SÂHÝB ATAOÐULLARI

Anadolu Selçuklu Veziri Sâhib Ata’nýn (ö. 687/1288) oðullarý ve torunlarý tarafýndan Afyonkarahisar ve çevresinde kurulan beylik (1275-1341).

Sâhib Ata, mallarý ve hazineleri iktâý olan Karahisar’da bulunduðundan torununu burada kurduðu vakfýn mütevellisi yapmýþtý. Ancak Þemseddin Mehmed ondan önce öldü. Afyonkarahisar’daki Kubbeli Cami’nin 731 (1330-31) tarihli kitâbesinde bânisinin Nusretüddevle Ahmed b. Muhammed olduðu belirtilmekte, yine ayný þehirdeki ulucaminin Muharrem 742 (Haziran-Temmuz 1341) tarihli kitâbesinde Nusretüddevle ve’d-dîn Ahmed’in adý kaydedilmektedir. Osman Turan Celaleddin Karatay Vakfý ve Vakfiyeleri isimli çalýþmasýndaki bir dipnottan Sahip Ata’nýn Sivas'taki medresesi yanýnda, gelenlere günde üç tabak yemek, bir okka et ve bir okka ekmek verilen bir Darüz ziyafesinin bulunduðunu öðreniyoruz. (Selçuk veziri Fahreddin Ali, Sivas'taki medresesi yanýnda bulunan Darüz-ziyâfesine gelenlere günde üç tabak yemek, bir okka et, bir okka ekmek tayin ediyorlar….  CELÂLEDDÝN KARATAY, VAKIFLARI VE VAKFÝYELERÝ Dr. OSMAN TURAN  

AFYON-ÝSHAKLI (SAKLU) SÂHÝB ATA FAHREDDÝN ALÝ                       KERVANASARAYI

1249 Yýlý, Selçuklu Anadolu’sunun “Ebu’l Hayrat”ý olarak bilinen Fahreddin Ali’nin –bugüne gelebilenler arasýnda- ilk eserini yaptýrdýðý tarihtir. Onun, Emir-i Dâd görevini üstlendiði yýlda ve yüksek ihtimalle bu kutlu haberin niþanesi olarak yaptýrdýðý Ýshaklý Kervansarayý, Konya’dan Ýstanbul’a uzanan kervan yolunun Afyon-Akþehir arasýndaki önemli bir noktasýndaydý. Ömrünün son yýllarýný da bu bölgede (Nadir Köyü) geçirecek olan Sâhib Ata, Ýshaklý Hanýn dýþýnda 1250’de matbah, hânkah, çeþme, mescit ve medrese’den müteþekkil Akþehir’deki külliyenin, Ilgýn’daki han ve hamamýn, hâlâ bulunamamýþ büyük bir sarayýn da banisidir. Sâhib Ata’nýn ölümünden sonra ailenin bölgedeki gücü sürmüþ, bu etki bölgenin 20. yüzyýla kadar Karahisar-ý Sâhib eyaleti adýyla anýlmasýna sebep olmuþtur. Afyon ve çevresinde týpký Sinop’taki Pervaneoðullarý gibi merkeze baðlý vassal bir güç tesis eden Sâhib Ataoðullarý, Selçuklunun artýk tarih sahnesinden çekildiði yýllarýn en güçlü ailelerinden biri olmuþtur.

Onüçüncü yüzyýlýn ilk yarýsýnýn sonlarý Anadolu Selçuklularý için sultanî gücün yavaþ yavaþ yerini güçlü vezir/beylere býraktýðý bir dönemin baþlangýcýdýr. Þemseddin Ýsfahanî, Pervane Muînüddin Süleyman, Sâhib Ata Fahreddin Ali, bu yeni dönemin simge isimleri olup kimi “tiran” olarak anýlacak kadar siyasi erki tekeline alabilmiþ kiþiliklerdir.

Sâhib Ata’nýn ilk eseri olan Ýshaklý Han’ýn kitabesinde baninin siyasi unvanýna ait bir ibare görülmez. Hanýn ahýr ve avlu taçkapýlarýnda yer alan her iki kapýsýndaki kitabede, bani için “abd el-acz (aciz kul)” ifadesi yer alýr. Emir-i Dâd (Adliye Bakanlýðý) Sâhib Ata’nýn ilk görevidir.

