SARAYBOSNA

Slav dillerinde, Boþnakça’da ve Batý literatüründe Sarajevo, Osmanlý Türkçesi’nde Saray, Saray ovasý, Saray kasabasý, Saray-Bosna veya Bosna Sarayý (Bosnasaray) adlarýyla geçer.

Saraybosna tamamýyla Osmanlýlar devrinde kurulan bir þehirdir. Saraybosna bölgesine yönelik Osmanlý akýnlarý 1415’ten itibaren sýklaþtý.  Osmanlýlar ilk olarak 1428-1435 yýllarý arasýnda bugünkü þehrin yakýnýndaki Hodidjed kasabasýný ele geçirdiler. Hodidjed vilâyeti Saray ovasý ile beraber 1448’de tamamen Osmanlý idaresi altýna girdi.  

Saraybosna XVI ve XVII. yüzyýllarda önemli bir geliþme gösterdi. Bosna sancak beyliðine getirilen Gazi Hüsrev Bey tarafýndan burada inþa edilen külliye ve kurulan vakýflarla Saraybosna bir Türk-Ýslâm þehri haline geldi. Bu sebeple Saraybosna’nýn ilk kurucusu olarak Îsâ Bey, ikinci kurucusu olarak Gazi Hüsrev Bey gösterilir.  Gazi Hüsrev Bey: 1480 civarýnda doðduðu tahmin edilmektedir. Babasý Ferhad Bey, annesi II. Bayezid’in kýzý Selçuk Sultan’dýr. Babasý Adana muhafýzý olduðu sýrada Kölemenler’e karþý bir savaþta þehid düþmüþ (1485), annesi de II. Bayezid’in saðlýðýnda vefat ederek Ýstanbul Beyazýt Camii yakýnýnda bir türbeye defnedilmiþtir. Bir vakfiye kaydýndan Nesliþah Sultan adýnda bir kardeþinin olduðu anlaþýlmaktadýr. Hüsrev de diðer sultanzâdeler gibi hususi tahsil görmüþ olmalýdýr. Farklý zamanlarda olmak üzere toplam on yedi yýl kadar Bosna sancak beyliði yaptý. MUHAMMED TAYYÝB OKÝÇ

Sokullu Mehmed Paþa, Mimar Sinan’a bir imaret yaptýrdýðý gibi çeþitli dönemlerde burada görevde olan valiler tarafýndan cami, medrese ve imarethâneler inþa edildi.

XVII. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Saraybosna’yý ziyaret eden Evliya Çelebi, tepedeki küçük kalesi dýþýnda ve akar suyun iki tarafýnda birçok Türk mahallesi ile Sýrp, Bulgar ve Eflak reâyânýn ikamet ettiði on mahalle ve iki yahudi mahallesinde ekseriyeti çok katlý, üstü kiremit ve bir kýsmý tahta örtülü 17.000 kâgir evle 1080 dükkân bulunduðunu yazar. Sokaklarýn temiz ve kaldýrým döþeli olduðunu, kâgir binalý bedestende Venedik ve Dubrovnik’ten gelen her türlü ticarî eþyanýn satýldýðýný, çarþýnýn üstünün kalýn direklerle örtüldüðünü, þehirde yetmiþ yedisinde cuma namazý kýlýnan 177 cami, 180 sýbyan mektebi, sekiz dârülkurrâ, on dârülhadis, kýrk yedi tekke, 110’un üstünde çeþme, 700 adet su kuyusu, üç kervansaray, yirmi üç han, beþ hamam, yedi imaret, 176 su deðirmeni ve Miljacka ýrmaðý üzerinde yedi köprünün bulunduðunu kaydeder.

Þemseddin Sâmi, Saraybosna’daki halkýn üçte ikisinin müslüman ve þehirdeki toplam nüfusun 50.000 olduðunu, 120 kadar cami ve mescidin, birkaç medresenin, bir gureba hastahanesinin, bir rüþdiye, bir dârülmuallimîn, yirmi sýbyan mektebinin bulunduðunu yazmaktadýr.

