ÝRAN, AZERBAYCAN, ERMENÝSTAN ve                                                      GÜRCÝSTAN 

Günümüzde Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Ýran devletlerinin yer aldýðý coðrafya, Hulefa-i Raþidin döneminde (VII. yüzyýl ortalarý) Arap-Ýslam Devleti ile tanýþmýþtýr. Emevi ve Abbasi idaresinde kaldýktan sonra, XI. yüzyýlda Türk hakimiyetine girmiþ, XX. yüzyýl baþlarýna kadar Büyük Selçuklu, Ýlhanlý, Timurlu, Karakoyunlu, Akkoyunlu Safevi, Osmanlý, Afþar ve Kaçar gibi Türk-Ýslam devletlerinin hakimiyetinde kalmýþtýr.

            Türk-Ýslam medeniyetinin ve ictimai hayatýnýn en mühim kurumlarýndan olan vakýf, Ýslamiyet' in yayýldýðý tüm coðrafyada tesis edilmiþtir. Yukarýda bahsedilen coðrafyaya hakim olan Türk ve Ýslam devletleri, diðer Ýslam coðrafyalarýnda mevcut olan vakýf müessesesini ve diðer sosyal kurumlarý burada da ihdas etmiþlerdir. Mevcut kaynaklardan, tespit edilebilen bölgedeki en eski vakýf müessesesi, Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk yýllarýnda Sultan Tuðrul zamanýnda (1038-1063) Turgud Bey tarafýndan Þerif Halil Divani Zaviyesi için 29 Aralýk 1048' de Tebriz'de kurulmuþtur. Bundan önce Tebriz'de, Abbasi halifelerinden Harun Reþid (786-809 )' in zevcesi Zübeyde Hatun adýna Vlll. yüzyýlda yaptýrdýðý cami ile Mütevekkil (847-861)' in IX. yüzyýlda inþa ettirdiði Dýmýþkiye Camii bulunmakla birlikte, bu camilerin vakýflarýnýn olup olmadýðý bilinmemektedir.

            Ýlk Müslüman Ýlhanlý hakaný Mahmud Gazan Han (1295-1304)'ýn 1297-1303 tarihleri arasýnda Tebriz'de yaptýrdýðý Þenb-i Gazan Külliyesi, kayýtlan günümüze ulaþabilen bölgedeki en önemli vakýf müessesesidir. Gazan Han, külliyedeki türbe, cami, iki medrese (Hanefi-Þafii), hankah, tekke, misafirhane, rasathane, hastane, kütüphane, havuz ve hamam gibi dini, ilmi ve sosyal yapýlarýn ve personelin giderleri için bir vakýf kurmuþ ve 20 tümen ile 100 tümen (200.000 dinar-1.000.000 dinar) arasýnda bir geliri buraya vakfetmiþtir.

Gazan Han' ýn veziri Reþidüddin Fazlullah’ýn Tebriz'de yaptýrdýðý (1309) Rab-i Reþidi Külliyesi de bir vakýf müessesesidir. Rab-i Reþidi Külliyesi; cami, medrese, kitaplýk, rnekteb, hangah, aþevi, hastane, hamam, su deposu misafirhane, anbar, yetimhane türbe, eczane. fýrýn ve imaret gibi pek çok dini,  ilmi,  maarif ve kültür kurumundan oluþmaktaydý.  Reþidüddin, külliyenin bütün masraflarýnýn karþýlanmasý için bir vakýf tesis etmiþti. Kurulduðunda vakfýn yýllýk gideri 31.618 dinar nakit para, 385.899 maun (321.582 kg. buðday ekmeðidir.  Bu masraflarý karþýlamak üzere Tebriz, Yezd, Meraga, Þiraz, Ýsfahan ve Musul'da bulunan pek çok köy, bað, bahçe ve çiftliðin geliri buraya vakfederken ayrýca Anadolu ve Baðdat'ta beslettiði 250.000 kadar koyun ve diðer hayvanlarýnýn yün ve baðýrsaklarýnýn gelirini de buraya baðýþlamýþtý.

            Ýlhanlýlar döneminde Erdebil'de yaþayan Þeyh Safiyyüdin-i Erdebili, dergahýna baðýþlanan vakýf topraklar üzerinde Safeviyye veya Erdebiliyye ismi verilen tarikatýnýn temellerini atmýþtýr.   Emir Timur 1370-1405) bölgeye bakim olduðunda,   çaðdaþý olan Safeviyye þeyhi Hace Ali nazarýnda Erdebil'deki bazý topraklarý Þeyh Safiyyüdin-i Erdebili dergahýna vakfetmiþti. Bu vakfýn gelir kaynaklarýný, toprak gelirleri ile ziyaretçilerin bahþiþ ve adaklarý, ianeler ve çerað akçesi gibi yardýmlar teþkil etmekteydi.

