Eklenme Tarihi : 11/10/2025
G�ncelleme Tarihi : 11/10/2025
Okunma Say�s� : 81
Yorum Say�s� : 0

Erdebil Ve Gence

ERDEB�L SANCA�I

Osmanl� H�kimiyetinin Tesisi

Sasani h�k�mdar� Yezdicerd ll ' nin o�lu Firuz taraf�ndan V. y�zy�lda kuruldu�u kabul edilen Erdeb il Sasanilerden sonra Hazar T�rklerinin eline ge�ti. Hz. �mer (r.a.) devrinde, Huzeyfe b. el-Yeman taraf�ndan �slam topraklar�na kat�ld� (642). Hz. Ali (r.a.) devrinde Azerbaycan valisi tayin edilen E�'as b. Kays el-Kindi, buraya Arap a�iretlerini yerle�tirerek �ehri b�y�tt� ve bir de cami yapt�rd�.

Emeviler ve ard�ndan Abbasilerin eline ge�en �ehir, umumiyetle Af�in ve Meng� ��r gibi Abbasi hizmetindeki T�rk komutanlar taraf�ndan y�netildi. �ehir,

�

Abbasi hilafetinin sars�ld�� IX.y�zy�l sonlar�nda Saco�ullar�n�n eline ge�ti. Sel�uklular devrinde T�rk n�fusu artan Erdebil, XIII. y�zy�lda Mo�ol istilas�na u�rad�. �lhanl�lar devrinde imar edilen ve T�rk n�fusunun daha da artt�� ehir, XIII. Y�zy�l sonlanda do�ru bir y�ld�z gibi parlayan �eyh Safiyy�ddin-i Erdebili'ye dergah oldu ve onunla birlikte Erdebil �nlendi. �ehir, XV. y�zy�l ba�lar�nda Emir Timur, asr�n ortalar�nda Karakoyunlu, 1470'de Akkoyunlu denetimine girdi. XVI y�zy�l ba�lar�nda Safevi Devleti nin kurulmas�yla birlikte, devletin mukaddes payitaht� oldu.

XVI. y�zy�l ba�lar�nda ba�layan Osmanl�-Safevi m�cadelesinin ilk d�nemlerinden itibaren Osmanl�lar, Erdebil ' i ele ge�irme iste�inde bulundular. Ancak bu emellerine Sultan III. Ahmed d�neminde (1703-1730) ula�abildiler: Erzurum beylerbeyi ve �irvan muhaf�z� olan Mustafa Pa�a, 1724 Aral��nda ba�latt�� harekatla, A�ustos 1725'de Tebriz'i, ard�ndan Urmiye Erdebil'i ele ge�irdi.

�

b�lgeyi tahrir ederlerdi. Erdebil Vilayeti de bu genel politika �er�evesinde ba�layan tahrir 1728' de sonu�land�.

Osmanl� devletinin Erdebil�deki hakimiyeti uzun s�rmedi. Kirman�ah anla�mas� sonucunda (10 Ocak 1732) Erdebil Safevilere teslim edildi. B�ylece Erdebil�deki Osmanl� hakimiyeti sona erdi. (

�

T�rk-�slam d�nyas�nda b�y�k ��hret sahibi olan �eyh Safiyy�ddin �shak, Emin�ddin Cebrail'in o�lu olup l252�de Erdebil�de do�du. �eyh �brahim Zahid-i Geylani'ye intisap ederek, onun yan�nda yeti�ti. �eyh �brahim' in vefat� �zerine �eyhlik makam�na ge�ti. �lhanl�lar d�neminde Mahmud Gazan Han (1295-1304) ve veziri Re�id�ddin Fazlullah��n deste�ini g�rd�. Azerbaycan. �ran, De� t-i K�p�ak ve K�r�m��da yapt�� ir�ad faaliyetlerinde bulundu.

Hazreti e�-�eyh Safi�nin etraf�na toplanan m�rid kitlesiyle Safeviyye veya Erdebiliyye ismiyle tan�n tarikat te�ekk�l etti. Eyl�l 1334 tarihinde vefat eden �eyh Safiyy�din�in yerine

�

neslinde �eyh Sadreddin-i Erdcbili, Hace Ali-i Erdebili, �eyh �brahim-i Erdebili, �eyh C�neyd -i Erdebili, �eyh Haydar-� Erdebili, Sultan Ali-i Erdebil� ve �ah �smail I tarikat�n ba��na ge�ti. Hace Ali-i Erdebili (1393 -1429 ) zaman�nda b�lgedeki bir k�s�m topraklar, Emir Timur taraf�ndan Safeviyye Dergah�na vakfedildi. Tarikat, Emir Timur�un, y�netici z�mreye verdi�i tekkenin faaliyetlerine kar��mama emriyle bir t�r �zerklik kazand�. Dergaha tan�nan bu imtiyaz pek �ok tasavvuf ehlinin burada toplanmas�na sebep oldu�u gibi Emir Timur' un Anadolu'dan g��rd�� Tatar-� Rum (Kara Tatarlar )' dan bir

