe gibi dönemine göre önemli bir yekûn tuttuðunu belirtmek gerekir.

“Arýza”nýn çoðulu olan “avarýz” hastalýk, fakirlik, zaruret veya yangýn gibi durum­larý anlatmaktadýr. Avarýz vakýflarý, hiçbir toplumun uzak kalamayacaðý kesin ve haya­ti ihtiyaçlarý gidererek insanýn ýzdýrabýný dindirmek için kurulmuþ vakýflardýr.44 Baþka bir ifade ile, geliri bir köy veya mahalle ahalisinin beklenmedik ihtiyaçlarýna (avarýzý­na) harcanmak üzere kurulmuþ olan vakýflardýr.

Mahalle ve köyler için kurulan avarýz vakýflarýnýn geliri köy/mahalle halkýnýn ihtiyaçlarý için harcanýrdý. Meslek veya sanat erbabý ise loncalarý vasýtasýyla esnafýn avarýz ve kredi/borç gibi ihtiyaçlarý için kuruluyordu. 

Para vakýflarý sýnýfýnda sayýlan uygulamalardan biri esnaf loncalarýndaki iç yardým ve dayanýþmanýn önemli bir öðesi olan esnaf sandýðý idi. Loncalar Avrupa’daki benzer­leri gibi, üyeleri ve aile efradý için hastalýk, evlenme, doðum, iþ kurma, iþsizlik, ölüm gibi birtakým sosyal risklere karþý aynî ve nakdî yardým saðlayan dayanýþma sandýklarý kurmuþlardýr. “Orta sandýðý”, “teavün sandýðý”, “esnaf sandýðý”, “esnaf kesesi” veya “esnaf vakfý” adý da verilen bu sandýklar yoluyla esnafa sosyal yardýmlar yapýlýyordu.

Sandýk gelirlerinin harcandýðý baþlýca yerler ise; Ticaret veya iþlerini geniþletmek isteyen esnafa verilen borçlar, Ramazan aylarýnda ahali için yapýlan masraflar,  Hali vakti yerinde olmayan esnafa yapýlan karþýlýksýz yardýmlar, Vefat eden esnaf için yapýlan cenaze giderleri, Felakete uðrayan esnafa yapýlan yardýmlar, Esnaftan fakir olanlarýn hastalýk masraflarý, Evlenecek olan fakir ve kimsesiz gençlere yapýlan yardýmlar,  Müteferrik masraflar: Onarým giderleri, alimlere ve diðer din adamlarýna yapýlan yardýmlar, vergiler, yaz aylarýnda kullanýlan sebil sular ve kar bedelleri, Devletin olaðanüstü durumlarda topladýðý “avarýz” denilen yüklü vergilerin ödenmesi þeklindeydi.

Örneðin, bir hallaç esnaf sandýðýnýn 1873-1874 yýlý gelir gider kayýtlarýna göre kendi mensuplarýna ve yöredeki yoksullara yapýlan yardýmlar þu þekilde sýralanmýþtý: “Esnaf ve fakirlere kömür, Ramazanda ekmek parasý, dul ve yetimlere bayramlýk basma, sada­ka, dükkaný yanan Haþan Aða’ya sermaye, kasaba dýþýndaki köprü tamiri, öðretmenlere ev kirasý, esnaf fakirlerine hastalýk parasý, kurban ve hocalara yardým parasý.” 

Esnaf sandýklarýndan iþ kazasý neticesinde tedavi sonrasýnda iþ görebilir durumda olanlarla çalýþamayacak durumda olanlara farklý yardýmlar yapýlýrdý. Çalýþmaya gücü yeten ve fiilen meslek ve sanatý icra eden üstad, usta, kalfa, çýrak ve yamak gibi kimselere efrad-ý âmile denilmiþtir. Bunlar, ihtiyaç halinde ödünç para al­mak için lonca baþkanýna baþvuruyor, baþkan da bu konuda, esnafýn niçin borç para al­mak durumunda kaldýðýný, dükkanýndaki sermayesini ve bunun gibi hususlarda gerekli araþtýrmalarý yaparak durumu yönetim kuruluna bildirmesi üzerine yine Yönetim kurulunun kararý gereðince esnafa borç/kredi veriliyordu.

