MACARÝSTAN

            Macaristan vakýflarýyla ilgili iki çalýþmaya ulaþabildim. Her ikisi de Yüksek Mimar Mehmet Emin Yýlmaz’a ait. Yýlmaz ilk çalýþmasýnda Osmanlý Macaristan’ýn da 644 eser yapýldýðýný 200 Cami-mescid, 62 tekke-türbe,40 medrese,85 mektep,1 darulkurra, 39 han,1 kervansaray,32 hamam-kaplýca,1 köprü,135 çeþme,1 su kemeri,1 darüþþifa,1 saat kulesi omak üzere 644 hayrat inþa edildiðini günümüze ise ancak 41 tanesinin saðlam ulaþabildiðini belirtmiþ.

Mehmet Emin Yýlmaz Aralýk 2019 tarih ve 52 sayýlý Vakýflar Dergisinde yayýnlanan ikinci çalýþmasýnda belirttiðine göre   Osmanlýlar döneminde 118 tekke, 61 türbe, 33 þehitlik ve mezarlýk bulunmaktaydý. Avrupa’nýn pek çok yerinde olduðu gibi Gül Baba Türbesi, Peçuy’daki Ýdris Baba Türbesi ve Ýlok’taki açýk türbe dýþýndakiler Avusturyalýlar tarafýndan yok edildiðini belirterek bu hayratlarý bölge bölge listelemiþ.

Mehmet Emin Yýlmaz Macaristan’daki hayratlarý listelerken Evliya Çelebi seyahatnamesi, Peçuylu Ýbrahim Efendi’nin tarihi, hurufat defterleri ( Osmanlý döneminde tüm vakýf görevlileri Hurufat defterlerine kaydeliyordu.) vakýf tahrirlerinden ve 150 yýllýk Osmanlý hakimiyetinde yabancý ressamlar tarafýndan çizilen gravürlerden faydalanmýþ Listedeki mezarlýk ve kabirleri eserleri vakýf eser olarak deðirlendirdim. Kesin olarak biliyoruz ki Ýslam medeniyetinde türbeler, mezarlar asla yalnýz býrakýlmazdý. Bu hayratlar için mutlaka vakýf kurulur ve vefat edenler için cüzhanlar görevlendirilirdi.

Macaristan Krallýðý’nýn Mohaç Savaþý’nda târihe karýþmasýnýn ardýndan Kanûnî ve halefleri, 1683 yýlýna kadar ülkenin çok büyük bölümünü hâkimiyet altna aldýlar. Rumeli’nin fethinde öncü rol oynayan Kolonizatör Türk Derviþleri Macaristan’da da fütûhata katlmýþlar devletin de teþvikiyle yeni tekkeler kurmuþlardýr. Eðri’nin fethinde Þemseddin Sivâsî, Budin’in fethinde Gül Baba, Sigetvar’ýn fethinde Nureddinzâde, Göle’nin fethinde Musluhiddin Efendi bulunmuþlardý. Sigetvar’ýn fethinden sonra Sultan Süleyman için inþâ edilen makam türbesinin yanýna þeyhliðini Ali Dede ‘nin yaptýðý Halveti Tekkesi kurulmuþtu.

            Ayný þekilde Uyvar’ýn fethini müteakip Estergonlu Ali Efendi burada kurulan tekkede görevlendirilmiþti.
            Macaristan coðrafyasý uç bölgesi ve sürekli harp hâlinde olduðundan Macaristan’da Rumelindeki gibi sistematk bir iskân ve þenlendirme politkasý güdülememiþ, askerler ve yönetci aileler dýþýnda Ýslâm nüfusu oluþmamýþtý. Osmanlý dönemindeki Macar krallýðý, bugünkü Macaristan, Slovakya, Hýrvatstan ve Slovenya ile Sýrbistan’ýn kuzeyindeki Voyvodina’yý, Sýrbistan ve Romanya arasýnda bölüþülen Banat’ý, bugün Romanya’da kalan Transilvanya ile Ukrayna’da kalan Ruthenya’yý içine alýyor ve 330.000 km2 büyüklüðe ulaþýyordu. Osmanlý Macaristaný’nda Türk hâkimiyetnin sona ermesiyle birlikte yerleþik bir Ýslâm nüfusu olmadýðýndan geride kalan mimârî eserler de hýzla yok olmuþtur. Câmi, tekke, türbe gibi dinî mimariye ait eserlerden geriye kalanlar bir elin parmaklarýný geçmemektedir.

