ENDÜLÜS’TE TIP BÝLÝMÝ

Ýlk Ýslami hanedan devleti olan Emevilerin ardýndan Endülüs’e geçmemizin sebebi malum. Endülüs-bu günkü Ýspanya-Emeviler döneminde fethedilmeye baþlandý. Abbasiler tarafýndan Emevi devletinin yýkýlmasýndan sonra Arap coðrafyasýndan uzaklaþan Araplar tarafýndan Batý halifeliði burada kuruldu. Yani Endülüs’te inþa edilen kültür ve medeniyet Emevi kültürünün devamý ve geliþmiþ þeklidir. 781 yýllýk Endülüs tarihi her ne kadar iç karýþýklýklar, güç ve iktidar mücadeleleri sebebiyle çoðunlukla acý içinde geçmiþ olsa da Endülüs dönemi ayný zamanda Ýslam Bilim ve kültürünün altýn çaðýdýr.

Orta Çað Batý dünyasýnda Avrupa'nýn uzun bir süre ekonomik ve kültürel durgunluk içinde olduðu zaman, Arapça konuþan kültür önemli bir geliþme saðlamýþtýr. Birçok ulusun (Persler, Tacikler, Özbekler, Türkmenler, Suriyeliler, Mýsýrlýlar, Araplar ve diðerleri) kültürünü içeren bilim, felsefe, edebiyat ve sanatýn geliþimine büyük katkýda bulunmuþtur.  Araplar, baþta Þam (7. yy), Baðdat (8-9. yy) ve Córdoba (10. yy) baþta olmak üzere birçok ilim ve eðitim merkezi kurmuþlardýr. Hilafetin en parlak döneminde Kurtuba’da on üniversite vardý. Batý Avrupa'da ise sadece iki tane vardý: Salern ve Paris üniversiteleri.

            Felsefe, matematik, coðrafya, tarih, doða bilimleri ve filoloji ile birlikte týp, Arap halifeliklerindeki bilginlerin genel eðitiminin bir parçasýydý. Birçok hilafet veya ekonomik ve kültürel olarak baðlantýlý milletin temsilcileri týpta önde gelen isimler olmuþtur: 4. yüzyýldan beri Suriyeliler, Harezmliler, Persler, Ermeniler, Azeriler, Mýsýrlýlar, Yahudiler, Faslýlar, kýsmen Hintliler ve büyük týp okullarýnýn ve hastanelerin kurucularý olmuþtur. Buhara, Harezm, Semerkant, Þam, Baðdat, Kahire ve Kurtuba'da önde gelen doktorlar yaþadý ve çalýþtý. Vesile ÞEMÞEK Doç. Dr., Kýrþehir Ahi Evran Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi

Týp eðitimine baþlayabilmek için öncelikle temel eðitimin tamamlanmasý, sonrasýnda ders halkalarýna katýlýp pozitif ilimlerin tahsil edilmesi gerekiyordu. Akabinde Endülüs veya Kayrevan, Kahire, Dýmeþk, Baðdat gibi ilim merkezlerindeki medreselerden ve bimaristanlardan týp eðitimiyle ilgili ihtisas eðitimi tamamlanýyordu. Baþarýlý olanlara hekimlik yapabilmeleri için diploma/icazet veriliyordu. Kurtuba ilimde yýldýzý parlayan âlimlerin toplandýðý þehirlerin baþýnda geliyordu. Baðdat, Þam, Kahire gibi merkezlerdeki ilmî birikim ile Yunan, Roma, Hint gibi medeniyetlerine ait eserler, tercüme faaliyetleri ve ilim yolculuklarý vasýtasýyla Endülüs’e taþýnan birikim kütüphaneler vasýtasýyla doðrudan ilim taliplerine yansýyordu.

