Ýbn Seb‘în, Ebû Muhammed Kutbüddîn Abdülhak b. Ýbrâhîm b. Muhammed b. Nasr b. Muhammed el-Akkî el-Gāfikī el-Mürsî er-Rakūtî (ö. 1270)

Rakutî, hekimliðinin yanýnda tercüme faaliyetlerine de katkýsýyla tanýnan Endülüslü bilim adamlarýndandýr. Abbasiler Dönemi tercüme faaliyetleri için kurulan “Beytülhikme”’nin

benzerleri Ýspanya’da bazý yerlerde kurulmuþ olup içlerinde nitelikli olanlardan biri de 1187’de açýlan “Toledo Tercüme Okulu” dur. Bu kurum en parlak dönemini bilimsel faaliyetlere düþkünlüðüyle ön plana çýkan Kral X. Alfanso (1252-1284) döneminde yaþamýþtýr. Eserler sadece Latinceye deðil Ýspanyolca ve Fransýzcaya da tercüme edilmiþtir. X. Alfanso, Endülüslü bilim adamý Rakuti’nin desteðiyle önce Mürsiye’de bir enstitü kurdurmuþ sonra bu kurumu Ýþbiliye’ye taþýmýþtýr. Ýslam medeniyeti ilim mirasýný Ýspanya ve Avrupa’ya nakletmede bu kurum önemli görevler ifa etmiþtir. Kurum içerisinde Arapça ve Latince eðitimi için bölümler açýlmýþ olup fen ve týp eðitiminde Müslüman hocalar görevlendirilmiþtir. Bu hocalardan biri de Rakuti’dir.

 Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassân b. Cülcül el-Endelûsî (ö. 994)

Ýbn Cülcül, on dört yaþýnda týbba meraký baþlamýþ yirmi dört yaþýna geldiðinde hasta tedavi edebilecek hekim seviyesine ulaþmýþ týp alanýnda yaptýðý tasarruflarý ve ilaç hazýrlama konusundaki uzmanlýðýyla öne çýkmýþ, Kurtuba’nýn ünlü bir hekimidir. Halife II. Hiþam’ýn (976-1009) saray hekimliðini yapmýþtýr. Týp tarihi ile ilgili en meþhur eserlerden biri olan “Tabakâtu’l-Etýbba‘ ve’l Hükemâ”’adlý eser ona aittir. Bu eserde farklý zamanlarda yaþamýþ, farklý milletlere mensup, felsefede ve pozitif bilimlerde önde gelen elli yedi bilge insanýn biyografisini dokuz tabaka halinde yazmýþ; týbbi uygulamalar, kan almanýn önemi, kilin -kil toprak- tedavideki yeri, perhiz, koruyucu hekimlik vb. konularýnda çok önemli bilgiler vermiþtir. Tabiplerin ihtisas alanlarý, ilim yolculuklarý gibi konulara da deðinmiþtir. Ýbn Fazlullâh el-Ömerî, Ýbn Cülcül’ün “basur” tedavisiyle ilgili Hindistan'dan getirilen bir bitkiyi kullandýðýndan bahseder.

Ýbn Cülcül’ün eserinde tanýtýmýný yaptýðý elli yedi bilgeden Emir Muhammed zamanýnda yaþamýþ olan el-Harranî, Endülüs’e has bir karýþým geliþtirmiþtir. Doktorlar bile bu karýþýmý kendisinden satýn alarak tadýndan ve kokusundan içeriðini anlamaya çalýþmýþlar, benzeri ilaçlarý yapmýþlar ancak ölçülerini tutturmayý bir türlü baþaramamýþlardýr. Bu eserinde ayrýca hardal ve tere otu hakkýnda da bilgiler vermiþtir. Ýbn Cülcül’ün eserinde bahsettiði bilgelerden bir diðeri Cevâdu’d-Tabîb, Emir Muhammed zamanýnda yaþamýþ ve yüz bir ottan oluþan çok güçlü bir þurubu ilaç olarak imal etmiþtir. Ayrýca Discurides’in “Esmâʾu’l-Edviyeti’l-Müfrede” kitabýný yorumlayarak “Tefsîru Esmâʾi’l-Edviyeti’l-Müfrede min Kitâbi Discurîdes”i yazmýþtýr. Bu eser Discurides’in deðinmediði ilaçlarla alakalý farmakoloji üzerine yazýlmýþ en önemli eserlerdendir.

 Endülüs Dönemi'nde ki Yahudi asýllý doktorlar:

 Hasday b. Þebrût el-Ýsrâilî (ö. 359/970)

Yahudi kökenli olup halife III. Abdurrahman en-Nâsýr’ýn (912-961) saray doktoruydu.