VGMA kayýtlarýnda Rüstem Paþa Zâviyesi, Çakýr Aða Zâviyesi ile Mustafa Paþa Zâviyesi ve Türbesi, Sigetvar’daki Halvet Tekkesi, Sultan Süleyman için yaptýrýlan makam türbesi ve günümüze ulaþamayan Hindî Baba Tekkesi ve vakfiyesi bilinen Týmýþvar’da Celvet Tekkesi’ne ait bilgiler bulunmaktadýr. Ayrýca Evliya Çelebi’nin tarif ettiði Hatvan’daki Hasan Baba ile Velim Baba Türbesi de gravürlerden tespit edilmiþtir.  Mehmet Emin Yýlmaz’ýn yoðun bir çalýþma sonunda tespit ettiði vakýf eser sayýsý 118 tekke, 61 türbe ile 33 þehitlik ve mezarlýktýr. Tüm bu bilgilere göre Mehmet Emin Bey’in tespit ettiði eserlerin listesi þu þekildedir:

ARAT-Romanya (Köprülü Mehmed Paþa Tekkesi, Arat palankasýnýn tamiri, câmi, büyük han, hastane, mütevellîhâneler, mektep, imâret, tekke) Þehitlik- Moroþ nehri kenarýnda)

BAÇ – Macaristan (Ferhat Baba Sultan Türbesi)

BAYA – Macaristan (Tekke)

BEÇEY-Macaristan( Beçey Kalesi’nde tekke)

BEÇKEREK – Sýrbistan ( Sokollu Mehmed Paþa Tekkesi ve Türbe (Han, Cami, Hamam, Türbe, Mescid ve Tekke)

BEÞENOVA – Romanya (Beþenova kalesinde Tekke)

BOBOFÇA – Macaristan (Dana Halil Zaviyesi)

BUDÝN – Macaristan (10 Tekke, 16 Türbe, Akýncý Mezarlýðý, Gaziler Mezarlýðý, Galiçya Þehitliði, Abdi Paþa ve Hatce Haným’ýn, Abdulmümin Paþa, Cerrah Kasým Paþa, Karakaþ Mehmet Paþa, Kenan Süleyman Paþa, Semender Paþa, Seydîzâde Mehmet Paþa, Sofu (Hacý) Mehmet Paþa, Tiryaki Hasan Paþa, Hatat Ali Çelebi ve Uzun Bâlî Efendi’nin mezarlarý ve Ahmed Bey Türbesi, Arslan Paþa Türbesi, Bâlî Paþa Türbesi, Baruthane Kalesi Zâviyesi, Çakýr Aða Zâviyesi, Dârüþþifâ Zâviyesi, Gâzi Gerz Ýlyas Tekkesi ve Türbesi, Gül Baba Tekkesi-Türbe ve Mescid, Hýzýr Baba Tekkesi ve Ýki Türbe-Budin’de þehrin batýsýnda surlarýn dýþýnda yer alýyordu.-“Ova Kapýsý dýþýnda lodos tarafnda cennet baðlarý içinde ufak tefek bir Bektaþî derviþleri dergâhýdýr, ama evkaf azdýr. Fukaralarý gazilerden fakirlik parsasý ile geçinip “Fakirlik benim ifiharýmdýr” hadisiyle yaþar bir alay ehl-i sünnet ve’l-cemaat pâk Kalenderi taifesidir. Bizzat Hýzýr Baba hazretleri bir gülistan içinde yatmaktadýr. Sýrrý aziz olsun.” (Evliyâ Çelebi) Hindi Baba Tekkesi ve Türbesi, Kalaylýkoz Ali Paþa Türbesi, Memi Baba Tekkesi ve Türbesi, Mifah Baba (Baba Þâban) Tekkesi ve Türbesi, Muhtar Baba Türbesi (“Bu Âl-i Abâ fukarasý evliyâsý Yeþil Direkli Ilýcasý Haný önünde bir nurlu kubbede yatmakta olup Budin gazilerinin ziyaret yeridir, Allah nurunu artrsýn.” Evliya Çelebi), Orta Câmi Önündeki Türbe, Rüstem Paþa Zâviyesi ve Türbe, Sokollu Mustafa Paþa Türbesi, Veli Bey Tekkesi ve Türbesi, Akýncý Mezarlýðý, Gâziler Mezarlýðý (“Tüm mezarlýðý bat tarafa Hazret-i Gül Baba yanýnda büyük bir gaziler mezarlýðýdýr ki her biri birer Rüstem ve Sâm akrân yiðitler iken suskunlar vadisinde yatp hâl dilleri ile birer Fâtha rica ederler. Bütün mezarlýk sakinleri ruhlarý için el-fâtha. Hata bu Budin’in kabristanýnda yatmakta olan ölü diller nice yüz yýldan beri ter-ü taze gibi iskelet olup yatar. Yýlan, çýyan ve fareler diþ uzatp gazi naaþlarýna asla zarar etmezler, acep temiz pâk topraktýr.” Abdurrahman Abdi Paþa’nýn Kabri (Budin’in son beylerbeyi olan Abdurrahman Abdi Paþa, 1686’daki kuþatmada 16.000 kadar Türk askeriyle þehri iki buçuk ay savundu. Yetmiþ yaþlarýnda bulunan Abdi Paþa bu çarpýþmalar sýrasýnda þehit düþtü. (“145 yýllýk Türk egemenliðinin son Buda Valisi Abdurrahman Abdi Arnavut Paþa bu yerin yakýnýnda 1686 Eylül ayýnýn 2. günü öðleden sonra yaþamýnýn 70. yýlýnda maktul düþtü. Kahraman düþmandý. Rahat uyusun.” Macarlar tarafýndan dikilen mezar taþýndaki yazý)

CANKURTARAN – Macaristan (Koyun Adasý Þehitliði) Tuna nehri üzerinde yer alan Koyun Adasý’nda 8 yerde þehitlik bulunuyordu. Bu þehitliklerde Deli Gâzi Hasan Paþa ve Derviþ Paþazâde’nin de kabirleri vardý.