Endülüs’te týp eðitiminin verildiði yer olarak hastaneler, hem teorik hem de pratik eðitimin birlikte verildiði mekânlardýr. Öðrenciler hastanelerdeki icraatlarýna göre doktorlar tarafýndan sýnava tabi tutulur, baþarýlý olanlara diploma verilirdi. Bimaristanlarýn/Hastanelerin çalýþma sistemi Baðdat’tan Ýspanya’ya birbirine yakýn iþliyordu. Öðrencilerin iyi bir eðitim alabilmeleri için hastanelerin her tarafý görsellerle donatýlýyor; kütüphanesinde ihtiyaç duyulan tüm kitaplar bulunduruluyor ve uygulama için kadavralar temin ediliyordu.

Müslümanlar Endülüs’e yerleþtiklerinde týp alanýnda çok fazla birikime sahip deðillerdi. Onlar daha çok Yahudi ve Hýristiyan Hekimlerin telif ettiði Ýbriþim tarzý el-Câmi‘ ve’l-Mecmu‘ denilen ansiklopedik türde kitaplar sayesinde temel týp bilgisine sahiptiler. X. yüzyýla kadar Endülüs’te Hýristiyan ve Yahudi hekimler ön plandaydý. II. Abdurrahman döneminin (822-852) önemli hekimlerinden Cevâd en-Nasrânî (ö. ?) ve Hâlid en-Nasrânî (ö. ?) Hristiyan idi.15 Bu zaman diliminde manastýrlar tedavi merkezleri arasýndaydý. Yahudi ve Hýristiyan hekimler, Hipokrat ve Galen'den haberdar olmadýklarý için týp alanýndaki bilgileri yüzeyseldi.

Endülüs'te gerek týp biliminin gerekse diðer bilimlerin omurgasýný tercüme faaliyetleri

oluþturuyordu. Müslümanlarda ilk düzenli tercüme çalýþmalarý Emeviler Dönemi'nde Halid b.

Yezid (ö.704)’in kimya, nücum vb. ilimlerle ilgili Yunanca ve Kýptice eserleri Arapçaya tercüme ettirmesiyle baþlamýþ, týp konusu üzerinde bilhassa durmuþtur. Mervan b. Hakem (ö. 685), Yahudi Tabip Maserceveyh’e (ö. ?), Ehrun b. Ayun (ö. ?) tarafýndan yazýlan týpla ilgili kitaplardan “Künnaþ”ý, Süryaniceden Arapçaya tercüme ettirmiþ, ayný zamanda kitaba iki makale þerh yazdýrmýþtý. Emevilerden sonra Abbasi yöneticileri, bazý siyasi beklentilerin de etkisiyle kadim bilim mirasýný Yunanca, Farsça, Süryanice, Sanskritçe gibi dillerden Arapça’ya tercüme ettirmiþlerdir. Abbasiler Dönemi'nde, “Beytülhikme” aracýlýðý ile týptaki tercüme faaliyetleri devam etmiþ; Cindüþapur Týp Okulunda yetiþmiþ Hýristiyan doktorlar bu tercüme faaliyetlerinde aktif rol oynamýþ; Nasturi ve Zerdüþt tercüme okullarý Beytülhikme’nin ilham kaynaðý olmuþtur. Beytülhikme’nin baþýna Yuhanna b. Mâseveyh (ö.857) getirilmiþ, Huneyn b. Ýshak (ö.910) tercüme faaliyetlerinde aktif rol oynamýþtýr. X. yüzyýl, Arapçaya tercüme yapan mütercimlerin altýn çaðý olarak tanýnmýþtýr. Bu bilimsel miras Endülüslü Müslümanlarýn, doðudaki ilim merkezlerine yaptýklarý yolculuklarý sayesinde Endülüs’e taþýnmýþtýr.  