Ýþgöremez durumdaki (hastalýk, yaþlýlýk, sakatlýk gibi) çalýþamaz haldeki esnafa ise efrad-ý gayriâmile denilirdi ve bunlara karþýlýksýz yardýmlar yapýlýrdý. Sosyal yardým, iþgöremezlik  ödemesiyle Esnaf sandýklarý iþsizliðe, hastalýða, sakatlýða ve ölüme karþý bir tür sigorta niteliði de arz etmekte olup, Loncalarýn kurduklarý sandýklar bir görüþe göre, ülkemizdeki sosyal güvenlik sisteminin ilk çekirdeði olarak kabul edilmektedir.

 OSMANLI’DA VAKIF - ESNAF ÎLÎÞKÎSÝ ÜZERÝNE Seyfettin ERÞAHÝN ttps:/ /dergi. diyanet.gov.tr

ESNAF LONCALARI VE ÝÞÞÝZLÝK SÝGORTASI

Ýnsanlýk tarihinde devletlerin siyasi yapýsý kadar ticari yapýsý da çok önemli olmuþtur. Her devlet ticaret ticari faaliyetleri korumuþ ve desteklemeye çalýþmýþtýr. Çoðu zaman ticaret siyasi yapýyý etkilemiþtir. Ticari faaliyetler ayný zamanda devletin gelir kaynaðý olduðu gibi halkýn ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý gibi önemli bir iþlevi vardý. Türk-Ýslam devletleri de ticari hayatý geliþtirmek için gayret gösterdiler. Orta Çað’da tüccarlarýn güvenli seyahat etmeleri için kervansaray ve han yapýmýna önem verildi. Servet sahipleri hem güvenlik hem de vakýflarýna gelir saðlamak için ticari yollar üzerine sayýsýz han ve kervansaraylar yaptýrdýlar. Bu binalarý vakýflar iþletiyordu.  Büyük þehirlerde yapýlan iþ hanlarý ise ticari faaliyetlerin geliþmesinde büyük önem arzediyordu. 

Loncalar Osmanlý döneminin özgün yapýlanmalarýndan biridir. Geçmiþ Ýslam toplumlarýnda esnaflar arasýnda tasavvufi yönü aðýr basan Fütüvvet ve Ahilik aðýrlýklý iken, Osmanlý dönemindeki Lonca sisteminde tasavvufi yön yavaþ yavaþ ihmal edilmiþtir. Bu halleriyle Loncalar, esnaf ve sanatkar arasýnda dayanýþmayý saðlayan, bir bakýma iþveren sendikasýndan daha ileride üretim kooperatifleri olarak nitelenebilecek kuruluþlardýr.

Hammer ünlü Tarih'inde, III. Murad (1574-1595) döneminde yapýlan bir saray düðününe katýlan 148 deðiþik esnaftan bahsederken, Evliya Çelebi Seyahatname'sinde Alay Köþkü'ndeki Padiþahýn önünde yapýlan geçit resmini de katarak oluþturduðu deðerli bilgilerden, o sýrada 57 bölüme ayrýlmýþ Ýstanbul'da 1100 sýnýf halk ve meslek grubu olduðu bilgisini vermektedir.

Lonca; Osmanlý ülkesindeki bir merkezde, ayný mesleði icra eden esnaf ve sanatkarýn, mesleki dayanýþma amacýyla oluþturduklarý, devlet kontrolündeki organizasyon ve bu organizasyonun bulunduðu yere verilen isim olmuþtur.