Lyon Kralý Þanca, aþýrý kilolarý nedeniyle devletin iþlerini yürütemez duruma gelince Halife'nin doktoru Hasday, Kralý tedavi etmiþtir. Bizans Ýmparatoru VII. Konstantin (913-959), Halife III. Abdurrahman’a Diskurides’in Grekçe týp eserini (“De Materia Medica”) hediye olarak göndermiþti. Halifeye gelen bu eseri, Hasday b. Þebrut Arapça’ ya tercüme etmiþtir. Hasday eserdeki ilaçlarýn isimleriyle ilgili açýklamalar yapmýþ olup Kurtuba’da daha tanýnýr hale gelmiþtir. Bu eser Endülüs týp ilminin geliþmesinde önemli rol oynamýþtýr.

 Ýbn Meymun, Ebû Ýmrân Mûsâ b. Ubeydillâh (Meymûn) el-Kurtubî el-Ýsrâilî (ö. 1204)

Yahudi asýllý olup Kurtuba, Meriye, Fas, Kudüs ve oradan Mýsýr’a gitmiþ; Fustat’ta ikamet etmiþ; kaldýðý yerlerde týp konusunda kendini geliþtirmiþ, Selahattin Eyyubi ve oðluna hekimlik yapmýþtýr. Kadý Sa‘îd b. Sînâ el- Melik’in övgüsüne layýk olmuþtur. Kadý Said, Ýbn Meymun‘la ilgili “Calinus, hastalarýnýn bedenlerini tedavi ediyordu. Ýbn Meymun ise hastalarýný hem bedenen hem ruhen tedavi ediyordu.” demiþtir. Basur hastalýðýnýn taný ve tedavi yöntemleri ile gerektiðinde cerrahi müdahale üzerinde durmuþtur. Astým hastalarý için kuru havayý tavsiye etmiþ, psikolojik hastalýklarýn tedavisinde de dengeli beslenme ve perhizin önemini vurgulamýþtýr.

Ýbn Meymûn’un týp alanýndaki en önemli eseri (1187-1190 yýllarýnda yazdýðý) “Kitâbü’l-Fuṣûl fi’ṭ-Týb (Fuṣûlü’l-Ḳurṭubî, Fuṣûlü Mûsâ fi’ṭ-Týb)’dýr. Eserinde týp ilminde büyük üne sahip Calinus’a ve Grek týpçýlarýn bin beþ yüz týp prensibine karþý yaptýðý tahlil, tenkit ve ilave yorumlar vardýr. Ýbn Meymun 1204 yýlýnda öldüðünde sadece Yahudiler deðil Müslümanlar da üzülmüþler, hakkýnda mersiyeler yazmýþlar hatta onu Hz. Musa’ya benzetenler olmuþtur.

 Endülüs’te Botanik Bilimi

Hekimliðe yardýmcý alanlardan botanik: Týbbi bitkiler ve bu bitkilerden ilaç hazýrlamayý ilgilendiren bir alandýr. Endülüs, genel týp alanýnda olduðu gibi, botanik alanýnda da önemli geliþmelerin ve buluþlarýn olduðu bir yerdi. Botanik alanýnda öne çýkan bilim adamlarýndan Ýbnü’l-Baytar en dikkat çekici olanýdýr.

 Ýbnü’l-Baytar, Ebû Muhammed Ziyâüddîn Abdullāh b. Ahmed el-Aþþâb el-Mâlekī (ö. 1248)

Ýbnü’l-Baytar, Endülüs’te meþhur ve mahir botanikçiler -ayný zamanda tabipler- arasýndandýr. Babasý baytar olduðundan Ýbnü’l-Baytar diye bilinir. Botanik ilmine olan meraký sebebiyle “el-aþþâb” (botanikçi) diye tanýnmýþtýr. Týbbi bitkilerle ilgili ilk dersini Ebu’l-Abbas Ýbn Muhammed en-Nebâtî'den almýþ, araþtýrmalar yapmýþ, sonra da eczacýlýkla ilgili dersler almýþtýr. 1220’de botanik ilminde derinleþmek için Akdeniz havzasý ve Kuzey Afrika ülkelerini dolaþmýþ; oradan Anadolu içlerine giderek bitkileri, isimlerini, özelliklerini incelemiþ sonra Ýskenderiye ve Mýsýr’a geçmiþtir.