Endülüs‘te bu miras daha da geliþtirilmiþ; týp alanýnda hayvanlar üzerinde çalýþmalar yapýlarak fizyoloji ve anatomi alanýnda Galen ve Hipokrat’tan alýnan ilim geliþtirilmiþ hatta onlarýn bazý yanlýþlarý düzeltilmiþtir. Týptaki geliþmeler sadece teorik alan ile sýnýrlý kalmamýþ

pratik týpta da ilerleme saðlanmýþtýr. Bu çerçevede ameliyat aletleri ve kullanýlýþ þekilleri hakkýnda bilgi veren kitaplar yazýlmýþ, bitkilerin öz suyundan faydalanarak farmakoloji biliminin ve eczacýlýðýn geliþmesine katký saðlanmýþtýr.

 Endülüs’te Yetiþen Hekimler ve Önemli Çalýþmalarý

Týp bilimi ve eðitimi açýsýndan dönemine göre gayet ileri bir düzeye sahip olduðu görülen Endülüs, birçok ünlü hekimin yetiþtiði ve hizmet verdiði yerdir. Bu hekimlerden bazýlarýnýn isimlerini zikretmek gerekirse; Týp eðitimini Harran’da alan daha sonra Endülüs’e giden Hamdeyn b. Eban (ö.?), Ahmed b. Ýyyas (ö.?) ve Abdulmelik b. Habîb (ö.?) Endülüs’ün ilk meþhur hekimleri arasýndaydýlar. XI. ve XII. Yüzyýlda (Halife Nasýr ve Mustansýr Dönemleri) Said b. Abdurrabbih yüksek ateþi tedavi edecek ilacý özel karýþýmlar hazýrlayarak bulmuþtu. Yine Endülüs’te yetiþen Ebu Abdullah Muhammed b. Abdun, ünlü bir ortopedi uzmanýydý. Tedavide mümkün mertebe ilaçlarý deðil gýdalarý kullanýyor eðer gýdalarla tedavi mümkün deðilse basit ilaçlarý kullanýyor bu da mümkün deðilse bileþik ilaçlarý en az karýþýmlarla kullanmayý tercih ediyordu. Aðýr hastalýklarý tedavi için olaðanüstü karýþýmlar hazýrlama konusunda uzman bir hekimdi.

Ýbn Abdurrahman b. Sureyd (ö.?) ise, eczacýlýkta uzman biri olarak müfred/basit ve mürekkeb/bileþik ilaç hazýrlamayý biliyor, perhizi bir tedavi aracý olarak kullanýyordu. Yahya b. Ýshak (ö.?), Nasiriler Döneminin ilk zamanlarýnda uzman doktorlardan biriydi. Halife Nasýr’ýn kulaðýnda þiddetli bir aðrý oluþunca hastalýklý bölgeye ýlýk güvercin kaný uygulayarak tedavi etmiþti.

Endülüs’te týp alanýndaki kayda deðer geliþmelerden biri de günümüzde olduðu gibi bazý hekimlerin hastalara bakmak için özel muayenehanelerinin bulunmasýydý. Rivayetlere göre bu dönemde doktorluk yapan Ýbn Mülûki’n-Nasrânî (ö. ?)nin muayenehane olarak kullandýðý evinde hastalar için 30 sandalye bulunuyordu.  

            Haklarýnda ayrýntýlý bilgi sahibi olduðumuz hekimlerden bahsetmek gerekirse:

Ahmed ve Ömer b. el-Harrânî Kardeþler (ö.975 ve 1009 sonrasý)

Týpla ilgili ilk eðitimlerini babalarý Yunus el- Harrani'den aldýktan sonra 934 yýlýndan itibaren yaklaþýk on yýl Baðdat’ta eðitimlerine devam ettiler. Göz hastalýklarý ve tedavileri konusunda uzmanlaþtýlar. Baðdat’tan Endülüs’e geçen Harrânî kardeþler II. Hakem’in saray doktorluðunu yaptýlar. Uzman göz doktoru olan Ahmed, fakir fukara için kurulan bir dispanserde sorumlu hekim olarak görev yapýyordu. Sarayda bu hekime tahsis edilen ve sorumluluðunda on iki gencin çalýþtýðý “el-Hizânetü’t-Týbbiyye” olarak bilinen bir saðlýk kurumu vardý. Bu gençler þurup ve macunlarýn hazýrlanmasý iþiyle meþgul olurlardý. 