�

k�sm� da tekke etraf�nda topland�. Ba�lang��tan itibaren Ehl-i S�nnet' in �afii mezhebine mensup bir tarikat olan bu te�ekk�l, Hace Ali'den sonra gerek �ii mezhebinin, gerek T�rkmen hayat tarz� ve dini-k�lt�r inan�lar�n�n ve gerekse S�nniler taraf�ndan bat�ni olarak nitelendirilen fikirlerin etkisiyle K�z�lba�l�k denilen anlay��a temay�l etmeye ba�lad�. �eyh C�neyd zaman�nda (1447-1460) siyasi gayeler ta��maya ba�layan bu tarikat m�ntesiplerine �eyh Haydar zaman�nda K�z�lba� denildi. Son olarak Safeviyye tarikat� I. �ah �smail (1494 - 1524)' in K�z�lba�l�� siyasalla�t�rmas� ve mensuplar�n� te�kilatland�rmas�yla devletle�ti (1501) . Bu devlete �ran ve Azerbaycan co�rafyas�nda b�y�k bir etki yapan �eyh Safi' nin ad�na izafeten Safevi Devleti ad� verildi.)

Safevi s�lalesinden �ah �smail ile birlikte bir�ok ki�inin mezar�n�n da yer ald�� eyh Safiyy�ddin K�lliyesi t�rbe, tekke, k�t�phane, mescid ve di�er sosyal tesislerden olu�maktad�r. K�lliye�ye muhtelif zamanlarda in�a edilen Revak (Kandilhane). �inihane, Cennetsera Mescidi, ��ra�hane, �ilehane ve �ehidgah ile geni�lemi�tir. T�rbenin yan�nda �ah �smail I merkat� ve XVI. y�zy�lda in�a edilmi� bir mescid, mescidin do�usunda k�t�phane bulunur. �ah Tahmasb I ve �ah Abbas taraf�ndan �eyh Sa'di'nin divan� gibi �ok nadide el yazmalar� k�t�phaneye kazand�r�lm��t�r. Ancak k�t�phane ve t�rbedeki de�erli e�yalar, i�gal s�ras�nda Ruslar taraf�ndan soyulmu�tur.

�

Vak�f �art�na g�re g�revli be� huffaz dergah mescidinde her Cuma g�n� (M�lk suresi veya ba�ka bir s�re-i �erif) m��hikkinlere, di�er be� huffaz �eyhin t�rbesinde her sabah, otuz ecza-han �eyhin t�rbesinde her sabah, bir c�z okumak ve mu'arrif de her Cuma, Kur 'an- � Kerim' i muhikkinlere okuma tarifi yapt�rmak �art�yla �crete ba�lanm��t�r.

�

Osmanl�lar, Erdebil'i ele ge�irdiklerinde, �ah �smail I zaman�ndan ba�layarak devam edegelen �eyh Safiyy�ddin-i Erdebili Dergah� evkaf�n� mukarrer k�larak muhafaza ettiler. Bu meyanda dergah�n vergi muafiyetleri aynen devam etti�i gibi Osmanl� idaresinin sona ermesinden sonra da vak�f ve muafiyetler devam etti.

Vakf�n gider kalemlerini vazifeliler �denen ma a�lar ve imaretin ihtiya� duydu�u mallara yap�lan harcamalar olu�turmaktad�r. �eyh Safiyy�ddin-i Erdebili vakf�ndan g�revlilere (m�tevelli, naz�r-� vak�f, hatip, imam, vaiz, m�derris, huffaz, ecza- han, muarrif, muallim-i s�byan, kayyum, ferra�, t�rbedar, katib-i evkaf, cabi, hazinedar , haf�z-� k�t�b, katib-i kiler, vekil-i har�, bevvab, tabbah, habbaz, suyolcu ve saka�ya y�ll�k toplam 437.190 ak�e, t�rbe ve mescid i�in (ayd�nlatma ve d��eme) i�in 140.520 ak�e, imaret (yemek masraf� ve misafir az�� i�in) toplam 747.180 ak�e �deme yap�lmaktad�r. Buna g�re vakf�n gelir toplam� 1.407.383 ak�e, gider toplam� ise 1.381.530 ak�edir.