Doðu dillerinde þiirler yazan Saraybosna’nýn müslüman þairleri daha ziyade Türkçe’yi kullanmýþtýr. Türkçe þiir yazanlar arasýnda Saraybosna’da doðan Nergisî (ö. 1044/1635), hem Türkçe hem Boþnakça þiir yazan Hasan Kāimî (ö. 1102/1691), modern tarihçiliðe geçiþi ifade eden bir eseri bulunan Þeyh Seyfudin Kemura (ö. 1917), Osmanlý idaresinin son dönemleriyle Avusturya iþgalini takip eden olaylarla ilgilenen Muhammed Enverî Kadiç (ö. 1931), ilk modern tarihçi ve ayný zamanda þair Safvet-beg Bašagić (ö. 1934) zikredilebilir. Saraybosna’da Ýslâm kültürü özellikle þehirli karakteri aðýr basan bir niteliðe sahiptir.

Günümüze kadar bütün zorluklara ve savaþlara raðmen Saraybosna’da Hünkâr Camii (862/1458), Gazi Hüsrev Bey Camii (937/1530), Ferhad Bey Camii (969/1562), Ali Paþa Camii (968/1561), Çekrekçi Muslihuddin Camii (932/1525), Hacý Osman Mescidi (1000/1591), Hoca Durak (Baþçarþý) Camii (1283/1866), Çoban Hasan Camii (1291/1874), Hünkâr Köprüsü (862/1458), Šeher-Ćehajina Ćuprija (1585), Kozja Ćuprija (XVI. yüzyýl), Principov Most (1541); Hacý Sinan Tekkesi (1188/1775) ve Gazi Hüsrev Bey Hamamý, Gazi Hüsrev Bey Medresesi (Kurþumliya) (944/1537), Gazi Hüsrev Bey Bedesteni (1537), Brusa Bedesteni (958/1551), Gazi Hüsrev Bey Camii yanýndaki Saat Kulesi, Morića Han gibi eserler hâlâ ayaktadýr ve mimarinin muhteþem örneklerini teþkil etmektedir.

Bosna-Hersek Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý bünyesinde faaliyet gösteren ve Ýmam-Hatip Lisesi seviyesinde olan Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nin erkek ve kýz olarak iki bölümü halen devam etmektedir. Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi, Gazi Hüsrev Bey Camii’ne çok yakýn bir yerde yapýlan yeni binasýna taþýnacaktýr. Kütüphanede 17.000’i aþkýn yazma eser, 20.000’i aþkýn matbu Ýslâmî eserle 20.000’i aþkýn Boþnakça ve Avrupa dillerinde yazýlmýþ matbu eser mevcuttur. MUHAMMED ARUÇÝ

1462 yýlýndan önce burada Bosna sancak beyi Ýshak Bey veya oðlu Îsâ Bey tarafýndan ilk müslüman yerleþimi kuruldu. Gazi Ýshak Bey burada bir saray ve Fâtih Sultan Mehmed adýna Hünkâr Camii (Cami. 1530-31 yýlýnda yapýlmýþtýr. Gazi Hüsrev Bey Camii, Halep’teki Hüsrev Paþa Camii ile birlikte Osmanlý mimarisindeki tabhâneli camiler tipinin son örneklerindendir. Bu biçimde ibadet yerleri XVI. yüzyýlýn ilk yarýsýndan itibaren artýk yapýlmamýþtýr. Sað tarafta tabhâne odasýna bitiþik dýþtan kapýsý olan minare, Rumeli’deki Osmanlý dönemi minarelerinin çoðu gibi aþýrý derecede uzundur.) yanýnda bir hamam yaptýrdý. Bunlarýn Þubat 1462 tarihli vakfiyesinden ayrýca Medrese: Caminin karþýsýnda yer alan ve Hüsrev Bey’in annesi Selçuk Hatun adýna yapýlan medrese için Gazi Hüsrev Bey ayrý bir vakfiye hazýrlatmýþtýr. 8 Ocak 1537 tarihli bu vakfiyeye göre medresenin inþasý camiden birkaç yýl sonradýr Medresede 1960 yýlýna kadar yüksek dereceli Ýslâm ilahiyatý öðretimine devam edilmiþtir. Üstü kurþun örtülü olduðundan halk arasýnda Kurþumliya (Kurþunluca) olarak adlandýrýlmýþtýr.

Sýbyan Mektebi. Külliyenin doðu tarafýnda olduðu bilinen sýbyan mektebi 1697, 1766, 1788, 1831 ve 1842 yýllarýnda yanarak tamir edildikten sonra 1843’te tekrar ihya edilmiþse de bundan sonra artýk önemini kaybettiðinden Ekrem Hakký Ayverdi’nin tesbitine göre hiçbir iz kalmamacasýna ortadan kalkmýþtýr.