Osmanlý ülkesinde esnaflar, Debbaðlar çarþýsý, Hallaçlar çarþýsý, Yorgancýlar çarþýsý, Bakýrcýlar çarþýsý, Demirciler çarþýsý gibi genelde ayrý ayrý çarþýlarda bulunur, Loncasý da kendi adlarýyla birlikte anýlýr ve çarþýlarýnda uygun bir mekan Lonca olarak düzenlenirdi. Loncalarýn kendine ait simgesini de taþýyan bir bayraðý vardý. Loncalarýn, üyeler tarafýndan seçilen ve devletin tasdik ettiði Kethüda(sonralarý mütevelli), loncanýn iç iþleriyle ilgilenen ve hiyerarþide kethüda dan sonra gelen Yiðitbaþý ve gerektiðinde kendisine yardým eden, mesleðin Ehli-i Hib re denen kýdemlilerini içeren bir Yönetim Kurulu bulunurdu. Kethüdanýn görevi loncanýn denetim ve yönetimi ve üyelerin korurken devlet ile esnaf arasýnda aracýlýk yapmaktý.

Loncalarýn, yönetim kuruluna ilaveten kaideleri olan kurullarý ve toplantýlarý vardý. (Kahyalar Kurulu, Ziyafet toplantýsý, Üçgünler toplantýsý, Memleket toplantýsý gibi) 

Lonca yönetim kurulu, her ayýn ilk ve üçüncü Cumasýnda yaptýðý toplantýlarda Kethüda, geçmiþ onbeþ günün kendi meslek kolu açýsýndan deðerlendirmesini yapar, daha önce üzerine almýþ olduðu görevlerle ilgili bilgi verirdi. Toplantý da üyeleri ilgilendiren her türlü konu görüþülür dilek ve temenniler dile getirilirdi. Esnafýn kendi aralarýndaki küçük çaplý anlaþmazlýklarý da burada görüþülür, karara baðlanýrdý.

Mesleðinin icrada geçerli kurallara uymayan Lonca mensuplarý Kethüda ve Yiðitbaþlarý tarafýndan uyarýlýr, geçici olarak iþ býraktýrýlýr veya duruma göre falaka ile cezalandýnlýrlardý. Uyarý ve cezalar konusunda Lonca kararlan kesindi. Yönetim Kurulunun önemli ilgi alanlarýndan birisi de Orta Sandýðý’nýn iþletilmesiydi.

Bir merkezdeki bütün loncalarýn birleþerek oluþturduklarý üst kuruluþun baþýnda bulunan Þehir Kethüdasý, bulunduðu merkezi diðer ileri gelenlerle birlikte devlet karþýsýnda temsil ederdi.

Loncalar yalnýzca Müslüman esnafýn oluþturduðu bir teþekkül deðildi. Gayri müslim esnaf ta loncaya katýlabilirdi. Ýlerleyen zamanlarda yaþanan bazý sýkýntýlar sonrasýnda 1768'den itibaren ayn Loncalar halinde teþkilatlanmaya gidilmiþtir. Nihayet Loncalar, deðiþen ekonomik ve ülke þartlan dolayýsýyla, zaman içerisinde önemlerini yitirmiþ, ortadan kalkmýþlardýr. Bununla birlikte Fütüvvetle baþlayýp, Ahilikle geliþen ve Loncalara ulaþan geleneðin izleri toplumda uzun yýllar devam etmiþtir.

Önceleri yönetim iþlerinden ziyade dini yönü temsil eden Þeyhleri de bulunan Loncalar, gitgide tamamýyla birer mesleki dayanýþma kuruluþlarý haline geldilerse de, buradaki esnaf ve sanatkar daima birbirine aþaðýdan yukarýya doðru uzanan ve yukarýdan aþaðýya doðru giden bir saygý, sevgi ve hürmet baðý ile baðlý idiler. Loncalar, mensuplarýndan; kanaatkarlýk, gelenek ve göreneklere baðlýlýk, sanatýnda titizlik, mesleki disipline riayet gibi özellikler isterlerdi.

Günümüzde hala bilhassa küçük yerleþim yerlerinde Esnaf ahlaký kavramý bulunmakta ve esnaflar kendi aralarýnda yazýlý olmayan kurallarý iþletmektedirler.

