Batý Anadolu’daki en önemli beyliklerden biri Menteþeoðullarý’dýr. (1261-1420) Beyliðin kurucusu Menteþe Bey (1261-82) Selçuklu uçbeyi olarak Güneybatý Anadolu’nun (antik Karya bölgesi) fethi ile görevlendirilmiþtir. Önce Muðla ve çevresini ele geçiren Menteþe Bey 1278’de Menderes vadisine doðru ilerlemiþ; Güllübahçe (Priene) ve Balat’ý (Miletus/Palatia) fethederek Beyliði’nin sýnýrlarýný geniþletmiþ, 1282’de Aydýn (Tralles) ve Sultanhisar’ý (Nyssa) topraklarýna katmýþtýr. 1282’de ölen ve Fethiye’deki (Meðri) Türbesi’ne defnedilen Menteþe Bey’den sonra, bölgedeki fetihler damadý Sasa Bey tarafýndan sürdürülmüþtür.

Menteþeoðullarý Beyliði zamanýnda sekiz melik 50, bir emir 2, bir lala 2, bir vali 1, dört din adamý 5, beþ ahi 5, üç tacir 3, bir hayýr sahibi 1, konumu belirlenemeyen yirmibeþ kiþi 25 olmak üzere toplam 94 yapý inþa ettirmiþtir150. Bilinen yapýlar arasýnda 20 cami, 10 mescit, 5 medrese, 1 kütüphane, 2 darülhuffaz, 1 hânkah, 3 imaret, 1 mevlevihane, 1 tekke, 10 zaviye, 10 hamam, 1 çeþme, 4 han, 2 saray, 1 köþk, 1 kule, 20 türbe ve 1 kervansaray yer alýr. Bu dönemde en çok cami ve türbe yapýlmýþtýr. Ayrýca 3 çarþý, 3 pazar ve 1 yaðhanenin varlýðý da bilinmektedir.

Selçuklularýn yýkýlýþýndan sonra Menteþeoðullarý’nýn Ýlhanlý egemenliðini tanýmadýðý anlaþýlmaktadýr. Bu dönemde melik tarafýndan 1 cami, 2 mescit, 1 hamam, 1 saray ve 1 türbe inþa ettirilmiþtir. Balat’ta Ýç Kale’de yer alan ve örtü sistemi tümüyle yýkýlmýþ Hisar Camisi, “Dört Sütunlu Cami” olarak da adlandýrýlmýþtýr. Hisar Camisi’nin doðusunda yer alan harap durumdaki Mescit de Mesud Bey zamanýna ait olmalýdýr. Ýki yapýnýn yakýnýndaki Küçük (Özel) Hamam da bu dönemin eseri olarak görülebilir.

Vakfiyesine göre 1308 yýlýna ait olduðu anlaþýlan Eski Çine’deki Cami araþtýrmacýlarca Ahmed Gazi’ye maledilmekte ve yörede de ayný adla tanýnmakla birlikte, tarihi dikkate alýnarak Mesud Bey zamanýna yerleþtirilebilir. Bu yapýnýn karþýsýndaki Ahi Bayram Türbesi adýyla tanýnan ve 14. yüzyýl baþlarýna tarihlenen yapý da bu döneme maledilebilir.  

Menteþeoðullarýndan Orhan Bey’in nereye defnedildiði bilinmemekle birlikte, tarihçiler baþkenti Milas’tan Beçin’e taþýyan ve birçok yapýyla donatan “sultan” ünlü Orhan Bey’in Beçin’deki camisinin yanýna defnedilmiþ olabileceðini öne sürerler. Ýbni Battuta da Orhan Bey’i bu þehrin kurucusu olarak tanýtýr. Kýsmen onarýlmýþ Orhan Bey Camisi’nin 1333 yýlýnda tamamlandýðý anlaþýlmaktadýr. Ayrýca Evliya Çelebi, Orhan Bey Hamamý’ndan da söz etmektedir. Milas’taki 1334 tarihli Vakýflar Hamamý da Orhan Bey’e maledilmektedir. Balat’ta ören yerine giriþin batýsýnda, Antik tiyatronun güneyinde bulunan Han’ýn da Orhan Bey tarafýndan yaptýrýldýðý düþünebilir. Bu dönemdeki diðer bir yapý, Milas’taki 20 Mayýs-17 Haziran 1330 tarihinde din adamlarýndan Salaheddin tarafýndan yaptýrýlmýþ Hacý Ýlyas Camisi’dir.