Kütüphane. Gazi Hüsrev Bey kurduðu külliyeye bir de kütüphane vakfetmiþti; ancak bunun binasýndan günümüze bir þey gelmemiþtir. Sonralarý Hünkâr Camii önündeki bir binaya taþman bu kütüphanede birçok deðerli yazma eser, þer’î sicil defteri ve vakfiye bulunmaktadýr.

Hankah (Tekke). Bu bina da artýk mevcut deðildir. Ýlk yapýldýðýnda Halveti tarikatýna ait olan tekke daha sonra Nakþibendî tekkesi olmuþtu. Avusturya’nýn iþgali sýrasýnda 1697’de yanan, 1755’te yeniden yapýlan, 1831 ve 1852’de tekrar yanan ve tamir edilen tekke sonralarý bütünüyle yýktýrýlmýþtýr.

Misafirhane, Aþhane, Ýmaret. Külliyenin batý tarafýnda olmasý gereken misafirhane ile aþhane-imaretten bugün bir iz kalmamýþtýr.

Hamam. Vakfiyesinde anýlmamaktaysa da hamamýn Gazi Hüsrev Bey Külliyesi’nin bir parçasý olduðu ve belki de vakfiyenin yazýlmasýndan sonra gelir saðlamak üzere yapýldýðý sanýlýr.

Hanlar. Gazi Hüsrev Bey Vakfý’na ait olmak üzere külliyenin çevresinde bazý hanlar bulunmaktadýr. Bunlardan yalnýz Taþhan olarak adlandýrýlaný esas evkaftan olmalýdýr. Diðerleri sonralarý vakfa baðlanmýþtýr.

Saat Kulesi. Gazi Hüsrev Bey’in vakfiyesinde adý geçmemekle beraber vakýflarýn ortasýnda yer alan saat kulesi de onun adýyla anýlýr. Herhalde vakýf mütevellileri tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Ekrem Hakký Ayverdi, Taþhan dýþýnda Gazi Hüsrev Bey Vakfý’na sonradan baðlanmýþ bazý hanlarýn da adlarýný verir. Bunlardan Ýmaret Haný, vakfýn misafirhanesi yerinde mütevelliler tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Hân-ý Cedîd adý verilen yapýnýn 1174-1179 (1760-1766) evkaf muhasebe defterlerinde adý geçer. Bu han, Mustafa Gül Aða tarafýndan yaptýrýlmýþ doksan iki odalý ve birçok dükkanlý bir yapý idi. Morica Han denilen yapý ise XVIII. yüzyýl baþlarýnda Gazi Hüsrev Bey evkafý mülkiyetine geçmiþtir. Ekrem Hakký Ayverdi, Gazi Hüsrev Bey evkafýna baðlanmýþ olan bir de Koluk Haný’nýn adýný verir. Semavi Eyice

Kerima Filan,Bosna-Hersek’te düzenlenmiþ ve bugüne kadar korunmuþ 1.092 vakfiye üzerine yaptýðý incelemede 1.092 vakfýn 249’nun (%23) kurucusunun da kadýnlar olduðunu ortaya çýkarmýþtýr.Bosna tarihinin en büyük vakýf insanlarýndan Gazi Hüsrev Bey’in eþi Þahdidar Hatun’un bir mescit ve bir mektep yapýlmasý için vakfettiði mallarýn deðeri 115.000 akçeye ilaveten 15.000 akçe deðerinde bir ev vakfetmiþtir.Hersek sancak beyi Sinan Bey’in eþi ve Sokollu Mehmet Paþa’nýn kýz kardeþi Þemsa Kadýn kurduðu 1582  tarihli  vakýfa 80.000 akçe gibi büyük bir meblað vakfetmiþtir.Sinan Bey camisi için de bir vakýf kurulmuþtur.Bosna-Hersek’te Osmanlý döneminde 690 vakfiye tespit edilirken vakýflarýn 263’ü (% 38,12 Saraybosna’da kurulmuþtur. Saraybosna’da kurulan vakýflarýn 62’si (% 23,58)  kadýnlar tarafýndan kurulmuþtur.