Bazý kavramlarýn geliþimini Batý ülkeleriyle ayný minvalde deðerlendirmemek gerekmektedir. Modern bir uygulama Batý’da XX. Yüzyýl baþlarýnda ortaya çýkan iþþizlik sigortasýnýn geçmiþinin Osmanlý toplumunda aynýyla aranmasý hatalý olur. Ýþþiz kalma veya çeþitli sebeplerle çalýþamamak gibi durumlarda, Loncalar hem piyasayý kontrol eder hem de kendi meslek mensuplarýna istikrar ve güvence saðlayan, bu gaye ile de piyasa ve üretim þartlarýný düzenlemeye çalýþan meslek örgütleri idiler. Ayný zamanda üyeleri arasýnda toplumsal dayanýþma saðlarlardý. Her loncada bu amaca hizmet eden Orta Sandýðý bulunurdu. Loncalar üyelerini gerek dýþarýdan gelebilecek rekabete karþý koruduklarý gibi, lonca içi rekabete karþý da korurlardý.

Loncalar kendi mensuplarý içerisinde iþsizliði gedik usulü ile önlerlerdi. Gedik usulünde her dükkan bir gedik bir çeþit kadro olarak kabul edilirdi. Bu uygulama sayesinde her esnaf istediði yerde dükkan açamaz, iþ koluna göre belirlenmiþ tezgah sayýsýný artýramazdý. Lonca üyeleri müteselsilen birbirlerine kefil olurlardý. Yeni bir dükkan ancak o iþ kolunda, dükkan sahibi bir ustanýn iþi býrakmasý veya vefatýyla söz konusu olabilirdi. Bu takdirde boþalmýþ (mahlul) gedik en büyük evlada, o yoksa veya o iþi yapmýyorsa, yetiþmiþ kalfasýna devredilirdi. Esasen Loncaya mensup bir usta, istediði sayýda çýrak çalýþtýrýp, istediðini kalfa ve istediðini de terfi ettirerek usta yapamazdý. Gereði kadar ve belirli sayýda çýraðý alýp, bunlarý belirli usullere göre yetiþtirdikten sonra kalfa yapabilirdi. Devlet lüzumu halinde gedik sayýsýný artýrýrsa esnafýn çýrak, kalfa, usta sayýlarý yükseltilirdi. Bu sistemle o iþ kolunda iþsizlik problemi olmayacaðý için iþsizlik sigortasý diye bir sýkýntý yoktu.

Ticaretin doðasý gereði bizzat esnafýn veya aile fertlerinin veya toplum içerisinde bazý kiþilerin maddi desteðe ihtiyaç duymalarý halinde Lonca Orta Sandýðý devreye sokulurdu. (Orta Sandýðý, Esnaf Vakfý, Esnaf Sandýðý, Esnaf Kesesi) Sandýk,  Kethüda ve Yiðitbaþý ile ihtiyarlarýn nezaret ve sorumluluðundaki sandýðýn sermayesi esnafýn baðýþlarý, çýraklýktan kalfalýða ve kalfalýktan ustalýða yükselenler için ustalarý tarafýndan verilen paralar, haftada veya ayda bir esnaftan güçlerine göre alýnan paylardan oluþurdu. Ayrýca vasiyet, hibe, vakýf paralarýn gelirleri, duhuliye, teberrular, kiralar gibi gelirler vardý.

Orta Sandýðýnda biriken para, ihtiyacý olan veya sanat ve ticaretini geliþtirmek isteyen esnafa %1 nema ile verilirdi. Buradan ve teberrulardan elde edilen gelir, Ramazan'da hatim indirilmesi, zerde ve pilav piþirtilerek ahaliye yedirilmesi, esnaftan hali vakti müsait olmayanlara, bir felakete uðrayanlara, hasta olanlara yardýmda bulunulmasý, ölen fakir esnafýn techiz ve tekfini gibi(cenaze giderleri) ve daha bir kýsým hayýr iþlerinde kullanýlýrdý.