Kervansaray, bulunduðu kasabanýn ismi ile “Ýshaklý Han/ Kervansarayý” anýlýr. Kervansaray, Anadolu Selçuklu döneminde Konya’yý Afyon’a, oradan da Kütahya ve Bursa yoluyla Ýstanbul’a baðlayan kervan yolu üzerinde yer alýyordu. Kervansarayýn, hemen kuzeybatýsýnda yakýn tarihlere kadar ayakta olan hamamý bulunuyordu.

Fatih dönemi tahrir kayýtlarýnda, Sâhib Ata’nýn Saklu’daki (Ýshaklý) hanýnýn hakkýnda bilgimizin olmadýðý bir mektepten bahsedilmektedir. Osmanlý dönemine ait evkaf kayýtlarýndan, Sâhib Ata’nýn Akþehir’de hânkahý, türbesi, mescidi, çeþmesi, imaretten müteþekkil külliyesiyle birlikte, vezirin Ýshaklý’daki han ve mektebini de içine alan bir vakfýn varlýðýný öðrenmekteyiz.

Fatih döneminde yani yaklaþýk 200 yýl sonra faal olduðunu vakýf mütevellisinin de Sâhib Ata torunlarýndan Abdurrahman isminde bir þahýs olduðu biliniyor. (Abdurrahman’ýn Fatih dönemi tahrir kayýtlarýnda, Sâhib Ata’nýn Konya’daki Darü’l-Hadisi ve bitiþiðindeki mescidinin, Larende Kapýsýndaki külliyesinin, Çeþme Kapýsý’ndaki Darü’l-Huffâz ve mescitten oluþan külliyesinin, Akþehir’deki Sâhib Ata Medresesinin ortak vakfýnýn mütevellisinin de ayný zamanda Konya’daki Sâhib Ata’nýn torunlarýndan Abdurrahman’dýr.)

Avlu ortasýnda baðýmsýz bir bina biçimli köþk mescit bulunan son Anadolu Selçuklu Kervansarayý Ýshaklý Sâhib Ata Kervansarayýdýr.

Osmanlý dönemi kayýtlarýnda, Sâhib Ata Fahreddîn Ali’nin Eylül/Ekim 1249 yýlýnda tamamlanan hanýnýn, Akþehir’de 1250’de yaptýrdýðý külliyesiyle ayný vakýf içerisine alýnmýþ ve hanýn gelirleri de bu külliyeye vakfedilmiþtir.

Ýshaklý Kervansaray (1249) ve Akþehir’deki medrese (1250) Sâhib Ata’nýn ilk iki eseri olup, taçkapýlarýnýn tasarým ve süslemesi birbirlerine çok benzer. Muhtemelen ayný elden çýkmýþ olmalýdýr.

Kervansaray, daha sonraki yýllarda Afyon ve çevresine hâkim olacak Sâhib Ata ailesinin bu yöredeki ilk imar faaliyetidir. Dolayýsýyla bina, XIV. yüzyýl baþlarýna kadar Afyon ve çevresinde sürecek olan Sâhib Ata Oðullarý hükümranlýðýnýn bölgedeki ilk yatýrýmýdýr. Erdoðan Merçil DÝA Doç. Dr. Alptekin YAVAÞ Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Çanakkale/Türkiye, SELÇUK ÜNÝVERSÝTESÝ SELÇUKLU ARAÞTIRMALARI MERKEZÝ SELÇUK ÜNÝVERSÝTESÝ SELÇUKLU ARAÞTIRMALARI DERGÝSÝ SELCUK UNIVERSITY SAYI 11 - GÜZ KONYA 2019

                                            AFYONKARAHÝSAR

Þehre adýný veren koyu renkli volkanik kayalardan oluþan ve üzerinde hisar bulunan dik yamaçlý tepenin eteðinde 1010 m. yükseklikte kurulmuþtur. Eski adý Karahisarýsâhib olup Karahisar ismi, þehrin ortasýnda yükselen kayalýðýn renginden ve üstünde bulunan hisardan gelir. Sâhib ise, Anadolu Selçuklularý’nýn son devirlerinde yaþayan ve Moðol istilâsý sýrasýnda buraya sýðýnan Sâhib Ata Fahreddin Ali Bey’in adýyla ilgilidir.