Ebü’l-Kāsým Halef b. Abbâs ez-Zehrâvî (ö.1013)

Týp ve eczacýlýk alanýnda kendinden önceki ilim mirasýný iyi deðerlendirmiþ, kendi tecrübelerini de ekleyerek özellikle cerrahi alanýnda çok orijinal buluþlar yapmýþ, cerrahide kullanýlan aletlerin resimlerini çizerek yanlarýna gerekli açýklamalarý eklemiþ ve kendisinden sonraki dönemlere somut uygulanabilir bir ilim mirasý býrakmýþtýr. Basit ve bileþik ilaç hazýrlama konusunda uzman bir hekimdi. Durdurulamayan kanamalarý tedavi için saf altýndan çeþitli büyüklükte yanýcý maddeler elde edip daðlamayý kullanan ilk hekim, ilaç hazýrlamada týbbi tabletler için kalýp kullanan ilk tabip ve kömürü basit bal þurubunun süzülmesinde kullanan ilk kiþi olma özelliðine sahiptir. Zehrâvî’nin en meþhur eseri “Kitâbu’t-Tasrîf’”tir.   

Zehrâvî “et-Taṣrîf”’ i yazma amacýný; Kendinden önce týpla ilgili yanlýþ bilinen hususlarý düzeltmek olduðunu belirterek, Calinus, Hipokrat gibi ilk dönem hekimlerinin týbbýn bir bölümü olan cerrahi ile ilgili aletlerin çizimlerinin o güne kadar gelen kitaplarda yýpranmýþ/tahrif edilmiþ olduðunu belirtiyor. Ýlk dönem kitaplarda gelen bu aletlere kendi çizimlerini de ekleyerek gerekli açýklama/þerh ve özetler yaparak kendinden sonrakilerin kullanýmýna sunduðunu vurguluyor.

Cerrahlýk yapacak hekimlerin anatomiyi iyi bilmeleri gerektiði, vücudun kýsýmlarý, vücuda zarar verebilecek müdahaleler, sakýnýlmasý gereken durumlar gibi insan bedeniyle ilgili ayrýntýlý bilgiler vermenin yanýnda, hastaya müdahale ederken söz ve davranýþlarýyla þefkatli davranmanýn önemine dikkat çekiyor. Kendi tecrübelerini hekimlere doðru bir þekilde aktarmak ve bütün zamanlarda hekimlerin ondan faydalanmaktan uzak kalamayacaklarý, ihtiyaç duyduklarýnda hemen yaný baþlarýnda hazýr bulunsun þeklinde amacýný belirtir.

Týp ansiklopedisi tarzýnda yazdýðý bu eserinde cerrahi operasyonlar, yaralarýn daðlanmasý, hayvanlar ve kadavralar üzerinde gerçekleþtirilen ameliyatlar, bazý cerrahi aletlerin kullanýþ amaçlarý, eczacýlýk gibi konularda detaylý bilgiler vermiþtir.

Zehrâvî otuz bölümden oluþan “et-Taṣrîf”’ inde genel týpla ilgili üç yüz yirmi beþ hastalýk çeþidinden ve bunlarýn tedavi yöntemlerinden bahsetmektedir. Ayrýca bu hastalýklarýn tedavisine iyi gelecek gýda, bitki ve hayvansal ürünlerle ilgili malumatýn yanýnda her ilaca muadil olabilecek ilaçlarla ilgili de bilgi vererek tedavi amaçlý müdahalelerde daðlama, kan alma, bazý uzuvlarýn kesilip alýnmasý, kesiklerin dikilmesi, kýrýk çýkýklarýn tedavi ediliþ þekli hakkýnda geniþ açýklamalar yapar.