CÝÐERDELEN – Slovakya (Þehitlik)

ÇANAD- Romanya (3 Tekke ve 1 Türbe) Gâzi Bali Bey Camii ve Türbesi)

ÇONRAD – Macaristan (1 Tekke)

DÝMÝTROFÇA- Sýrbistan (3 Tekke, 4 Türbe (Gâzi Bayezid Bey, Memi Paþa, Muslihuddîn Efendi, Halîm Efendi ve Ali Efendi, ) Hüseyin bin Hasan Zâviyesi, Mescidi ve Muallimhanesi, Ali Efendi ziyaret)

EÐRÝ – Macaristan 7 Tekke(ismi bilinen Baba Sultan Tekkesi-Baba (Dede) Sultan Tekkesi-ve Türbesi “Yüksek bir kubbe içinde Hazret-i Dede Sultan gömülü olup nurlu kabrinin çevresi çeþit çeþit hüsn-i hat kelâm-ý þerifler, þamdan, kandildan ve çeraðdanlar ile süslenmiþ bir abdallar yuvasýdýr. 70-80 kadar fukarâlarý sadaka ile geçinip çeteye ve poturaya giden gaziler ganimetle gelip bu tekkeye adaklarýný verirler. Tüm yoksul erenleri onunla geçinirler”. Evliyâ Çelebi) Eðri Taburu Þehitliði)

ESTERGON – Macaristan (2 tekke, 1 türbe ile kaledeki müzede dört mezar taþý)Estergonlu Ali Efendi Tekkesi, Öziceli Hacý Ýbrahim Tekkesi, Mehmed Bey Türbesi) Türk Mezarlýðý)

 FURUÞKA – Sýrbistan (2 tekke)

GASTON – Macaristan (Gasztony kasabasýndaki eski Katolik kilisesinde Belgrad’da vefât eden Ýzzet Mehmed Paþa’nýn mezartaþý bulunmaktadýr.)

GIRIJGAL– Macaristan (Deli Hüsrev ve Deli Mehmet Þehitliði)

GÖLBAÞI (Tata - Macaristan) Süleyman Bey Türbesi ve Türk Mezarlýðý)

GÖLE- Macaristan (2 tekke) Ali Bey Camii ve Türbesi, Göle Þehitliði- Evliyâ Çelebi’nin tâbiriyle “nice yüz bin þehit ve sâlih kimselerin” gömülü olduðu bu þehitlik, Azeb kapýsýnýn dýþýnda, ahþap köprünün yakýnýnda ziyâret yeri tepesiydi.)

GIRGOVÝÇSE (1 Tekke)

HATVAN-Macaristan (Derviþ Tekkesi, Osman Baba ile Yaðmur Baba Zâviyeleri)
Hasan Baba ile Velim Baba Türbeleri)

ÝLOK – Hýrvatistan (Fukara tekkeleri, 1 Zaviye ve bir tekke, Açýk (Baldeken) Türbe, Mecnun Baba Tekkesi ve Türbesi)

ÝRÝK – Sýrbistan (1 Tekke)

ÝSTOLNÝ BELGRAD – Macaristan (5 Tekke, 3 Zaviye, Beþli varoþunda 1 tekke, Surut varoþunda 1 tekke, Hacý Paþa Zâviyesi, Karakaþ Paþa Zâviyesi, Yeniçeri Aðasý Zâviyesi, Bektâþî Tekkesi, Gazi Süleyman Paþa Türbesi ve Tekke)

KANÝJE- Macaristan (kalede iki, Topraklýk varoþunda 1 tekke, Mustafa Aða’nýn Mezar Taþý)

KAPOÞVAR – Macaristan (2 tekke)

KARLOFÇA Sýrbistan (derviþ konukevleri ve tekkeleri)

KOPAN – Macaristan (2 tekke)

LEGRAD Hýrvatistan (Türk Mezarlýðý)

LÝPOVA Lippa – Romanya (Kale de 3 tekke, Ortahisar’da 1 zâviye, Yaðmur Baba Tekke ve Türbesi, Mehmet Efendi Türbesi, Binbir Þühedâ Ziyâret, Lipova Þehitliði)

MOHAÇ – Macaristan (varoþta 1tekke, Mohaç Þehitliði)

NEDAJ – Macaristan (Nedaj Kalesi’nin taþra varoþunda 1 tekke)

NEMÇE-Hýrvatistan (3 tekke) 