Böylece Orta Sandýðý bir bakýma hem Ýþsizlik Sigortasý Fonu hem de vakýf gibi kullanýlýrdý. Lonca düzeninde esnaf Dahililer (fiilen çalýþanlar) ve Hariciler (fiilen çalýþmayanlar) olmak üzere öncelikle ikiye aynlýrdý. Dahililer; Yamak, Çýrak, Kalfa ve Ustalardýr. Hariciler ise; Emekliler, Düþkünler ve Sakatlardýr. Harici esnaftan özellikle son iki grup, yani Düþkünler (aceze; esnafýn üstadlarýndan olup, yaþlý ve dükkaný bulunmadýðýndan yardýma muhtaç) ve Sakatlar (herhangi bir nedenle çalýþamayanlar) çalýþan esnafýn yardýmlarý yanýnda, özellikle de Orta Sandýðýndan ayrýlan yeterli ödeneklerle desteklenirlerdi. Bu uygulamayý normal bir sosyal güvenlik yanýnda, iþsizliðe karþý bir tedbir ve bir iþþizlik Sigortasý olarak da deðerlendirmek yerinde olacaktýr.

Lonca gelir gider defterinde Esnafa verilen borçlarýn yanýnda bir diðer gelir kalemi fakirlere verilen yemek bedeli gözükmektedir. Gider kalemlerinde ise mevlid bedeli, Ramazan-ý Þerifte daðýtýlan ekmek bedeli, dul, yetimlere basma, fakir esnaf ve ailelerine hastalýk yardýmý, yolda kalmýþlara yapýlan yardýmlar, Harameyn delillerine, þeriflere, hac görevlilerine ve çekirge þeyhlerine yardýmlar, dükkaný yanan esnafa sermaye ve alet yardýmý gibi sosyal yardým ücretleri gözükmektedir.(Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-i Belediye)

BURSA TÜCCAR LONCASI (1693-1823)

            Üretim ve ticaret insanlýk tarihi boyunca toplularýn geliþmesinde en önemli aktörlerden olmuþtur. Herkesin malumudur ki devletlerin en önemli gelir kaynaðý vergi, en çok vergi ödeyenler ise her zaman ticaret erbabýdýr. Okuyucular da kabul edeceklerdir ki, insan için kan neyse devletler içinde ticaret ve para odur. Nitekim Anadolu’daki ilk isyan olan Babailer isyaný da Kanuni zamanýnda ki Celali isyanlarý da ekonomik sebeplerle çýkmýþtýr. I Mehmed zamanýndaki isyanda Þeyh Bedrettin yanlýlarýnýn hemen hemen tamamý fakir insanlardý ve okuyucu kabile edecektir ki insanlarý iki olgu tahrik eder ve isyana sevkeder. Fakirlik ve Din.

            Ayný þekilde Anadolu’yu kan gölüne çeviren Haçlý Seferlerinin temel dinamiði de fakirlikti yani ekonomi. Yine ayný þekilde insanlýk tarihini incelediðimizde savaþlarýn temel sebeplerinden birinin ekonomi olduðunu görüyoruz. Bu bölümde ticaret ve üretim ayný anlamda kullanýlmýþtýr.

            Ýslam tarihinde Peygamber Efendimizin (sav) saðlýðýnda geniþlemeye baþlayan Ýslam coðrafyasý, beraberinde Ýslam devletlerini siyasi, ticari ve askeri bir güç haline getirdi. Ýpek ve Baharat yolunu kontrol eden Ýslam ve Türk devletleri her zaman tüccarlarý güvenliðini saðlamayý kendilerine bir görev addettiler. Orta Çað’da Asya’dan Avrupa’ya ticaret yollarýný kontrol eden Türk-Ýslam devletleri ticaret güvenliði için ticaret yollarýný kervansaraylar ve hanlarla adeta süslediler. Üç gün boyunca yeme ve barýnma hizmetinin ücretsiz olduðu ve güvenliði saðlanan kervansaraylar ticaret güvenliðini tam anlamýyla karþýlýyorlardý.