Eski çaðlarda meskûn bir yer olup olmadýðý kesin olarak bilinmemektedir. Kale Bizanslýlar zamanýnda müslüman Arap ve Türk akýnlarýna hedef olmuþtur. Hatta Seyyid Battal Gazi’nin bu kale önlerinde þehid düþtüðü rivayet edilir. Þehir yakýnlarýndaki Altýgöz Köprüsü’nün kitâbesi, bölgenin XIII. yüzyýl baþlarýnda, muhtemelen 1210’dan önce Türkler’in eline geçtiðini göstermektedir. Bir müddet Sâhiboðullarý’nýn hâkimiyeti altýnda kalan þehir, 1341’den sonra akrabalýk münasebetiyle Germiyanoðullarý’nýn idaresine geçti. II. Yâkub Bey zamanýnda ise Yýldýrým Bayezid tarafýndan Osmanlý ülkesine katýldý. Ankara Savaþý’ndan sonra Timur’un askerlerince tahrip edilen þehir tekrar Yâkub Bey’in eline geçti ve 1428’e kadar onun idaresinde kaldý. Yâkub Bey’in 1428’de ölümü üzerine, vasiyeti gereðince kesin olarak Osmanlý hâkimiyetine girdi.

Afyonkarahisar Osmanlýlar zamanýnda nüfus, fizikî yapý ve ekonomik yönden büyük geliþme gösterdi. Evliya Çelebi’ye göre, II. Selim zamanýnda tamir edilen kalenin içinde Selçuklular’dan kalma bir mescid harabesi bulunmaktaydý. 1898’de on dört medrese, bir idâdî, iki ilkokul, on üç sýbyan mektebi bulunuyordu.

Osmanlýlar zamanýnda önemli bir kültür potansiyeline sahip olduðu anlaþýlan þehirde birçok þair, ilim adamý, sanatçý ve hattat yetiþmiþtir. Ayrýca burada Selçuklu, Germiyan ve Osmanlý dönemlerinden kalma birçok tarihî eser mevcuttur. Ulucami (1273), Kubbeli Cami (1330), Arasta Mescidi (1355), Akmescid (1397), Kâbe Mescidi (1397), Gedik Ahmed Paþa Külliyesi (1472 [?]), Mýsrî Camii (1493), Ýmaret Camii (1572), Çavuþbaþý Camii (1575), Yenicami (1711), Çiftehamam, Kasýmpaþa Hamamý (1475) bunlarýn en önemlileridir. Osmanlý mimarisinin güzel örneklerinden biri olan Gedik Ahmed Paþa Külliyesi’nde medrese öðrencilerinden baþka kýrk kadar hizmetli bulunuyor, þehrin ticaret yollarý üzerinde olmasý sebebiyle, imarette gelip geçene yemek daðýtýlýyordu. Bunlardan baþka çevre ilçelerde de bazý tarihî eserler vardýr. Þehir yakýnlarýndaki Altýgöz Köprüsü, Kýrkgöz Köprüsü, Sincan’da Sinan Paþa Camii (1516), Sultandaðý’nda Çarþý Camii (1458), Ýshaklý (Sâhib Ata) Kervansarayý (1249), Þuhut’ta Kubbeli Mescid (1374), Ulucami veya Çarþý Camii (1415), Bolvadin’de Rüstem Paþa Camii (XVI. yüzyýl), Ýhsaniye kasabasý yakýnlarýnda Döðer Kervansarayý (XV. yüzyýl) ve Eðret Haný (1278) bunlar arasýnda sayýlabilir.

Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’nýn 1989 istatistiklerine göre Afyon il ve ilçe merkezlerinde 228, kasaba ve köylerinde ise 646 cami bulunmaktadýr. FERÝDUN EMECEN