ÖSEK- Hýrvatistan (4 tekke, Gazi Kasým Paþa camii, sebil ve türbe, Mustafa Paþa, Bayram Baba ve Hüsrev Baba türbeleri)

PAHÞA- Macaristan (Erkoç Baba ve Gazi Behram Baba Türbesi)

PEÇUY-Macaristan (Türk mezarlýðý, Yakovalý Hasan Paþa cami ve Mevlevi Tekkesi- Bu da geniþ eski bir câmidir. Bu da mavi has kurþun ile örtülü ibadethanedir. Minâresi baþka tarz bir düzgün ve hoþ minâredir. Avlusu gayet geniþtr ki çevresi öðrenci odalarýdýr. Evliya Çelebi-, Ferhat Paþa Halveti Tekkesi-cami, hamam, Bektaþi, Kadiri, Uþþaki tekkeleri- Ýdris Baba türbesi- 1000 târihinde hayata olup nice kerâmetleri nakledilir. Evliyâ Çelebi-Kasým Paþa Camii, hamam ve Tekkesi, Niþancý Mehmet Paþa Türbesi)

PESPÝRÝM – Macaristan (Türk Mezarlýðý)

PEÞTE-Macaristan (Peþte Kalesi’nde iki tekke, Peþte sahrasýnda da Ova Tekkesi, Derviþ Bey Zâviyesi, Peþte Türk Mezarlýðý, Galiçya Þehitliði, Sokollu Mehmed Paþa’nýn torunu Hatice Haným’ýn Kabri)
POJEGA-Hýrvatistan (1 tekke, Ulama Paþa Zâviyesi, Þeyh Hasan Efendi Türbesi, Dönmez Bey Türbesi, Dizdar Ahmet Bey Türbesi)

SALANTA-Macaristan (Salanta Palankasý’nda, Budin Veziri Nasuh Paþazâde Hüseyin Paþa ve 70.000 þehidin medfûn olduðu iki þehitlik)

SEGEDÝN-Macaristan (Ýsmi bilinmeyen 2 Tekke, Segedin Sancaðý’na tâbi Kobila Palankasý’nda ise 1 tekke)

SENGROT-Macaristan (Türk Mezarlýðý)

SÝGETVAR-Macaristan (Orta Hisarý’nda 2, Türbe Palankasý’nda da Halvet Tekkesi, Müezzinzâde Ali Paþa Camii, türbe çeþme ve mahkeme binasý, Kānûnî Sultan Süleyman Makām Türbesi ve Halvet Tekkesi-cami, türbe, mescid, koðuþlar, sebil, buzhane, abdestlik- Sigetvar Türk Mezarlýðý- Macarlar bu mezarmlýðý ziraatie açmayýp hürmet etmiþ, korumuþlardýr. Sinan Aða, Yakup Aða, Þeyh Kasým ve Ali Dede’nin kabirleri)

SOLNOK-Macaristan (Memi Baba Türbesi, Solnok Þehitlikleri)

SOMBOR-Sýrbistan (Sombor’un taþra varoþunda 2 tekke ile Þaban Baba, Hümam Dede ve Ýmam Efendi ziyaret yerleri)

ÞÝKLOÞ-Macaristan (Þikloþ’un taþra varoþunda 3 tekke)

ÞÝMENTORNA-Macaristan (1 tekke)

TEPEDELEN-Macaristan (Açýk-Baldaken-Türbe)

TIMIÞVAR-Romanya (Baba Hüseyin Tekkesi ve Türbesi, Þeyh Ýbrahim Efendi camii ve Celveti Tekkesi, Mustafa Paþa Zâviyesi ve Türbe, Seydî Ahmet Paþa cami ve türbesi, Câmi-i Kebîr Mahallesi Zâviyesi, Sofular Tekkesi, Þehitlik ve Þeyh Karabaþ Ziyâret, Topçu Baba Zâviyesi, Çelebi Ýbrahim Paþa, Kalýn Ali Paþa, Osman Paþa ve Zülfkâr Efendi kabirleri)

TÝTEL-Sýrbistan (Titel Kalesi’nde 2 tekke)

UYVAR-Slovakya (Valide camii, medrese ve Halveti Tekkesi, Uyvar Þehitliði, Ýçlerinde Kadýzâde Ýbrahim Paþa, Hatat Osman ve Reisülkütab’ýn da bulunduðu isimleri kaydedilmiþ 2050 þehidin defnedildiði bir kabristan)

VAÇ-Macaristan (Türk Mezarlýðý)

VALKOVAR-Hýrvatistan (Gavsî Dede Zâviyesi, Hindî Baba Tekkesi ve Türbesi)

VALPOVA-Hýrvatistan (1 tekke)

VARAD-Romanya) (2 tekke)

VARADÝN-Sýrbistan(kalenin aþaðý varoþunda 1 tekke, Karlofça yolunda cami 1 tekke)

VERSEÇ-Sýrbistan(Verseç Kalesi taþra varoþunda 1 tekke)