Menteþeoðlu Ýbrahim Bey zamanýnda Balat’ta çok sayýda yapý inþa edildiði anlaþýlmaktadýr. Kendisinin Balat’ta camisi ve mahallesi olduðu kaynaklarda da belirtilmektedir. Balat’ta, yerleþimin kuzeyinde yer alan harap durumdaki Kýrk Merdiven Camisi olarak tanýtýlmýþ yapýnýn Ýbrahim Bey tarafýndan yaptýrýldýðý ve Osmanlý vakýf kayýtlarýnda Ýbrahim Bey Camisi olarak adlandýrýldýðý bilinmektedir. Yapý 14. yüzyýl ortalarýna tarihlenmektedir. Ýbrahim Bey Camisi’nin vakfý olan Hamam ise caminin batýsýnda, yer almaktadýr. Ýbrahim Bey tarafýndan yaptýrýlan ve Selçuklu Hamamý olarak tanýnan diðer bir Hamam Roma ve Bizans dönemi ticaret dokusu içinde yer almaktadýr. Diðer bir yapý, daha sonra üzerinde duracaðýmýz Ýlyas Bey Külliyesi’nin kuzeydoðusundaki Mescit’tir. Yerleþimde, farklý konumdaki hanlardan ikincisi, ticaretin bu dönemdeki canlýlýðý dikkate alýnarak Ýbrahim Bey zamanýna tarihlenebilir. Balat’ýn en parlak dönemlerinden birinin Ýbrahim Bey zamaný olduðu anlaþýlmaktadýr.

Nitekim Mahmud Bey’in Beçinli Mahmud adlý bir yazara, Baznâme adlý avcýlýk ve kuþlarla ilgili Farsça bir eseri Türkçe’ye çevirttiði bilinmektedir. Ahmed Gazi dönemi Beçin’in en parlak zamanýdýr. Orhan Bey Camisi karþýsýndaki Medrese 1375 yýlýnda Ahmed Gazi tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.

Beçin’deki diðer yapýlar tarihsizdir. Ancak, Beçin’in en parlak zamanýnýn Ahmed Gazi dönemi olduðu dikkate alýnýnca, diðer yapýlarýn önemli bir bölümünün de bu süreçte yapýldýðý düþünülebilir. Ýþlevi tartýþmalý olmakla birlikte Kýzýl Han olarak tanýtýlmýþ iki katlý harap durumdaki yapý bu örneklerden biridir.

Ahmet Gazi Medresesi yakýnýnda yer alan harap durumdaki iki hamam da bu döneme ait olabilir. Medresenin batýsýndaki ilk Hamam iki eyvanlý ve iki halvetli tipin küçük bir örneðidir. Bu hamamýn ve kale giriþinin yakýnýndaki ikinci Hamam ise, iki eyvanlý ve iki halvetli tipin Ahmed Gazi’ye ait diðer yapý, Milas’taki 1378 Ekim ortalarýna ait Ulu Cami’dir.

            Ahmed Gazi’nin Balat’ta Mevlevihane vakfý bulunduðu kayýtlardan anlaþýlmaktadýr. 1402 yýlýndaki Ankara Savaþý yenilgisine kadar bölgeye egemen olan Firuz Aða’nýn bilinen tek yapým etkinliði Milas’taki 1396 tarihli Camisi ve Medresesi’dir. Ýlyas Bey zamaný Balat’ýn en parlak dönemlerinden biridir. Bazý kitabelerinde “sultan” ününü kullanan melik 16 yapýsýyla Beyliðin en etkin kurucusudur. Þehrin güneyinde yer alan ve beþ yapýdan oluþan Ýlyas Bey Külliyesi 11 Mayýs-9 Haziran 1404 yýlýnda tamamlanmýþtýr.