Bölgede vakýf müessesesini yaygýnlaþtýran Karakoyunlu Cihanþah ile Akkoyunlu Uzun Hasan Bey olmuþtur. Cihanþah (1438-1467) ve Uzun Hasan Bey (1453-1478)  baþta Tebriz olmak üzere pek çok yerde dini, ilmi ve içtimai müesseseler tesis ettiler.   Tebriz'de Cihan þah'ýn yaptýrdýðý Muzafferiye Külliyesi (1465) ile Uzun Hasan Bey' in yaptýrdýðý Nasýriyye Külliyesi (1484), yine Uzun Hasan Bey ' in Urmiye'de inþa ettirdiði Hasan Padiþah Camii (Ulu Cami/Camj' i Kebir), vakýf müessesesi bulunan eserlerden bazýlarýdýr. Aþaðýda anlaþýlacaðý üzere, yine bu dönemde memleketin pek çok yerinde evladiyelik zaviye vakýflarý tesis edilmiþti. Hz. Peygamberin (s.a.v) soyundan gelenlere, din alimlerine ve zaviye mensuplarýna kiþisel dokunulmazlýk, babadan oðula geçen vergi muafiyetleri veya baðýþlar nakdi ücretler ve resmi veya yan resmi görevler bahþedilmiþtir.

Safeviler, Karakoyunlu-Akkoyunlu geleneðini yaþatmýþ ve kendileri de yeni vakýflar tesis etmiþlerdir.   Safaveviler Devleti'nin kurucusu Þah Ýsmail I (1501-l524) ’den baþlayarak, Safevi hükümdarlarý ilk baþta cedleri Þeyh Safiyüddin-i Erdebili vakfýný geliþtirdikleri gibi, Þah Abbas I (1588-1629) Tebriz ve Gence 'de kendi adýný taþýyan bire r cami ve külliye için vakýf kurmuþtur. Bu meyanda mahalli bölge hakimleri de vakýflar tesis etmiþlerdir. Mesela: Gence hakimi Sultan Ahmed, 5 Kasým l554 ' de Ýtdjl Köyü'nde inþa ettirmek istediði cami ve zaviye için, bazý köy ve mezra' alarýn gelirini vakf etrnýþti. Keza yine Tebriz' de XVI. yüzyýlda inþa edilen Þah Maksud Camii ile Mirza Sadýk' ýn Sadýkiyye Camii ve Medresesi’nin de vakýflarý vardý.

Osmanlýlar, Azerbaycan,   Ermenistan, Gürcistan ve Ýran bölgesine karþý birisi XV. yüzyýl sonlarý diðeri XVIII yüzyýl baþlarý olmak üzere iki büyük sefer düzenlemiþlerdir. Bu iki seferin de temel amacý, zikredilen bölgeyi ele geçirerek týpký Anadolu, Kuzey Afrika ve Balkanlarda olduðu gibi buraya da hakim olmak ve yerleþmektir. Osmanlý hükümeti, bölgede halkýn tasvip edebileceði idari, iktisadi, içtimai bir sisteminin kurulmasý ve halka yönelik politikalarýn uygulanmasýný, yerleþmeyi saðlayacak etkenlerin baþýnda görmüþtür. Bu meyanda bölgede, imar faaliyetlerinde bulunmuþ, ticaret yollarýnýn güvenliðini saðlayacak tedbirler alarak, kadýlýk. defterdarlýk, beylerbeylik, sancakbeylik gibi kazai, mali ve idari teþkilat oluþturmuþ, halka istimalet (“halký ve özellikle gayri müslim tebaayý gözetme, onlara karþý hoþgörülü davranma, raiyyetperverlik”) vererek gönüllerini kazanmaya çalýþmýþ, sosyal ve iktisadi hayatta çok önemli yere sahip vakýf müessesesini canlandýrmýþtýr.