VÝLAGOÞ-Romanya (Kale kapýsý önünde Þühedâ Ziyaretgâhý ve kýrklar makamý)

VÝÞEGRAD-Macaristan(2 tekke)

YAKOVA-Hýrvatistan(1 tekke)

YANIK-Macaristan (Sinan Paþa Þehitliði, Yeðen Mahmut Paþa’nýn kayýn validesi Hatce Haným’ýn Mezartaþý)

YANOÞALMA-Macaristan(Türk Mezarlýðý / Török temető)

Osmanlý Macaristaný’nda Tekkeler, Türbeler, Þehitlikler ve Mezar Taþlarý Mehmet Emin Yýlmaz Vakýflar Dergisi 52 - Aralýk 2019

                                            BUDÝN

Kanûnî Sultan Süleyman tarafýndan ilk olarak 1526’da fethedilen Budin ve onun karþýsýndaki Peþte, bir buçuk asýrlýk bir Türk hâkimiyetinden sonra 1686’da elden çýkmýþtý. Osmanlý Devleti’nin en batýda ve Avrupa’nýn ortasýndaki bu büyük þehri Türk idaresi sýrasýnda, Karadeniz üzerinden Tuna yoluyla Ýstanbul’dan nisbeten kolay ulaþýlan bir beylerbeyilik merkezi olduðundan kolayca Türkleþmiþti. Ticaret yollarýnýn birleþtiði bir yerde bulunan Budin ve Peþte bir taraftan zengin bir ticaret þehri görünümü alýrken burada kurulan çeþitli vakýflar bu Orta Avrupa merkezine bir Osmanlý-Türk yerleþim merkezi manzarasý vermiþti. 1073 (1662-63) yýlýnda burayý ziyaret eden Evliya Çelebi’nin seyahatnâmesinde Budin ve Peþte’nin etraflý bir tasviri bulunmaktadýr. Budin Kalesi’nin biçimi ve ölçüleri hakkýnda bilgi veren Evliya Çelebi, tabyalarýn Ali Paþa, Karakaþ Paþa, Bâlî Paþa, Süleyman Paþa, Sarý Kenan Paþa, Siyavuþ Paþa, Kara Murad Paþa’nýn adlarýyla anýldýklarýný yazar. Ýç kalede küçük bir yapý olan Murad Paþa Camii inþa edilmiþti.

            Evliya Çelebi orta hisarda yirmi bir cami olduðunu bildirir. Bunlardan Süleyman Han Camii þehrin eski kiliselerinden biri iken camiye çevrilmiþtir. Fethiye Camii de anlaþýldýðýna göre yine eski bir kilise olup çan kulesinde bir saat vardýr. Çarþý içinde olan Orta Cami ise kalabalýk cemaate sahip, sakýflý, kiremit örtülü bir ibadet yeriydi. Osmanlý tarzýnda bir minaresi olan Paþa Sarayý yakýnýndaki Saray Camii de eski bir kilisedir. Avlu kapýsý yanýnda üzeri kurþun kaplý kubbe ile örtülü Gazi Ahmed Bey Türbesi bulunur.

Evliya Çelebi Budin’de on altý mescid olduðunu yazar ve sadece yeniçeri odalarý yakýnýndaki Aða Mescidi’nin adýný verir. Yedi medresesinden de yalnýz Makbul Mustafa Paþa Medresesi’ni anarken burada altý sýbyan mektebi bulunduðunu bildirerek bunlardan Fethiye ve Orta Cami mekteplerinin adlarýný verir. Ayrýca Süleyman Han, Ulama Paþa, Arslan Paþa, Aða, Koca Mûsâ sebillerinden de bahseder. Þehrin suyu evvelce Macarlar’ýn yapmýþ olduðu hidrolik bir dolap sistemiyle Tuna’dan yukarýya çekilmekteydi.

Tabakhâne varoþunda on bir mihrap (cami ve mescid), üç han, üç tekke, üç ýlýca, dört sýbyan mektebinden söz eden Evliya Çelebi, büyük varoþta ise son derece saðlam Ali Paþa tabyasýnda sülüs hatla yazýlmýþ bir dörtlükte Seyyid Ali Paþa’nýn adýný okuduðuna göre, “serhadlerde baþka bir benzeri olmayan” bu tabya bir Türk eseri olmalýdýr. Bu varoþta yirmisi taþ, dördü ahþap minareli yirmi dört cami ve mescid olup bunlardan dördü kurþun kaplýdýr.  

Toygun Paþa, Hacý Safer, Osman Bey, Makbul Mustafa Paþa camileri en sanatlý yapýlardýr. Beþ medresesinden biri olan Toygun Paþa Medresesi anýlmaya deðer bir diðer yapýdýr. Civarýnda bir han ile bir de Toygun Paþa Hamamý vardýr. Evliya Çelebi ünlü ýlýcalar hakkýnda da bilgi vererek Yeþildirekli, Tabakhâne, kitâbesine göre Mustafa Paþa tarafýndan yaptýrýldýðýný belirttiði Horozkapýsý, Velî Bey, Baruthâne ýlýcalarýný ve bunlarýn sularýnýn evsafýný belirtir.