Bursa tarihi süreçte Osmanlý Devleti’nin ilk baþkenti olarak önemli bir üretim, sanayi ve ticaret kenti olarak her zaman göz önünde olan idi. Kentte emtia üretimi, loncalar halinde örgütlenmiþ zanaatkarlar tarafýndan gerçekleþtirilirdi. Üretim çýktýlarý, Bursa ve çevresine, Ýstanbul‟a ve Avrupa‟ya yerli veya yabancý tüccar eliyle ulaþtýrýlýrdý. Þehirde, ticarette etkin bir rol üstlenmiþ tüccar da lonca çatýsý altýnda faaliyetini sürdürürdü. Tüccar loncasý ayný zamanda taciran hirfeti vakfý adýyla bilinen vakfý kurmuþtu. Vakýf yönetimi, parasal iþlemlerini, yýllýk mali hesap bilançolarýný, dönem dönem kadýnýn teftiþine sunar ve onaylatýrdý.

Bursa þehri, tarihleri 15. yüzyýlýn ikinci yarýsýna uzanan zengin bir þer'iyye sicil defteri koleksiyonuna sahiptir. Bu sicillerin bir bölümü, kentteki vakýflarýn deðiþik yýllara ve dönemlere ait muhasebelerini içeren vakýf muhasebe defterlerinden oluþmuþtur. Defterlere yansýyan ve Bursa kadýsý tarafýndan onaylanan muhasebelerden biri de tüccar esnafýnýn ortaklaþa kurduðu lonca baðlantýlý vakfa aittir.

Vakýf, þehirdeki tacir zümresinin çeþitli giderleri ve etkinlikleri için kurulmuþtur. Bursa tüccarýnýn kurduðu vakfýn hesap ve kayýtlarý, 32 adet þer'iyye siciline (vakýf muhasebe defterine) yansýmýþtýr.

Hirfet terimi sözlükte, sanat, meslek anlamýnda geçmekle birlikte genel olarak esnaf ve sanatkarlarýn oluþturduðu topluluk manasýnda kullanýlýr. Buradan türetilen erbâb-ý hirfet bir sanat veya zanaatla uðraþan esnaf grubu olarak bilinir. Ayný þekilde ehl-i hiref sözcüðü de sanat sahibi kiþileri ifade eder. Fehmi Yýlmaz’ýn Osmanlý Tarih Sözlüðünde hýrfe, sanat, ticaret veya ziraat gibi bir uðraþý ile geçimini kazanma yolu olarak tarif edilmiþtir. Kelimenin çoðulu hiref’ olup terim olarak ise Osmanlýlarda, devlet ve saray teþkilatýnda, sarayda devlet adýna görev yapan çeþitli sanatkar ve zanaatkarlardan oluþan bir teþkilatý ifade ederdi. 

Osmanlý döneminde ehl-i hiref kavramý, küçük el sanatlarýyla uðraþan sanatkar ve zanaatkarlarý tanýmlamak için kullanýlmýþtýr.

Osmanlý döneminde Ehl-i Hiref teþkilatýndaki zanaatkar loncalarýnýn bir yükümlülüðü ise savaþ zamanýnda üyelerinden bir kýsmýný ordu esnafý adýyla sefere göndermekti. Ýlerleyen zamanlarda sefere çýkma görevi için bedel ödenmeye baþlandý. Hirfet vakýflarý üyeleri adýna bu bedeli öderlerdi.   

Çalýþmamýzýn bu bölümünde Bursa özelinde, Ehl-i hiref olarak görülen esnaf guruplarýnýn kurduklarý ve kayýtlara Taciran Hirfeti Vakfý ya da Tüccaran Hirfeti Vakfý olarak geçen bir tüccar vakfýný incelemeye çalýþacaðýz.

Esnaf gruplarý, çeþitli ortak ihtiyaçlarý karþýlamak veya hayýr iþlerini içeren sosyal yardýmlarda bulunmak amacýyla hirfet vakýflarý kurarlardý. Esnaf sandýklarý da denilen bu vakýflarýn temel gelir kaynaklarý, üye esnaflarýn vakfettikleri paralardan oluþurken, bu vakýflar para vakfý (nukud vakfý) sistemiyle çalýþýrdý.