Erdcbil �ehrinin Niyardebir Mahallcsi'ndeki Pir Abd�lmelik mescidinin ve Tabar mahallesindeki �mani mescidinin y�ll�k 56.640 ak�e tutar�ndaki masraf� vak�ftan kar��lan�yordu.

GENCE SANCA�I

Gence b�lgesi, tarihte Sabir, Hazar, Arap, Salari, Saci, �eddadi, B�y�k Sel�uklu, �ldeniz, Harizm�ah, �lhanl�, Celayir, Timurlu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu hakimiyetlerinde bulunduktan sonra, XVI. as�r ba�lar�nda Safevi Devletinin idaresine girdi. 1 Eyl�l 1588�de �ehri Osmanl� topraklar�na katan Ferhad Pa�a, �ehir etraf�ndaki ba� ve bah�elerle, �ehirdeki kervansaray, hamam ve d�kkanlar�n tahrip edilmemesini emretti. Ferhad Pa�a fetihten iki g�n sonra imar faaliyetlerine ba�lad�. �ehre bir i� kale ve mahalleleri i�ine alacak �ekilde sur in�a etti. l590'da yap�lan anla�ma ile Safeviler, Gence ve Karaba� havalisini Osmanl�lara b�rakt�lar. �mar faaliyetleri daha sonraki y�llar da da devam etti. 1594 y�l�nda Gence kad�lar�na g�nderilen bir h�k�mde, cami ihtiy ac� olan yerlere cami ve mescid yap�lmas�, kendi mallar�ndan cami yapt�rmak isteyen hay�r sahiplerine ve vak�flara yard�mc� olunmas� emredildi. Gence ele ge�irildikten hemen sonra tahrir edilmeye ba�land�. Bu tahririn amac�, arazinin timar ve vak�flara taksimi, devlet hazinesine gelir ve muhafazada bulunan askerin ulufesini temin etmekti.

Osmanl� hakimiyeti 18 y�l s�rd�kten sonra, eski Safevi kentlerini bir bir geri alan �ah I. Abbas 6 ayl�k ku�atmadan sonra, beylerbeyi Mehmed Pa�a'n�n aman dilemesiyle 4 Temmuz 1606'da �ehri geri ald� ve tahrip etti. Ard�ndan da eski �ehrin 1 fersah (yakla��k 6 km.) �tesine yeni bir �ehir kurdurdu.

Yakla��k bir as�r Safevi hakimiyetinde kalan �ehir, stratejik sebebleri g�z �n�ne alan Osmanl� h�k�metinin l722'de Gence' nin bir an evvel zapt edilmesi karar� gere�i g�revlendirilen Silahdar �brahim Pa�a taraf�ndan 100 Ekim l723'de Gence'yi ald� ise de, serdarl�ktan al�nd�� i�in �ehri terk etti.

Rusya ile 1724 y�l�nda anla�ma yap�ld�ktan sonra, ileri harekata ge�en Erzurum valisi Hac� Mustafa Pa�a iki ayl�k bir ku�atmadan sonra 4 Eyl�l 1725' de Gcnce ' yi ele ge�irdi.

�kinci Osmanl� hakimiyeti de uzun s�rmedi. K�pr�l�-zade Abdullah Pa�a komutas�ndaki Osmanl� ordusu Arpa�ay Sava��' nda (Haziran 1735) yenilince. �ah Nadir-i Af�ar, Rus top�u uzmanlar�n�n yard�m�yla, bir ayl�k bir ku�atmadan sonra, 9 Temmuz l 735'de �ehri i�gal ederek Gence'yi savunan asker ve halka kar�� olduk�a sert davranarak pek �ok ki�iyi k�l��tan ge�irdi.

Aile vak�flar�, malikane sahibi baz� kimselerin servetlerini muhafaza etmek i�in arruflan alt�ndaki topraklar�n gelirlerini kendisine, �l�m�nden sonra ailesine ve nesline ba��lamalar�yla ortaya ��km��t�r. l 595 ' de Gence ' nin Arrani Nahiyesi' nde �urumi ve Pir Cibin isimleri ta��yan �� eltik nehrinin malikaneye ait hisse gelirleri, kay�tlarda bulunmayan malikane sahiplerinin aile vak�flar�na kaydedilmi�tir. Yap�lan hesaplamaya g�re; bu aile vakf�n�n 12.000 ak�elik bir gelire sahip oldu�u s�ylenebilir.

�mam-zade �eyh Muhammed Zaviyesi Vakf�

�eyh Muhammed, defter kayd�na g�re Hz. H�seyin (r.a.) soyundan, Oniki �mam'�n be�incisi �mam Muhammed Bak�r'�n neslindendir. Gence kalesinin yak�ndaki zaviyenin 15095 y�l�nda ayn� nahiyedeki iki mezra ve bir de�irmenden(Hatibi ve Ku�gan mezralar� ve G�k�e Sultan de�irmeni) 5.308 ak�e vak�f geliri bulunmaktayd�.