            Evliya Çelebi’ye göre Budin’de yedi tekke vardýr. Bunlarýn en ünlüsü, Gazi Mihal oðullarýnýn hayratý olan Gülbaba Bektaþî Tekkesi’dir. Merzifonlu Gülbaba çiçekli bahçe içinde kubbeli bir türbede yatar. Tuna kenarýnda Miftah Baba Tekkesi ve Türbesi, Ovakapýsý dýþýnda Hýzýr Baba Türbesi ve Tekkesi, Gürz Ýlyas Gazi Tekkesi’nin yanýnda da bir mücahid olan bu velînin türbesi vardýr. Bu tekkenin bulunduðu yerdeki tepeye Gürz Ýlyas tepesi denilir.

            Budin’in karþýsýndaki Peþte de bir surla korunmuþtur. Burada da beþ cami ve altý mescid vardýr. Pek az talebesi olan iki medreseye, üç sýbyan mektebine, iki tekke ve iki hamama sahiptir. Eski gravürlerde Peþte’deki camilerden dördünün minaresi açýk þekilde gösterilmektedir.

Evliya Çelebi’nin verdiði sayýlarý toplayan E. Hakký Ayverdi, Yukarý Hisar, Debbaðhâne varoþu ve Büyük varoþta toplam yirmi beþ cami, kýrk yedi mescid, on iki medrese, on altý sýbyan mektebi, on tekke ve onlarýn eki olan velî türbeleri, iki hamam, dokuz han, sekiz ýlýca, bir çeþme, bir baruthâne bulunduðunu ortaya koymuþtur. Camilerden bazýsý Türk yapýsý olmamakla beraber birkaç istisna ile eserlerin çoðu Budin ve Peþte’nin Türk hâkimiyetinde olduðu yýllarda inþa edilmiþtir.   

Budapeþte Þehir Müzesi’nde olan J. D. Fontana imzalý, 1686 kuþatmasýný tasvir eden resim de mükemmel bir belgedir. Burada Türk mimari özellikleri taþýyan sekiz cami, Gülbaba Türbesi, Bektaþî tekkesi harabesi ve mezarlýk farkedilmektedir.

            Budin’de önemli bir ibadethâne de Mustafa Paþa Camii idi. Mimar Sinan’ýn eserlerinin adlarýný veren Tezkiretü’l-ebniye’den öðrenildiðine göre bu kubbeli cami Sinan’ýn eseridir. Tuna üzerindeki köprünün baþýnda Köprübaþý Camii vardý. Varoþta Hacý Safer Camii, Osman Bey, Rüstem Paþa ve Hacý Ahmed Aða camilerinin de adlarý bilinir. En büyük Türk kabristaný ise eski gravürlerde görüldüðü gibi Gülbaba Türbesi etrafýnda bulunuyordu.

            Osmanlý hâkimiyeti sýrasýnda burada inþa edilen ilk eser, 1526’da on gün içinde yapýlan Tuna üzerindeki köprüdür.

Budapeþte camilerinden günümüze hiçbir þey kalmamýþtýr. Budin kaybedildikten çok sonra 1770’e doðru çizilen bir resim ise Osman Bey Camii olarak teþhis edilmiþtir.

Budin’deki türbelerin adlarý bilinmekle beraber bir tanesi dýþýnda bunlardan hiçbir þey kalmamýþtýr. Kalede Siyavuþ Paþa burcu üstünde son Budin beylerbeyi Abdurrahman Paþa’nýn  Ahmed Bey, Arslan Bey, Bâlî Paþa, Gürz Ýlyas Baba, Hýzýr Baba, Hindî Baba, Kalaylýkoz Ali Paþa, Miftah Baba, Muhtar Baba, Mimar Sinan’ýn eseri Sokullu Mustafa Paþa, Velî Bey kabir ve türbeleri de hiçbir iz býrakmadan kaybolmuþtur. Budin’de bugün duran tek türbe, Türk þehrinin mânevî koruyucusu olduðuna inanýlan Gülbaba’ya aittir.  Türbe Rozsadómb (Gül tepesi) denilen yüksekçe bir yerde 1543-1548 yýllarý arasýnda Mehmed Paþa tarafýndan inþa ettirilmiþti. Budin’de kýlýnan ilk Cuma namazýnýn ardýndan vefat ettiði bildirilen Gülbaba’nýn türbesinin yanýnda büyük ve zengin vakýflý bir de Bektaþî tekkesi vardý.

            Evliya Çelebi’nin buraya geldiðinde harapça bir halde gördüðü bedesten, tahminimize göre Rodos ve Kýbrýs’ta da olduðu gibi bedestene çevrilmiþ eski bir bina olmalýdýr. Bugün yeri bilinmediði gibi izi de yoktur.