Zehrâvî týp tarihi literatüründe Yeni Çað’dan önce makas, bistüri, býçak vb. iki yüz’den fazla cerrahî aletin -tamamýný kendisi geliþtirmemiþtir- tarifini yapan ve resimlerini çizen -ayný zamanda tedavi sahneleriyle ilgili resimler de çizmiþtir- ilk, belki de yegâne hekimdir.

“et-Tasrîf”’de göz hastalýklarý ve özellikle kataraktýn taný ve tedavisi, diþ eti hastalýklarý, protez diþ yapýmý gibi konular hakkýnda bilgi vermiþtir. Damar yaralanmalarý alanýnda söz sahibi olup bu tarz yaralanma tedavilerinde kan dindiren merhemlerden de ayrýca bahsetmiþtir. Ýdrar yollarý hastalýklarý, mesane taþý, fýtýk ve çeþitleri, kadýn-doðum hastalýklarý, çift cinsiyet (hermafrodit) hastalýðý teþhis ve tedavisi gibi neredeyse týbbýn her alanýyla ilgili uzmanlýk

derecesinde bilgiler vermiþtir.

Týbbýn neredeyse her alanýyla ilgilenen Zehrâvî özellikle cerrahi alanýndaki uzmanlýðýyla en meþhur doktorlar arasýndandýr. Operatör hekimliðe yeni baþlayanlara yapay dikiþleri, bir ipliðe geçirilen iki ayrý iðneyle dikiþi ve doku yaralanmalarýnda kesikli sekiz þekilli dikiþi öðreten de yine Zehrâvî’dir. Kedi baðýrsaðýndan cerrahi iplik yapmayý ilk keþfeden hekimdir. Bu buluþ sayesinde cerrahi müdahalelerde vücutta oluþabilecek reaksiyonlarýn önüne geçilmiþ ve yaranýn daha iyi kapanmasý saðlanarak estetik kaygýsý giderilmiþtir. Cerrahide ilk defa pamuðu kullanan hekim olup cerrahi aletlerin yapýmýnda bronzun yerine kurþun, demir ve çeliði kullanmýþtýr. Ýlk madeni þýrýngayý icat eden Zehrâvi ayný zamanda diz ameliyatýný yapan ilk hekimdir.

Hastalýklarda genetiðin önemini ilk fark edenlerden olup hemofili hastalýðý ile ilgili tespit ve gözlemleri önemli sonuçlara ulaþmasýný saðlamýþtýr. Hastalýðýn anti hemofilik etkinlikte bir yetersizliðe baðlý olarak özellikle X kromozomunun taþýdýðý bir mikrop ile sadece erkeklerin kas ve eklemlerinde belirtiler ortaya çýktýðýný keþfetmiþtir.

Ebu’l-Mutarrif Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdilkebîr b. Yahyâ b. Vâfid el-Lahmî (ö.1075)

Kurtuba’ya ilim yolculuðu yaparak Zehrâvî’den týp dersleri almýþ, bu alanda kitaplar yazmýþtýr. Müfred ve mürekkeb ilaç hazýrlama konusunda uzman hekimdir. Týbba dair “Kitâbu’l-Vesâd fi’t-Týb, Mücerrebat fi’t-Týb, Kitâbu Tedkîki’n-Nazar fî ‘Ileli Haseti’l-Basar, Kitabu’l-Muðis” adlý eserleri yazmýþtýr. Diskuridus ve Calinus’un ilaç hazýrlama konusundaki bilgilerini iyice inceleyerek kendi tecrübelerinden de yola çýkarak beþ yüz varak civarýndaki “Kitâbü’l-Edviyeti’l-Müfrede” adlý eserini meydana getirmiþtir. Yaklaþýk yirmi yýlda tamamladýðý bu eserde ilaçlarýn isimleri, özellikleri, tedavide nasýl kullanýlacaðý vb. bilgiler vermiþtir. Tedavide sýrayla önce doðru gýdalarý tercih eder, bununla tedavi mümkün olmamýþsa müfred ilaçlarý dener, yine tedavi gerçekleþmemiþse mürekkeb ilaçlarý mümkün olduðu kadar az karýþým halinde kullanýrdý.