�eyh Nizami T�rbesi

�eyh Nizami ( Nizami Gencevi-1150-1214) Genceli olup Azerbaycan ve �ran��n en b�y�k �air ve ediplerin den biridir. Azerbaycan��n en g�zel t�rbelerinden birisi �eyh Nizami�nin medfun oldu�u t�rbedir. T�rbe K�rek Nahiyesinde olup, Ferhad Pa�a veya H�z�r Pa�a taraf�ndan vakfiyesindeki �artlar gere�i i�lem yap�lm��t�. T�rbe vakf�n�n 17.480 ak�e geliri, vakf�n yemek, tamir ve personel gideri y�ll�k 14.868 ak�eydi.

�eyh Karaman Zaviyesi

�eyh Karaman hakk�nda bilgi bulunmamaktad�r. Kitab-� Diyarbekriyye de Karakoyunlu d�neminde (1420-1595) ya�ayan

Pir Karaman isimli bir �ahsiyetten bahsedilmektedir. 1595 y�l�nda zaviyenin 4.500 ak�e geliri bulunuyordu.

Ali Bah�i Zaviyesi Vakf�

Tarihi ge�mi�i hakk�nda bilgi bulunmayan Ali Bah�i�ye ait zaviyenin 1.000 ak�e vak�f geliri vard�.

�eyh Muhammed Zaviyesi

Hakk�nda bilgi bulunmayan �eyh Muhmmed�e ait zaviyenin 1595 y�l�nda 16.450 ak�e vak�f geliri bulunuyordu.

�eyh Siraceddin-i Ensari Zaviyesi

En �ok hadis rivayet eden, 19 gazaya kat�lm�� sahabelerden Hz. Cabir-i Ensari�nin neslinden �evh Kemaleddin'in o�lu olan �eyh Sirraceddin�e ait zaviye Dezak nahiyesi- �eyhler k�y�nde olup vak�f geliri ak�e olarak belirtilmeyen evladiyelik bir vak�ft�r.

Sultan Ahmed (�ehriyari) camileri Vakf�

Erzurum valisi Hac� Mustafa Pa�a' mn 4 Ey�l 725' de Osmanl� idaresine soktu�u Gence �ehrinde ki selatin camilerine, Gence Sanca��'ndaki bir tak�m gelirler, devrin h�k�mdar� Sultan III. Ahmed�in emriyle vakfedilmi�ti. 1727 tarihli tahrir defterine g�re selatin camileri aras�nda ayr�m yap�lmaks�z�n '�evka f- cevami'-i hazret-i �ehriyari" ad�yla bir vak�f olu�turulmu�tu. Defter kayd�na g�re, baz�s� harap, baz�s� mamur olan bu cami ve mescidlerin say�s� 15 idi. Aralar�nda �ah I. Abbas��n yapt�rd�� ah Abbas (Camii Kebir) ninde bulundu�u �ehriyari camilerine vakfedilen toplam vak�f geliri 286.800 ak�edir.

Yukar�da zikredilen Gence Sanca�� vak�flar�n�n 1595 y�l�ndaki toplam geliri 71.288 ak�e, 1717 y�l�nda ise 286.800 ak�edir.

Sitedeki

�nceki Yaz�s� Sonraki Yaz�s�

Yazar�n

�nceki Yaz�s� Sonraki Yaz�s�

( Erdebil Ve Gence ba�l�kl� yaz� Mustafa ESER taraf�ndan 11/10/2025 tarihinde sitemize eklenmi�tir. Sitemizde yay�nlanan eserlerin hukuki sorumlulu�u , kullan�lan materyaller ve yaz�n�n i�eri�i yazarlar�na aittir.�zin al�nmadan kaynak g�sterilse bile sayfam�zdaki eserler ba�ka yerde yay�nlanamaz. Eserlerin izin al�nmadan kopyalanmas� ve kullan�lmas� 5846 say�l� Fikir ve Sanat Eserleri Yasas�na g�re su�tur. )
Okudu�unuz Yaz�n�n Site Kurallar�n� �hlal Etti�ini D��n�yorsan�z, Site Y�netimine Bildirmek ��in T�klay�n�z.

Erdebil Ve Gence

EdebiyatEvi.Com | Edebiyat ve K�lt�r Platformu

EdebiyatEvi.Com | Edebiyat ve K�lt�r Platformu

EdebiyatEvi.Com | Edebiyat ve K�lt�r Platformu