Cami, medrese, Ýmaret, Ýki Hamam (Çifte Hamam) ise doðuda yer almaktadýr. Balat’taki yapýlar dýþýnda, Turgut’taki (Leyne) Ýlyas Bey Camisi’nden de söz edilebilir. Cami belki de, Çeþme duvarýnda yer alan 1368 tarihli bir Zaviye’ye ait kitabeye dayanarak o yapýyla iliþkilendirilebilir. Bu takdirde, Ýlyas Bey baþa geçmeden önce inþa edilmiþ olabilir. Bunlarýn dýþýnda, Hisarköy’de Ýlyas Bey’in günümüze gelememiþ bir Cami yaptýrdýðý kaynaklarda belirtilmektedir.

Ayrýca bu dönemde, muhtemelen Balat’taki Ýlyas Bey Medrese’sinde, Ýlyas Bey’e ithaf edilen Ýlyasiyye adlý bir týp el kitabýnýn Þirvanlý Mehmed tarafýndan Türkçe’ye çevrildiði bilinmektedir.

Belki de, Milas-Söke karayolu üzerinde, Bafa gölünün karþýsýnda yer alan ve Bafa Gölü Haný olarak bilinen kapalý tipteki han bu dönemin eseri olabilir.  Aynur Durukan Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/10 2014

                                                          MUÐLA

Muðla þehri etrafý daðlarla çevrili büyükçe bir ovanýn (Muðla ovasý) kuzey kenarýnda, Oyukludað’ýn eteklerindeki Asartepe’nin (Hisardað) yamaçlarýnda denizden 650 m. yükseklikte kurulmuþtur. Þehrin bugünkü adý antik dönemdeki ismi olan Mobolla’dan gelir.

Þehrin kuruluþ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte Muðla’nýn çevresinin tarihi arkeolojik verilere göre Helenistik dönem öncesine kadar iner.

Karya bölgesine karþý yapýlan Türk akýnlarý, XI. yüzyýldan baþlayarak XIII. yüzyýlýn son çeyreðinde bölgenin kesin biçimde fethine kadar aralýklarla sürdü. 1079’da Türk kuvvetleri Muðla ve civarýna kadar geldiler. Moðollar’ýn önünden kaçan Türkmen gruplarý 1220’den sonra Anadolu’ya girdiler ve batýdaki sýnýrlara yerleþtiler. Ardýndan Türk akýnlarý yoðun bir þekilde arttý. 1302’de ancak Manisa’ya kadar uzanabilen son bir Bizans saldýrýsýnýn ardýndan Karya bölgesi kesin biçimde Menteþeoðullarý’nýn elinde kaldý.

Menteþe Beyi Orhan Bey, 720-721’de (1320-1321) Rodos’a karþý gerçekleþtirdiði baþarýsýz seferden sonra güvenlik açýsýndan beyliðin baþþehrini bir müddet için Milas’tan ülkenin daha iç taraflarýnda bulunan Muðla’ya nakletti. Osmanlý Sultaný Yýldýrým Bayezid’in 791-792’de (1389-1390) Anadolu beyliklerine karþý yaptýðý seferde Menteþe Beyliði’nin Balat ve Muðla kollarý zaptedildi. Fetret devrinin ardýndan Muðla dahil beylik topraklarý 1424 yýlýnda kesin þekilde Osmanlýlar’ýn eline geçti.

Türk-Ýslam dönemine ait, tarihi bilinen en eski yapý 1344 yýlýnda Ýbrâhim Bey’in Menteþe beyi iken yaptýrdýðý Ulucamidir. Ulucaminin inþasýndan yaklaþýk on bir yýl önce Muðla’yý ziyaret eden Ýbn Battûta þehirde misafir olarak kaldýðý bir zâviyeden söz etmektedir.

1493 Hacý Muslihuddin tarafýndan yaptýrýlan ve cami, medrese, muallimhâne, çeþme gibi unsurlardan meydana gelen külliye tepelerden aþaðýlara doðru yayýlan þehrin güney sýnýrýný belirlemektedir. Þehrin kuzeyindeki ulucamiden güneydeki Hacý Muslihuddin Camii’ne kadar Tabakhane deresinin iki yanýnda uzanan çarþýda XVI. yüzyýlda 250-300 dükkân vardý.