Budin’de Toygun Paþa Camii yanýnda ayný kiþinin vakfý olan hamamdan baþka Orta Hisar’da da suyu Tuna’dan sakalarla taþýnan (?) küçük bir hamamýn varlýðýnýn bilinmesine karþýlýk çok sayýda ýlýca bulunmaktadýr. Roma devrinden beri bilinen sýcak su kaynaklarý Osmanlý idaresi sýrasýnda mükemmel ýlýca tesisleri haline getirilerek kullanýlmýþtýr. Evliya Çelebi sekiz ýlýcadan bahseder. Bunlardan dört tanesi sonralarý çok deðiþikliðe uðramakla beraber Türk mimari karakterindeki özlerini muhafaza etmektedir. Horozkapýsý, Mustafa Paþa, Debbaðhâne ve Velî Bey ýlýcalarý bugün mevcuttur. Baruthâne yakýnýnda olan Baruthâne ýlýcasýndan ise görünürde bir iz kalmamýþtýr. Evliya Çelebi’nin “... ol kadar tekellüflü deðildir...” diyerek bahsettiði bu ýlýca Lukács adýyla anýlmakta ve sýcak suyu kullanýlmaktadýr.

Budin’de bugün iþler durumdaki dördüncü eser Velî Bey ýlýcasý denilen tesis olup þimdi Czasar ýlýcasý olarak tanýnýr. Evvelce içinde olan kýrmýzý renkte bir taþ levhaya iþlenmiþ uzun kitâbesi, bunun Budin Beylerbeyi Sokullu Mustafa Paþa tarafýndan 977’de (1569-70) yaptýrýldýðýný bildirir. Buraya Velî Bey’in adýnýn niçin verildiði ise bilinmemektedir. Âþýk Mehmed Menâzýrü’l-avâlim adlý eserinde bu ýlýcayý, “Medîne-i Budin’in bir kenarýndadýr ki Velî Bey kaplýcasý demekle müteâriftir, âbý mu‘tedilü’s-suhûnedir... ve bu germâbýn dahi menbaýnda kârgir kubbe-i kebîre ile bir camekân ve kârgir kubbe-i kebîre ile bir dârü’l-gusl mebnidir ve dârü’l-guslün içinde bir havz-ý kebîr ve etrâf-ý havzda on altý adet hucerât ve her birinde lâyenkatý‘ mâ-i cârî kurnalar bina olunmuþtur” cümleleriyle anlatýr. Semavi Eyice

PEÇUY

Macaristan’da Pécs þehrinin Osmanlý dönemindeki adý. Macarca Pécs, Almanca Fünfkirchen, Latince Quinqu Ecclesiae adlarýyla bilinen þehir Osmanlý kaynaklarýnda Hýrvatça söyleniþine uygun olarak Peçuy þeklinde geçer. Ülkenin güneybatýsýnda bulunan Mecsek daðlarýnýn güney eteklerinde kurulmuþtur. Burasý Eskiçað’dan beri bir yerleþim merkezidir.

Þehir, Mohaç Savaþý’nýn sonucu olarak (932/1526) Osmanlý kuvvetleri tarafýndan yakýlýp tahrip edilince halkýnýn çoðu burayý terketti. Kral I. Ferdinand’ýn taç giyme törenine katýlan Peçuy yargýcý Wolfgang (Farkas) Schreiber vergiden muafiyeti içeren krallýk imtiyazýný 1528 Eylülünde ilân etti ve yakýlan þehrin on iki yýl boyunca vergiden muaf olduðunu bildirdi.

29 Aðustos 1541’de Kanûnî Sultan Süleyman, Macaristan’ýn baþþehri Budin’i ele geçirince Peçuy’un da teslim edilmesini istedi. Ancak kale kumandaný buna uymadý ve Peçuy’u silâhla savundu. Kanûnî Sultan Süleyman 1543’de çýktýðý Macaristan seferi sýrasýnda bu bölgeye geldiðinde kaledeki muhafýzlar, piskopos (Szaniszló Váralljai), din adamlarý ve bir kýsým zengin aileler burayý terketti. Þehirde kalanlar da yakýnýndaki Þikloþ’un (Siklós) kuþatýlmasýyla meþgul olan padiþahýn huzuruna çýkarak ona þehrin anahtarlarýný sundu.  

Padiþah, Peçuy’u teslim alma iþiyle Mohaç sancak beyi Kasým’ý ve  Pojega (Pozega) sancak beyi Murad’ý görevlendirdi ( 20 Temmuz 1543). Böylece þehir Mohaç sancaðýna baðlandý. Muhtemelen 1561 dolayýnda müstakil bir sancak haline getirildi ve þehir bu idarî birimin merkezi oldu.

            Osmanlý idaresi þehir hayatýnda çok büyük deðiþikliklere yol açtý. Þehrin surlarý tamir edildi ve yeni surlar yapýldý. Ve þehire kuvvetli bir askeri garnizon yerleþtirildi.

Peçuy, Budin’in Habsburglar’ýn eline geçmesinin (1686) ardýndan Osmanlý hâkimiyetinden çýktý.