Eyyubi Sultaný Melik Kamil (1218-1238) ve oðlu Salih’in hizmetinde çalýþan Ýbnü’l-Baytar botanikçilerin baþýna getirilmiþ çok sayýda öðrenci yetiþtirmiþtir. Üç kýtayý gezerek bitkisel, hayvansal ve madensel ilaç malzemeleri toplamýþ, Diskurides’i ve Calinus’u incelemiþ; gezdiði yerlerdeki botanik uzmanlarýyla görüþ alýþveriþinde bulunmuþ ve yaþadýðý dönemin en meþhur botanikçisi olmuþtur. Antik Yunan ve Müslüman týpçýlardan okumalar yapmýþ, topladýðý bilgileri deney ve gözlem metodunu kullanarak pratiðe dönüþtürmüþ, birçok bitki ve ilacý týp dünyasýna tanýtmýþtýr.

Ýbnü’l-Baytar eczacýlýk alanýndaki uzmanlýðýyla meþhur olmuþtur. Müfred ilaçlarý sýnýflandýrma konusunda kimse onun kadar baþarýlý olamamýþtýr. Ýlaçlar arasýnda karþýlaþtýrmalar yapmýþ ve kimyasal özellikleri hakkýnda incelemelerde bulunmuþtur. Deney ve gözlem sonucu doðrulayamadýðý bilgileri ayrý tutmuþtur. “el-Muðnî fi’l-Edviyeti’l-Müfrede”, “Tefsîru Kitâbi Diskurides”, “el-Ýbâne ve’l-Ý‘lâm” adlý çalýþmalarý vardýr.

“el-Câmi‘ li’l-Müfredâti’l-Edviyye ve’l-Aðziyye adlý meþhur kitabýnda gül çeþitlerini sayarak sarý, mavi, siyah, beyaz, kýrmýzý ve diðer güllerden, bunlarýn nerelerde yetiþtiklerinden bahsetmiþ, hangi hastalýklara iyi geldikleri hakkýnda bilgi vermiþtir. Bitkisel, hayvansal ve madeni ilaçlarý alfabetik sýraya göre yazmýþ, hangi hastalýða hangi ilacýn iyi geldiðini belirtmiþtir. Bu kitap XVI. yüzyýla kadar baþvuru kaynaðý olmuþ, XIX. yüzyýla kadar da etkisi devam etmiþtir. Kâtip Çelebi: “Fen kitaplarý arasýnda bundan daha kapsamlý ve daha geniþ bir kitaba rastlamadým.’ demiþtir.” Bu kitabý hazýrlarken Ýbnü’l-Baytar’ýn faydalandýðý kiþiler arasýnda Ýbn Sînâ da vardýr. Kütübî (ö.1363), Ýbn Baytar’ý sika (güvenilir) biri olarak nitelemiþtir.

 Endülüs’te Hastaneler

Endülüs’teki hastane/saðlýk hizmeti veren kurumlarýn iþleyiþi ile Ýslam dünyasýndaki hastane/saðlýk hizmeti veren kurumlarýn iþleyiþleri benzerlikler göstermekte olup bunlarýn baþýnda seyyar çadýrlar, sultanlarýn ve yönetimdeki devlet erkânýnýn saraylarý, hekim evleri, hasta evleri, hamamlar ve gezici hekimlerin tedavi amacýyla kullandýklarý sokaklar þeklinde gelmektedir.

Abbasiler Döneminde týp mesleði itibar kazanmýþ, düzenbaz, sihirbaz ve büyücülerin muayene yapmalarýna izin verilmemiþtir. Devlet yöneticileri ve ileri gelen aileler hastane inþa etme konusunda birbiriyle yarýþýr hale gelmiþlerdir. Doktor olduðunu, týp ilmi aldýðýný beyan edenler, muayeneye baþlamadan önce yeterlilik için sýnavdan geçirilmiþlerdir. Endülüs’teki Müslümanlar týp mesleðiyle ilgili konularda Baðdat’ta yapýlan çalýþmalarý örnek almýþlar bunlarý kendilerine uyarlamýþlardýr.

X. ve XII. yüzyýllar arasý Endülüs’te, týp sahasýnda önemli çalýþmalar olmasýna raðmen düzenli ve sistemli hastanelerin varlýðý daha geç dönemlerde görülmektedir. Buna raðmen bölgesel kaynaklarýn verilerine göre Müslüman emirlikleri döneminde sadece Kurtuba’da yaklaþýk elli yerde hasta tedavisi yapýldýðýndan söz edilmektedir.

Halife Mansur her hafta Cuma namazýndan sonra hastalarý ziyaret eder hekimler ve yetkililerden hastalarýn durumlarýyla ilgili bilgiler alýr kendisinin yapabileceði bir þey olup olmadýðýný sorardý.