Þehirde ikamet eden þehzadeler ve sancak beylerinin emrindeki kalabalýk görevli topluluðunun varlýðý Muðla’nýn sosyal ve kültürel yapýsýný olumlu yönde etkiledi. Ýbrâhim Þâhidî Muðla’da Mevlevîliði canlandýrmýþ, bugün Þâhidî Camii diye anýlan Seyyid Kemal Zâviyesi’ni mevlevîhâne yaparak halk arasýnda büyük þöhret kazanmýþtýr. Bir diðer meþhur þahsiyet ise de faaliyet gösteren Þeyh Bedreddin idi. Diðer zâviyelerle birlikte Muðla XVI. yüzyýlda âdeta bir tasavvuf merkezi haline gelmiþtir. 1583 tarihli tahrir defterine göre Muðla’da altý kadý ikamet etmekte iken iki müderris üç mülâzým, dört dâniþmend ve on üç talebe, yedi imam, iki hatip ve üç müezzin þehirde oturuyordu. Defterlerdeki kayýtlara göre kurumlarýndaki görevlilerin çoðu Muðla’nýn yerli ailelerine mensuptu. Bu dönemde resmi görevlilerin (adalet, eðitim ve din) yerli halktan olmalarý ve þehir halký içinde þeyh, hâce, çelebi ve fakih unvanlarýna sahip kiþilere sýkça rastlanmasý XVI. yüzyýlda Muðla’da ilim ve kültür seviyesini göstermesi açýsýndan önemlidir.

1624 tarihli bir avârýz tahririne göre Muðla’da, bir yüzyýl içinde cami ve mescid sayýsý yetmiþe, medrese sayýsý yediye, sýbyan mektebi sayýsý on bire yükselmiþti.

XIX. yüzyýlda Muðla’da yeni birtakým imar hareketlerine giriþildi. 1830’da Þeyh Bedreddin (Kadý) Mescidi tamir edildi. 1829’da Abdi Aða tarafýndan mescid olarak inþa ettirilen Konakaltý Camii’ni Zorbaz Hacý Mehmed Aða 1863 yýlýnda yýktýrarak yeniden yaptýrdý. XIX. yüzyýlda þehrin doðusunda kurulan Rum mahallesi Saburhâne’deki camiyi Hacý Osman Aða 1848’de inþa ettirdi. Çarþý merkezindeki Yaðcýlar Haný ile Kocahan, 1890 yýlýndan önce Muðla belediye reisliði yapan Süleyman Efendi tarafýndan yaptýrýldý. Þâhidî Camii’ni 1848’de Hacý Osman Aða geniþleterek tamir ettirdi. 1866 yýlýnda açýlan Muðla Rüþdiyesi’nden 1876-1888 yýllarý arasýnda 130 öðrenci mezun olmuþtu. Sekibaþý, Küçük Hoca, Saburhâne ve Kurþunlu ilkokullarýnda 1883’te 440 öðrenci mevcuttu. Bir yýl sonra öðretime baþlayan kýz ilkokulundaki öðrenci sayýsý ise 110 idi. Muðla’da 1870’te Hoca Mustafa Efendi tarafýndan bir kütüphane yaptýrýldý. 1871 yýlýnda belediye teþkilâtý kuruldu, 1884’te Ticaret Odasý faaliyete geçti.

1890’da Muðla’nýn nüfusu 9655 idi. Bu tarihte þehirde 2383 ev, 342 dükkân, altmýþ yedi maðaza, otuz üç kahvehane, altý han, yirmi dört fýrýn, üç otel (oda), 327 Rum evi, üç hamam, yirmi altý deðirmen, sekiz müslüman okulu, bir Rum okulu, bir Rum kilisesi, iki kütüphane, on iki türbe, hükümet konaðý, kýþla, hapishane, telgrafhane, mezbaha, kýrk yedi çeþme ve sebil, altý meyhâne, üç kiremithâne, iki gazino, iki karakolhâne, bir Mevlevî tekkesi, bir Rifâî tekkesi, altý cami, yirmi dokuz mescid vardý.

Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’na ait 2003 yýlý istatistiklerine göre Muðla’da il ve ilçe merkezlerinde 155, kasabalarda 164 ve köylerde 685 olmak üzere toplam 1004 cami bulunmaktadýr. Ýl merkezindeki cami sayýsý otuz dörttür. ZEKAÝ METE