HOY SANCAÐI

(Horasan ereni ve Türkmen þeyhi Hacý Bektaþ-ý Veli (1209-1271) XIII. Yüzyýlda Anadolu’ya göç etmiþ Haydari veya Yesevi derviþlerindendir. Mezarý dergahýný kurduðu ve yaþadýðý Sulucakarahöyük (Hacý Bektaþ) te olan Hacý Bektaþ-ý Veli’nin nesli hakkýnda araþtýrmacýlar ve Alevi-Bektaþi toplumunda farklý görüþler vardýr. Kendilerini bel evladý olarak nitelendirenler, Hacý Bektaþ’ýn Kadýncýk Ana (Kutlu Melek) ile olan evliliðinden nesli olduklarýný iddia ederken, Yol evladý olduklarýn iddia edenlerse, Hacý Bektaþ’ýn hiç evlenmediðini, mücerred (bekar) kaldýðýný kendilerinin de Kadýncýk Ana’dan gelen nefes ile yol evladý olduklarýný iddia etmektedirler. Ýslam tasavvuf geleneðinde bekarlýk gibi bir gelenek yoktur. Bekarlýk geleneði Bektaþi tarikatýnýn ikinci kurucusu sayýlan Balým Sultan (ö.1516) tarafýndan gelenek haline getirilmiþtir.) 

Hoy sancaðýnda bulunan adýna zaviye kurulmuþ olan Pir Saltuk'un tarihi þahsiyeti hakkýnda kaynaklarda açýklayýcý bir bilgi bulunmaz.   1728 tarihli defter kaydýna göre Pir Saltuk Hacý Bektaþ-ý Veli’nin neslinden olup Hoy sancaðýnda inþa ettiði zaviyede yaþamýþ ve burada vefat etmiþtir. Kesin olmamakla birlikte zaviye 1438-1478 tarihleri arasýnda inþa edilmiþ olabilir. (A.S.B)

Kuruluþundan itibaren gelen-geçen  (ayende ve revende)  yolcularý barýndýrma, yedirip, içirme(itam-u taam) iþlevi yüklenen zaviyenin vakfýnýn toplam geliri 11.900 akçeyi bulmaktadýr.  

Sultan Pir Hüseyni Zaviyesi

Tarihi þahsiyeti hakkýnda bilgi olmayan Pir Hüseyni’ye ait zaviye Hoy Sancaðý- Gerger Nahiyesi-Alemdar köyünde olup vakýf senedi Osmanlý öncesi hükümdarlar tarafýndan verilmiþtir.

Han Ahmed Zaviyesi

            Tarihi þahsiyeti hakkýnda bilgi bulunmayan Han Ahmed’e ait zaviye Hoy sancaðýnda adýný taþýyan köyde bulunmaktaydý. Zaviyenin 25.00 akçe geliri bulunmaktaydý.

            1593 yýlýnda Hoy sancaðý vakýflarýnýn- Osmanlýlar-tarafýndan saðlanan- geliri 25.000 akçe, 1728 yýlýnda ise 12.760 akçedir.

                                            NAHÇIVAN SANCAÐI

  Hz. Osman (ra) zamanýnda Ýslam topraklarýna katýlan Nahçývan, Emeviler zamanýnda Aziz b. Hatim tarafýndan yeniden inþa edildi. Saci, Selçuklu, Ýldeniz, Harizmþah, Ýlhanlý, Timurlu ve Koyunlu hakimiyetinde kaldýktan sonra Þah Ýsmail tarafýndan Safevi topraklarýna dahil edildi. Çaldýran savaþý sonrasýnda, 1554 tarihinde, III. Murad zamanýnda (1574-1595) vuku bulan Osmanlý-Safevi savaþlarý sýrasýnda yeniden, Osmanlý yönetimine alýndý. Osmanlý yönetimi uzun sürmedi. I. Þah Abbas 1603 yýlýnda Nahçývan’ý zaptetti. IV. Murad zamanýnda (1633) Vezir-i Azam Mehmed tarafýndan yeniden Osmanlý topraðý yapýldý ve kalesi yýktýrýldý.   Nahçývan bölgesi en son 1723 yýlýnda tekrar alýndý ve tahriri yapýldýysa da 1735 yýlý Ekim ayýnda Þah Nadir-i Afþar tarafýndan Safevi topraklarýna dahil edildi. 1590 tarihinde Nahçivan þehrinde; Ca.mi-i Kebir, Süfi Halil, Mehmed Kethüda, Kýzýl] Arslan  camileri  ile  Þeyh Emineddin,  Aða,  Ahmedi,  Hoca Halil, Keçeci, Sultan Mahmu,d, Sabayuru'l- Melik, Ýsmailan, Hacý Salli ve Basri mescidleri bulunmaktaydý. Bunlardan sadece Cami-i Kebir ve Sufi Halil camilerinin evkafý olup, diðerlerinin hiçbir vakýf mülkü yoktur. Bunlar sýrf müminlerin maddi yardýmýyla idare edilmektedir.