Osmanlý dönemi Peçuy’u pek çok Macar þehrinden farklý olarak-hem mimaride hem müslümanlarýn dinî hayatýnda sýký bir biçimde Balkanlar’da oluþan Osmanlý kültürüne baðlýydý. Macaristan’daki Ýslâm mimarisinin en büyük eseri olan Gazi Kasým Paþa Camii burada inþa edilmiþti. Yakovalý Hasan Paþa Camii ise Sigetvar Kapýsý yakýnýndadýr; on iki köþeli bir minaresi vardýr ve XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda yapýlmýþtýr. Yanýndaki mevlevîhâne zamanýmýza kadar gelmemiþtir. Bunlarýn dýþýnda Peçuy’da beþ cami daha bulunmaktadýr; bunlar Memi Paþa ve Ferhad Paþa camileriyle Küçük Cami, Elhac Hüseyin Paþa ve Süleyman Paþa camileridir. Memi Paþa Camii kiliseden dönüþtürülmüþtü; Süleyman Paþa Camii de þehrin ünlü katedraliydi.

Peçuy’da pek çok tarikat faaliyet göstermiþtir. Mevlevî Tekkesi XVII. yüzyýlda en parlak dönemini yaþamýþtýr. Buranýn en belirgin þahsiyeti Konya’da öðrenim görmüþ olan Peçuyî / Peçevî Ârifî Mehmed Dede’dir.

Peçuy’da mekteplerin yanýnda dört medrese vardý. Þehirde üç hamamýn bulunduðunu gösteren kalýntýlara rastlanmýþ, bunlardan Memi Paþa Hamamý’nýn kalýntýlarýnýn kazýsý yapýlmýþtýr. XVI. yüzyýlýn sonunda inþa edilen Ýdris Baba türbesi özgün biçimiyle ayakta durmaktadýr. Ünlü Osmanlý tarihçisi Ýbrâhim Efendi (Peçuyî / Peçuylu / Peçevî) 1574’te bu þehirde doðmuþtur. Papp Sandor

KANÝJE

1600-1690 yýllarý arasýnda Osmanlý eyalet merkezi olan ve bugün Nagykanizsa olarak bilinen þehir. Macaristan’ýn batýsýnda Transdanubya bölgesinde tepelik bir alanda bulunmaktadýr. Celâlzâde Mustafa’ya göre 938 (1532) yýlýnda, Kanûnî Sultan Süleyman’ýn üçüncü Macaristan seferi sýrasýnda Kanije Kalesi Osmanlýlar’ýn kontrolü altýna alýndý, ancak bu fetih kalýcý deðildi.  1540 ve 1550’li yýllarda Tamás Nádasdy hisara palanka þeklinde bazý eklentiler yaptýrdý.

Osmanlý tarihlerinde son derece müstahkem büyük bir kale olarak tarif edilen ve içinde 10.000 askerin bulunduðu belirtilen Kanije Sadrazam Damad Ýbrâhim Paþa’nýn ordusuna kýrk günden fazla dayanabildi. Sonunda anlaþma yoluyla 20 Ekim 1600’de Osmanlýlar’a teslim edildi. 

1601 yýlýnda 10 Eylül’den 17 Kasým’a kadar Prens Ferdinand ve müttefikleri kaleyi kuþatma altýna aldýlarsa da büyük kayýplar vererek geri çekilmek zorunda kaldýlar. Tiryaki Hasan Paþa’nýn yanýndaki az sayýda kuvvetlerle yaptýðý Kanije müdafaasý Osmanlý tarihlerinde oldukça geniþ bir þekilde yer almýþ ve büyük yanký uyandýrmýþ, romanlara konu olmuþtur. Habsburg’larýn 1690 yýlýnda 60.000 kiþilik orduyla yaptýklarý kuþatmaya dayanamayan muhafýzlar kaleyi anlaþmayla teslim ettiler. Son beylerbeyi Mustafa Paþa Viyana’ya kadar gitti ve “vire” þartnâmesini imzaladý. Serbestçe ayrýlabilen müdafiler ve 1000 kadar sivil halk Tuna yoluyla Osmanlý topraklarýna ulaþtý, böylece doksan yýllýk Osmanlý hâkimiyeti sona ermiþ oldu.

Evliya Çelebi’ye göre 1664 yýlýnda þehirde Hünkâr Camii, Fâtih Ýbrâhim Camii ve Îsâ Aða Camii olmak üzere üç cami ve altý mahalle, ayrýca üç mahalle mescidi, bir medrese, dört sýbyan mektebi, iki han, iki tekke, Topraklýk varoþunda ise beþ mahalle, 500 hâne, üç cami ve üç mescid, bir medrese, bir tekke, iki mektep, iki han, seksen de dükkân vardý. Doksan yýllýk Osmanlý dönemini hatýrlatan tek örnek son vali Mustafa Paþa’nýn bir kiliseye yerleþtirilen mezar taþýdýr. Géza Dávýd