Para vakýflarýnýn önemli iþlevlerinden birisi de ihtiyaç sahiplerine ve üyelerine kredi vermeleridir. Kredi olarak verilen paralarýn iþletilmesinden elde edilen gelirle vakfýn;  loncada yemek yedirilmesi, muhtaç esnafa yardým edilmesi, yakýn mahallerdeki çeþme onarýmlarý, yine yakýn camilerin görevlilerinin maaþ ödemesi ve mevlit okutulmasý gibi sosyal hizmetlerin finansmaný saðlanýrdý.  Bu vakýflar devletin ekonomik darboðaza girdiði dönemlerde ve savaþ zamanlarýnda Avarýz vergilerini üyeleri adýna ödeme gibi bir iþlevi de yerine getirirdi.

18. yüzyýlda, Bursa þehrinde lonca baðlantýlý para vakýflarýnýn sayýsý oldukça fazlaydý. Bu durum þehre, gýda ve tekstil alanýnda Ýstanbul’un tedarikçisi olmasý sebebiyle, düzenli para akýþýnýn fazla olduðunun da bir göstergesidir.(Faroqhi)

Muhasebe kayýtlarýnda tam adý Muhasebe-i mahsulat ve ihracat-ý evkaf-ý Müslimin bera-yý ta'amiye ve tekâlif-i hirfet-i tüccaran der Brusa olarak geçen ve Taciran Hirfeti Vakfý veya Tüccaran Hirfeti Vakfý olarak bilinen vakýf 1693 yýlý Mart ayýnda Bursa‟da lonca üyesi olan bir grup yerli tüccar tarafýndan kuruldu.

O dönemde Bursa’da çeþitli esnaf kollarýna elliye yakýn çalýþan hirfet vakfýndan (Alacacýlar, Arpacýlar, Attarlar, Bakýrcýlar, Bedesteciler, Belediciler, Berberler, Bezzazlar, Býçakçýlar, Boyacýlar, Demirciler, Çilingirler, Çýkrýkçýlar, Dikiciler, Eskiciler, Futacýlar, Haffaflar, Havlucular, Helvacýlar ve Kebapçýlar, Hurdacýlar, Kalaycýlar, Kavukçular, Kazzazlar, Keçeciler, Keresteciler, Kökboyacýlar, Kundakçýlar, Kuyumcular, Kürkçüler, Leblebiciler, Muytablar, Nalbantlar, Nalçacýlar, Peþtamalcýlar, Postalcýlar, Sahaflar, Sarraçlar, Semerciler, Sipahiler, Þerbetçiler, Tabancacýlar, Tabdehler, Takkeciler, Terziler, Tüccarlar, Oturakçýlar, Yorgancýlar- ayrýca haffafan-ý kebir ve semerciyan hirfetlerinin lonca baðlantýlý iki vakfý vardý.) birisi olan Tüccaran Hirfeti vakfýnýn öncelikli amacý tüccar esnafýnýn Ordu-yu Hümayun yükümlülüðü içindi. Muhtemelen içlerinden çýkardýklarý ve orduya gönderdikleri tüccar esnafýnýn/orducu esnafýnýn giderlerini ortaklaþa karþýlamak için kurulmuþtu. (Vakfýn kurulduðu tarih Viyana yenilgisi sonrasýna denk gelmektedir) Vakfýn 7 kuruþ olan 1693 yýlý senelik geliri tüccar loncasýnýn Ordu-yu Hümayun ödeneði için harcanmýþtý.

Ýlk muhasebe kaydýndan sonraki tüm belgelerde amacý tekâlif ve taamiye olarak belirtilen vakfýn çeþitli ihtiyaçlar, vergi ödemeleri ve yemek piþirme/daðýtma giderleri için oluþturulduðu söylenebilir. Diðer hirfet vakýflarý gibi Tüccaran Hirfeti vakfýnýn da vakfiyesi vakfiyesi bulunamamýþtýr.