 Cami-i Kebir

            Nahçivan’ýn en önemli dini-abidevi eseridir. XIII. Yüz yýlda Ýldenizliler tarafýndan inþa ettirilmiþtir. Cami-i Kebir (Sultan Murad Camii) vakfýnýn 1590 yýlýnda toplam vakýf geliri 375 akçedir.

 Hýzýr Paþa Camii

            1591-1596 yýllarýnda Revan, Gence ve Badat Beylerbeyi Hýzýr Paþa tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.

 Hace Parak Camii

            Alýnca nahiyesi- Hace Parak köyündeki camidir. Cami-i Kebir, Hýzýr Paþa Camii ve Hace Parak camiinin vakfý ortak kaydedilmiþtir. (Nisan 1723) Üç camiye ait vakfýn toplam 56.346 akçeyi bulan gelirinin 44.250 akçesi personel yevmiyesine, 12.096 akçesi ise camilerin masraflarýna tahsis edilmiþti. 

 Sufi Halil Cami ve Medresesi

Muhtemelen Akkoyunlu Uzun Hasan ve Yakub Beylerin Atabegi Sufi Hali Bey (ö.1491) yaptýrýlmýþtýr.

 Mevlana Þeyh Ýsa- el Ensari

            Ýlim ve nüfuz sahibi muhterem bir þahsiyet olan Þeyh Ýsa’ya III. Murad tarafýndan vakýf gelirleri verilmiþti.

 Þeyh Yusuf (Þeyh-zadegan) Dergahý

            Ekim 1162 yýlýnda vefat eden Ahi þeyhi Yusuf b. Kuseyr için Þemseddin Ýldeniz tarafýndan bir türbe yaptýrýlmýþ, dergah ise Akkoyunlular zamanýnda kurulmuþtu. Avarýz, tekalif ve her türlü tartý-ölçü vergilerinden muaf tutulan dergahta Þeyh Yusuf’un neslinden þeyhzadeler yaþamaktaydý.

 Seydi Ahmed, Pir Seydi, Seydi Hüseyin ve Seydi Mehmed

            Suremerek-i Suðla köyünde yaþayan bu kiþiler Safeviler tarafýndan vergiden muaf tutulmuþlardý. Muafiyeti belgelemeleri karþýlýðý muafiyetin devamý için ferman yazýlmýþtýr.

 Mevlana el-Kadi

            Tarihi þahsiyeti hakkýnda bilgi bulunmayan Mevlana el-Kadi 42.500 akçe vergi geliri olan Mihranþah köyünde yaþayan salih bir zat olduðu anlaþýlýyor.

 Mevlana Muhammed Vakfý

            Karakoyunlu beylerinden Bozdoðan Bey’in oðlu Emir Ziya-ül Mülk’ün torunu olan Mevlana Muhammed’e, Ferhad Paþa’nýn 1593 tarihli seferi sýrasýnda gösterdiði yararlýklar sebebiyle ecdadýndan kalan mülklerinin ve 14.000 akçe gelirli vakfýn tasarrufu verilmiþti.   

 Ýsfendiyar Zaviyesi

            Ýsfendiyar hakkýnda da bilgi bulunmamaktadýr. 1727 yýlýnda Mül-ki Aslan nahiyesi Çehre köyündeki zaviye ziyaret yeri olup getirilen kurbanlýklarýn satýþýndan ele edilen kar fakirlere daðýtýlmaktaydý.

 Þeyh Ebu-l Nasr-ý Horasani Zaviye ve Cami vakfý (Sultan Murad Camii)

            Hurufilerin lideri olan Ebu-l Nasr’ýn vakfiyesi Osmanlýlar tarafýndan kabul edilmemiþ ve cami 1727 yýlýnda Sultan Murad camii olarak kayýt edilmiþti.

 Osmanlýlar tarafýndan Nahçivan Sancaðý’nda ki vakýflara baðanan gelir 1590-1595 yýlýnda 15.425, 1717-1728 döneminde ise 66.097 akçeyi bulmaktadýr.

                                                 ORDUBAD SANCAÐI

  Hz. Osman (ra) zamanýda Habib. B. Mesleme tarafýndan Ýslam topraklarýna katýlan Ordubad, Saci, Ýldeniz, Harizmþah, Ýlhanlý, Timurlu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevi hakimiyetinden sonra Yavuz Sultan Selim ve Kanuni zamanýnda Osmanlý topraklarýn dahil edildi.  III. Murad döneminde ( 1574-1895) tekrar Osmanlý yönetimine geçti. 