Ebû Mervân Abdülmelik b. Muhammed ez- Zühr ( ö.1078)

X.-XIII. yüzyýllarda Endülüs’e týp alanýnda damga vuran Beni Zühr ailesinden yetiþen

doktorlarýn ilkidir. Alanýnda uzman olan Ebû Mervân, Mýsýr ve Kayrevan’da uzun süre doktorluk yaptýktan sonra Endülüs’e dönmüþtür. Ýbn Hallikan, Vefayât’ta onun týp, tabiat ilimleri ve kimya alanýnda meþhur olduðunu, Endülüs ve Maðrib (Fas) coðrafyasýnda Daniye Þehrinde vefat ettiðini ifade eder. Kaynaklarda Ýbn Sînâ’nýn “el-Kânûn fi’t-Týb” adlý eserini Endülüs’e ilk getiren kiþi olarak geçer. Týp alanýndaki en önemli eseri et-Tezkir’de, týp ilminin inceliklerini yazar. Bir baþka eseri olan el-Mücerrebat’ta, halk arasýndaki geleneksel tedavi yöntemlerinden, teorik ve pratik týp uygulamalarýnýn beraberliðinden bahseder. Göz, kulak, solunum yolu, böbrek taþý ve diðer taþ hastalýklarý taný ve tedavi yöntemleri vb. konular hakkýnda oldukça geniþ bilgi verir. Ayrýca bitki kökleri, yapraklar ve çiçeklerin ilaç yapýmýnda nasýl kullanýldýðý hakkýnda doyurucu malumat yer alýr. Taze gülün faydalarý, bazý macunlarýn yapýmýnda gülün nasýl kullanýlmasý gerektiði, tazesinin ve kurusunun tedavideki etkileri hakkýnda önemli açýklamalarda bulunur. Tedavi için gelen hastanýn, önce nabzýna bakar sonra idrar tahlili yapar daha sonra teþhis ve tedaviye baþlardý. Tedavide seçmiþ olduðu yöntemler, onun týp bilgisinin inceliðine delalet etmektedir.

Ebû Mervân Abdülmelik b. Ebü’l-A‘lâ b. Zühr (ö.1162)

Týp ilmini babasý ve dedesinden öðrenmiþtir. Endülüs’te ilimde iyi bir üne sahip, týp ehlinin söylemlerinin çoðuna vâkýf ve týp alanýnda saðlam bir kaynak konumundadýr. Basit ve

bileþik ilaç hazýrlama konusunda uzman bir hekimdir. Ýlaç hazýrlamayla ilgili eserler yazmýþ olup bu konudaki þöhreti Endülüs dýþýna da taþmýþtýr. Zühr ailesinin en meþhur doktoru olarak

bilinir. Týp alanýnda “Kitâbu’t-Teysîr fî Mudâvat ve’t-Tedbîr” adlý eserini yazmýþtýr. Pratik týbba önem vermiþ ayný zamanda saray doktorluðu yapmýþtýr. Yakýn diyaloða geçtiði Ýbn Rüþd; Kitabu’t-Teysir ile ilgili, “Zamanýmýzda tecrübî týpla ilgili yazýlan en mükemmel eser” demiþtir. Bu eserde koruyucu hekimlik, organlara ait hastalýklar ve tedavi edici ilaçlar, kalbin dýþ zarýnda oluþan tümör, yutak felci, orta kulak iltihabý, nefes borusu darlýðýný ameliyatla tedavi gibi konulardan bahsetmiþtir. Ayrýca bataklýklarýn hastalýklar üstündeki etkisi, uyuz hastalýðý tanýsý ve tedavi yöntemleri hakkýnda doyurucu bilgiler vermiþ, uyuz hastalýðýna yol açan paraziti de o keþfetmiþtir.