            Sermayesi nakit para olan bir vakýf olup, gelir elde etmek için sermayesini iþletmiþ elde ettiði geliri ihtiyaçlar ve vakýf hizmetleri için harcayan Bursa Tüccaran Hirfeti vakfýnýn muhabese kayýtlarýna göre 1693-1823 tarihleri arasýnda 130 yýl çalýþtýðý anlaþýlmaktadýr.

1693 yýlýnda 70 kuruþ (1720- 1914 arasýnda kullanýlan 14,5- 1 gram gümüþ içeren Osmanlý para birimi)  kurulan Hirfet vakfýnýn sermayesi 1807 yýlýnda 1270 kuruþa ulaþmýþtý.

Muhasebe kayýtlarýna göre, 130 yýllýk sürede, müslim, gayri müslim, kadýn ve erkek çeþitli kiþilere vakfýn borç/kredi olarak verdiði üyelerine aktardýðý miktar 26600 kuruþ’a ulaþmýþtý.

Tüccar vakfýnýn kuruluþ gayesi, taamiye ve tekâlif-i hirfetti. Yani belirli ordu esnafýnýn bedel’i yemek piþirilip daðýtýlmasý idi. Bu amaca binaen 1784-1823 yýllarýn arasýnda okuttuðu mevlid masraflarýný kasasýndan karþýlamýþtý. Tüccar loncasý vakfýnýn, giderleri arasýnda 1202 kuruþla ilk sýrayý Tekalif harcamalarý alýyordu.

Bursa Tüccaran Hirfeti vakfý esas kuruluþ amacý olan taamiye hizmeti için her yýl 16-60 kuruþ arasýnda tahsisat ayýrmýþtý. Toplam taamiye gideri 1073 kuruþ ile en büyük ikinci gider kalemini oluþturuyordu. Vakfýn diðer giderleri ise mütevelli ücreti (168 kuruþ) 1784-1823 yýllarý arasýnda Mevlid okutulmasý( 220) kuruþ) hizmetli ücreti (30 akçe) Muhasebe harcý (2915 akçe) ve müteferrik-diðer giderler (2850 akçe) den oluþmaktadýr.  Bu durumda vakýf gelirlerinin % 44,1‟i tekâlif için, % 39,4‟ü yemek piþirilmesi ve daðýtýmý için, % 8,1‟i mevlit okutulmasý için, % 6,2‟si mütevelli için ve % 2,2‟si de hizmetli, muhasebe harcý ve müteferrik giderler için harcanmýþtýr.

 https://www.sadibayram.com/?page=makaleler&mid=356&id=2

OSMANLI’DA VAKIF - ESNAF ÎLÎÞKÎSÝ ÜZERÝNE Seyfettin ERÞAHÝN ttps:/ /dergi. diyanet.gov.tr

Lonca Sisteminin Ýþþizlik sigortasýyla ilgisi üzerine bazý düþünceler Doç. Dr. Nesimi YAZICI

Fütüvvetnamelerde Örnek Ýnsan Modeli GÜLDANE GÜNDÜZÖZ Kýrýkkale Üniversitesi, Ýslâmî Ýlimler Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalý

Muhammed Hamidullah-DÝA

SBAD Sosyal Bilimler Araþtýrmalarý Dergisi (Yaz 2018) 13/1:99-122 / (Summer 2018) OSMANLI BURSA’SINDA TÜCCAR LONCASI VAKFI VE KREDÝ FAALÝYETLERÝ [1693-1823]*Samettin BAÞOL* Bu çalýþma, 19-22 Mayýs 2017 tarihlerinde Karadað‟ýn Podgorica þehrinde düzenlenen Mediterranean International Conference on Social Sciences by UDG adlý sempozyumda sözlü bildiri olarak sunulmuþ, sonrasýnda ek bilgi ve deðerlendirmelerle geniþletilerek yeniden düzenlenmiþtir. Dr. Öðr. Üyesi, Tokat Gaziosmanpaþa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü,  Ýlgili çalýþmadan özetlenmiþtir,

Miyase Koyuncu Kaya Vakýflar dergisi Aralýk 2014-4 Vakýf Kurucusu Olarak Osmanlý Esnafý (18.Yüzyýl Ýstanbul Örneði