 Ordubad Cami-i Kebir (Sultan Murad Camii)

            Su þehri mahallesinde banisi ve mimarý bilinmeyen cami I. Þah Abbas tarafýndan geniþletilmiþ ve vakfa baðlanmýþtýr. Cami vakfýnýn geliri 31.890 akçe olup personel ücreti ve cami masraflarýna harcanmaktadýr.

 Mirza Ýbrahim Medresesi Vakfý

Medrese vakfýnýn 23.980 akçe geliri olup, müderris, talebe harçlýðý ve medrese tamirine harcanmaktadýr.

Veniz Köyü Mescidi Vakfý

            Azadciran nahiyesi Veniz köyünde Cuma mescidi olduðu için vakfa baðlanmýþtýr.

 Dir (Deyr) ve Girne köyleri vakýf bað ve Çiftlikleri

 Ordubad Sancaðýnda Osmanlýlar tarafýndan 1727-28 döneminde vakýflara baðlanan gelir toplamý ise 55.960 akçeyi bulmaktadýr.

                            REVAN SANCAÐI

Revan Bölgesi VII. Asýrda Müslüman Araplarýn, 1064 yýlýnda ise Selçuklularýn eline geçti. Þah Ýsmail zamanýnda þehir halini aldý.  Osmanlarýn Revan bölgesine ilk geliþleri 1514 yýlýnda oldu.(Çaldýran savaþý)    III: Murad zamanýnda Rumeli Beylerbeyi Gerhad Paþa taraðýndan yeniden Osmanlý topraklarýna katýlan Revan bölgesi bu zaman zarfýnda harap olan þehri imar etmek için çok çaba sarfetti. Sultan IV. Murad zamanýna kadar þehir birkaç kere daha el deðiþtirdi. Ve tahrip oldu, Sultan IV. Murad 1635 tarihinde yeniden Osmanlý yönetimine geçen þehrin imarýný emretti. 1639 Kasrý Þirin anlaþmasýyla þehir Safevilere býrakýldý.

            3 Ekim 1724 yýlýnda Köprülüzade Abdullah Paþa Revan’ý yeniden Osmanlý topraklarýna kattý. Revan þehrindeki yýkýmý telafi etmek isteyen Osmanlý yönetimi vakýflarý aktifleþtirdi. 1735 yýlýnda Afþar Þah Nadir-i Afþar þehri ele geçirdi.

 Sultan Ahmed Han Vakfý (Cami, mescid, medrese)

            IV. Murad’ýn Revan’ fethettiðinde Cuma namazýný kýldýðý cami, III. Ahmed zamanýnda (1703-1730)tesmiye edildi. Sultan Ahmed vakfý Revan kalesi içindeki ve varoþlardaki tüm cami, mescid ve bir medreseyi kapsýyordu. Revan’daki din ve eðitim hizmetini bünyesinde barýndýran Sultan Ahmed vakfýnýn 1728 yýlýndaki vakýf geliri 78.000 akçe idi.

 Üç Kilise (Eçmiyazin) Vakfý

Akkoyunlu Uzun Hasan Bey ve Osmanlýlar, Revan-Karpi Nahiyesi-Üç Kilise köyünde Ermeniler için Eçmiyazin kilisesine vakýf tesis etmiþlerdi. 1728 yýlý tahrir kayýtlarýn a göre Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanlýlar Ermeniler için mukaddes olan bu kiliselere vergi muafiyeti tanýmýþlardý. Eçmiyazin Kilise vakfýnýn yýllýk toplam geliri 211.222 ulaþýrken, masraflarý ise yolculara, kilise rahiplerine ve karabaþlara harcanýyordu.  

 Sultan Mahmud Han Mescidi Vakfý

            III. Ahmed’in vefatýyla tahta geçen I. Mahmud zamanýnda(1730-1736) Revan Muhafýzý ve Seraskeri vezir Ýbrahim Paþa yaptýrdýðý mescidlere Sultan Mahmud’un ismini vermiþti.  Yapýlan arz üzerine Sultan I. Mahmud, mescid görevlilerinin ücretleri için 19.000 akçe vakfetmiþti.

 Müftü Mevlana Emin Muhammed

            Vadi-i Kebir köyünde yaþayan Müftü Mevlana Emin Muhammed’in tasarrufuna verilen 400 akçe gelirli çiftlik kaydý 1590 yýlýna aittir. 

 Vadi-i Kebir Köyü Camii Vakfý

            Vadi-i Kebir Köyü camii vakfýnýn 400 akçe geliri cmi görevlileri için harcanýyordu.

 Revan Sancaðý vakýflarýnýn 1590-1595 yýllarýnda 800, 1727-1728 döneminde ise 308.222 akçe vakýf gelirleri vardý.