         Bununla birlikte. Osmanlýlarýn bölge deki vakýflara ilgi duymasý, sadece yerleþme gayretiyle izah edilemez. Cami ve mescid gibi ibadet yapýlan dini yapýlarýn, mekteb, medrese gibi eðitim kurumlarýnýn iþlevlerinin sürdürülebilmesi ve ibadet ve eðitim ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý, dini hassasiyetler ve din büyüklerine karþý duyulan sevgi ve muhabbet, kýrsal kesimde ibadet dini eðilim ve ticari yollarýn güvenliðinin saðlanmasýna dahi katkýda bulunan zaviyelerin muhafazasýnýn gerekliliði ve hatta baþta sýnýr kentleri (Kars, Erzurum, Trabzon)  olmak üzere gerek Anadolu kentlerinin ve gerekse transit taþýmacýlýkla Avrupa ülkelerinin ihtiyaç duyduðu hammaddenin aðlanabilmesi için, Ýran-Azerbaycan þehirlerinin ekonomik ve mimari yönden geliþtirilmesi (vakýflar kanalýyla) zorunluluðu, Osmanlýlarýn tüm bu alandaki mevcut vakýflara sahip çýkmasýnda etken olmuþtur.

               Osmanlýlarýn resmen tanýdýklarý ve defterlere kaydettikleri bölgedeki vakýflar, Büyük Selçuklulardan Ýlhanlý, Celayir, Timurlu, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevilere, onlardan da Osmanlýlara intikal eden vakýflardýr. Bu durum Türk- Ýslam devlet geleneðiyle birlikte Ýslam geleneðinin devamlýlýðýný göstermesi bakýmýndan çok önemlidir.

Osmanlýlarýn, Ýran-Azerbaycan-coðrafyasýyla esaslý bir þekilde ilgilenmeye baþlamalarý, Fatih Sultan Mehmed dönemine (1451 -1481) rastlar. Bu dönemde baþlayan Osmanlý-Akkoyunlu mücadele(Otlukbeli) Þah Ýsmail’in kurduðu Safevi Devleti ile yaklaþýk iki asýr süren siyasý, askeri, iktisadi ve içtimai pek çok alanda devam etti. Uzun süren mücadele sýrasýnda savaþlar ve can kayýplarýna raðmen Osmanlýlar, bölge halkýna zarar vermemek ve istimaletlerle onlarýn gönüllerini kazanmak için büyük gayret sarf ettiler. Sultan IV. Murad Baðdat kuþatmasý sýrasýnda bu hususu þu þekilde dile getirmiþti: “Biz bunda Kýzýlbaþ kýrmaða gelmedim. Bu kal’a-i Baðdad bize ecdôdýmýzdan mirasdýr, bunun içün geldim. Beni isteyeýý bana gelsün, dalýi Þahýn isteyen þahýna varsun. Kimesne mani deðil, ruýhsaddýr.”

Nitekim Osmanlýlar, Safevilerin mukaddes kenti Erdebil ' i ele geçirdiklerinde (1725) Safevilerin atasý ve devlete adýný veren Þeyh Safiyyüddin-i Erdebili'nin türbe, mescid ve imaretten oluþan külliyesine, mühim bir geliri vakfetmiþlerdir. Ayný þekilde Safeviler tarafýndan mukaddes kabul edilen Þeyh Nizami, Karaman Baba, Þeyh Siraceddin-i Ensari, Sultan Pir Hüseyni, Þeyh Ýsa el-Ensari, Ýmam Zeynel Abidin, Mir.l3 Ýbrahim ve Muza Sadýk gibi pek çok deðerli insan için de vakýflar tesis edilmiþti. Osmanlýlar, Sultan II. Murad (1421- 1451)'dan itibaren Erdebil tekkesini deðerli kýlmýþ, mücadelenin en þiddetli dönemlerinde dahi bu deðeri eksiltmemjþtir. Nitekim þehri ele geçirildiklerinde, gerek Þeyh Safiyyüddin-i Erdebili Dergahý 'na baðladýklarý vakýflar ve gerekse þehri tamir etmede gösterdikleri gayretler, verdikleri deðeri gösterir.

Bu durum sadece Osmanlý devletine mahsus deðildir. Büyük Selçuklu döneminin iþlendiði bölümde anlatýldýðý üzere Selçuklu devleti de böyle bir tavýr sergilemiþti.

Prof. Ali Sinan Bilgili tarafýndan kaleme alanýn, Vakýflar Genel Müdürlüðü tarafýndan 2011 yýlýnda yayýnlanan, Ýran, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’da Osmanlý Vakýflarý (XVI-XVIII Yüzyýllar) isimli kitaptan özetlenmiþtir.