Macun, þurup ve yaðlarýn hazýrlanýþý ve tedavide kullaným süreleriyle ilgili tatmin edici açýklamalar yapmýþtýr. “Kitâbu’l-Aðziye” adlý eserinde; zararlý yiyecekler, diyet, temizlik koþullarý, baharatlarýn tedavideki etkisi ile ilgili hususlarda geniþ bilgi vermiþtir. Böbrek hastalýklarý, ishal, öksürük tanýsý ve tedavisinde kullanýlacak ilaç, macun, þurup ve bunlarýn hazýrlanmasýnda balýn tercih edilmesiyle ilgili görüþ belirtmiþtir. Daha önceki hekimlerden elde ettiði bilgileri kendisi tecrübe etmeden kullanmamýþtýr. Daha önce üzerinde çalýþma yapýlmayan konulardan; uyuz hastalýðý, akciðer ve diyafram hastalýklarý, vücuttaki kuruluk taný ve tedavi yöntemleri hakkýnda malumat vermiþtir. Muvahhidlerin kurucusu Halife Abdulmü‘min b. el-Kummî’nin (ö.1163) özel hekimliðini yapmýþtýr. Týp alanýndaki baþarýlarýndan dolayý zamanýnýn “Calinus”u diye tanýnmýþ olup Muvahhid halifelerin saray hekimliðini üstlenmiþtir. Pratik týbba önem vermiþ ve birçok öðrenci yetiþtirmiþtir.

Ebû Muhammed b. el-Hafîd Ebû Bekir b. Zühr (ö.1205)

Zühr ailesinden olup o da týp ilmini babasýndan öðrenmiþtir. Hastalýklarý teþhis ve tedavi edici ilaçlarý bulma konusunda derin bilgi sahibiydi. Ebu Bekir Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî’nin kitaplarýný okudu. Týp ilminin inceliklerine vakýf olduktan sonra botanik ilminde

derinleþmiþ ayný zamanda saray hekimliði yapmýþ ve henüz yirmi beþ yaþýndayken vefat etmiþtir. Bu hekimlerin dýþýnda Benî Zühr ailesinden Ebu bekir Hafîd'in kýzý Ümmü Amr ve onun torunu olan bir bayan da hekimlik yapmýþtýr.

Ebû Bekr Muhammed b. Abdilmelik b. Muhammed b. Muhammed b. Tufeyl el-Kaysî (ö.1185)

XII. yüzyýlda Endülüs’te en iyi doktor ve cerrahlardan biri olarak bilinmekteydi. Muvahhidî Halifesi Ebû Ya‘kub döneminde (1163-1184) saray baþhekimliði yapmýþtýr. Týpla ilgili “Urcûne” adlý eserini yazmýþ, teorik ve pratik týpla ilgili döneminin diðer hekimleriyle görüþ alýþveriþinde bulunmuþtur.

Ýbn Rüþd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî (ö. 1198)

Ýbn Rüþd, devrinin önde gelen hekimleriyle çalýþmýþ, Murâbýtlar Dönemi'nde saray doktorluðu yapmýþ ve Endülüs’te yazdýðý reçeteler çok kýymet görmüþtür. Yenilerinin öðrenilmesiyle geçmiþ dönemde elde edilen bilgilerin, deðerini kaybettiðini savunmuþtur. Týp ilminde seçkin bir yere sahip olan Ýbn Rüþd, týpla ilgili telif, tercüme ve þerhler yazmýþtýr. On sekiz eseri günümüze kadar ulaþmýþ olup en önemlisi “el-Külliyât fi’t-Týb”dýr. Eserinde bütün

hastalýklarýn tedavileriyle ilgili bazen özet bilgiler vermiþ bazen genel açýklamalar yapmýþ bazen de uygulamaya/pratiðe yönelik bilgiler vermiþtir. Hastalýðýn tedavisinden ziyade koruyucu hekimlikle hastalýk gelmeden önce saðlýðýn muhafazasý üzerinde durmuþtur.

Çiçek hastalýðý gibi bazý epidemi hastalýklarýn vücutta daimi bir muafiyet (baðýþýklýk) býraktýðýný belirtmiþtir. Gözün ýþýða duyarlý kýsmýnýn retina olduðunu tespit ederek oftalmoloji

biliminin kurulmasýna vesile olmuþtur. Deney ve gözleme önem vermiþ, bilimde görüþ alýþveriþi yapmanýn, fizik tedavi, spor ve masajýn önemine deðinmiþtir. Eczacýlýkta önemli panzehirler bulmuþ ve insan psikolojisini iyi bilmenin tedavideki rolünü vurgulamýþtýr. Tedavide astroloji, fal ve büyüye inanmamýþtýr. “el-Külliyât fi’t-Týb” ta anatomi, fizyoloji, patoloji, semiyoloji (hastalýk belirtilerini konu alan týp dalý), terapi, fizik tedavi, hijyen ve çeþitli hastalýklarýn taný ve tedavi yöntemlerinden bahsetmiþtir. “el-Kitâb fî Hýfzý’s-Sýhha” ve “Makâle fi’t-Tiryâk” diðer eserleri arasýndadýr.

Muhammed b. Kassûm b. Eslem el-Gāfikī el-Endelüsî (ö. VII/XIII. Yüzyýl)

Ýbn Eslem el-Ðâfikî ismiyle tanýnmýþtýr. Týp bilgisini Huneyn b. Ýshak, Ali b. Îsâ el-Kehhâl, Ammâr b. Ali el- Mevsýlî ve Zehrâvî gibi meþhur hekimlerden okuyarak edinmiþ, deney ve gözlemlerle geliþtirmiþtir. “El-Mürþîd fi’l Kühl” adlý eserini göz hastalýklarýyla ilgili önemli bir boþluðu doldurmasý için yazmýþtýr. Eserin baþ tarafýnda Ýbn Sînâ ve Zehrâvî’yi incelediðini, onlarýn görüþlerine katýlmadýðý konularý eleþtirip eksik býraktýklarý hususlarý tamamladýðýný belirtmiþtir.

“El-Mürþîd fi’l Kühl”, altý bölümden oluþup içeriðinde teorik ve pratik týp uygulamalarý, gözün anatomisi, görme fiilinin nasýl gerçekleþtiði, göz cerrahisi, optik, sinir hastalýklarý gibi yetmiþ yedi göz hastalýðýnýn taný ve tedavi yöntemleri hakkýnda bilgi vermiþtir. Bu hastalýklarýn tedavisinde kullanýlabilecek ilaçlar ve hazýrlanýþ þekilleri, göz için faydalý ve zararlý renkler, cerrahi müdahalelerde kullanýlacak alet ve araçlar hakkýnda malumat vermiþtir. Eserde gözle ilgili neredeyse her konuda uzmanlýk derecesinde bilgiler bulunmaktadýr. Bu kitap, oftalmoloji biliminin özeti, günümüz patoloji biliminin öncüsü sayýlmýþtýr. Çocuklarda göz hastalýklarý diye ayrý bir bölüm açmasý da eserin o dönemde uzmanlýk düzeyinin derecesini göstermesi bakýmýndan kayda deðerdir.

Ýbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Zü’l-Vizâreteyn Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Sa‘îd es-Selmânî (ö.1374-75)

Týp ilmine en büyük katkýsý vebanýn bulaþýcý olduðunu ispatlamasýdýr. Onun vebayla

ilgili “Bulaþmanýn varlýðý, tecrübe, araþtýrma, hisler, güvenilir ve açýk dini naslar sayesinde anlaþýlmaktadýr. Hastalýklý kiþi ile temas etmeyenlerin saðlýklý kalmalarýna mukabil, temas edenlerin hastalýða yakalandýklarý; hastanýn giydiði elbiseyi giyme, kullandýðý kaplarý kullanma ile bulaþmanýn gerçekleþtiði dikkatli bir araþtýrmacý tarafýndan gayet açýk bir hakikat olarak görülür.” demektedir.