Ýspanya’da Hýristiyan Kastilya Kralý VIII. Alfonso (1210) Burposta’da bir hastane yaptýrmýþtýr. 1409’da Ýspanya’da Hospital General Valencia’da akýl hastalarý tedavi edilmiþtir.

            Müslümanlarýn Endülüs hâkimiyeti döneminde Muvahhid Emir Mansur b. Yusuf (1184-1199) Marekeþ Bimaristanýný yaptýrmýþ etrafýný aðaç ve çiçeklerle donatmýþtýr.  

Gýrnata Bimaristanýný (1365) Muhammed b. Yusuf yaptýrmýþtýr. Kurtuba yakýnlarýnda “Va‘di’l-Kebîr” bölgesinde cüzzamlý hastalarý tecrit için Kurtuba Bimaristaný, Endülüs Emevileri’nin ilk dönemlerinde yapýlmýþtýr. V. Muhammed’in yaptýrdýðý bimaristanýn (1375) yakýnýnda baþka bir bimaristanýn daha yapýlmýþ, Sela Bimaristaný’ný da (1460) Sultan Alevi Abdurrahman yaptýrmýþtýr.

Kaynaklarda genel olarak Endülüs Dönemi hastane ve saðlýk hizmetleriyle ilgili þu bilgiler yer alýr: Kan alýcýlar, kan alma kalýplarý, mahir hekimlerden kan aldýrma, aktarlardan ve þurup satýcýlardan ziyade usta hekimlerin hazýrladýðý ilaçlarý kullanma, Müslüman hekime muayene olma, bilinmeyen ilaç ve macunlarýn satýlmamasý... Ayrýca sistemli ve düzenli hastanelerden önce saðlýk hizmeti veren özel hekimler, hacamatçýlar, aktarlar, ebeler de kaynaklarda geçmektedir.

 Hastanelerin Fonksiyonlarý

 Endülüs dâhil Ýslâm dünyasýndaki bimaristanlarda, din, dil, ýrk ayrýmý yapýlmadan, gelen bütün hastalarýn muayene edilir, tedavi ücreti alýnmazdý. Tedavilerinin yanýnda hastalara verilen yemek, elbise, ilaç vb. ihtiyaçlar ile hastanede yapýlan iþlemler içinde herhangi bir ücret alýnmadýðý; hatta Marekeþ Bimaristanýnda tedavisi tamamlanan fakir hastalara iyileþip çalýþýr duruma gelinceye kadar maddi destek saðlandýðý kaynaklarda geçmektedir.

Hastanelerde sunulan saðlýk hizmetleriyle ilgili þu bilgilere rastlýyoruz: Baþhekimler, asistanlarý ve bazý doktorlarla beraber her sabah hastalarý ziyaret eder, tedavi seyirlerini takip eder, hastalarýn dilek ve þikâyetlerini dinler ve bu þikâyetleri dikkate alýrlardý. Bunun yanýnda hastanede her gün bir doktor gözetiminde ve günde birkaç kez verilen ilaçlarý uygulayan ve yemekleri getiren hastabakýcýlar vardý.

Endülüslü Müslümanlar týp alanýnda bu kadar ileri hizmet sunarken hemen yaný baþýnda bulunan Avrupa’da hastalanan kiþi tedavi olmak istediðinde kilise, hastanýn içerisine cin/þeytan veya kötü ruhlarýn girdiðini söylerdi. Bu durumda olan kiþinin günah iþlediðinden dolayý bunlarýn baþýna geldiðini ve tedavi olmasý için önce günahlarýndan tövbe etmesi gerektiði inancýný topluma dayatýrlardý. Kilise, eczaneleri, din karþýtý yerler, uzman doktorlarýn uyguladýðý tedaviyi de tamamen sakýncalý, þehvetperest vb. þekilde deðerlendirirdi. Hýristiyan olmayan doktora tedavi olanlar toplumdan aforoz edilirdi.

Endülüslü Müslümanlar hastane yapmak ve hastalara her türlü tedavi hizmeti sunabilmek için adeta Baðdat’taki hastanelerle yarýþýyorlar, imkânlarý ölçüsünde hastanelerin olduðu mahalleler kurmaya çalýþýyorlardý. Hemen yaný baþlarýnda Avrupa’nýn ortasýnda Paris’in o gün en donanýmlý hastanelerinden olan Hotel Dien’de çocuðu, yaþlýsý, hafif derece hastalýðý olanlar, aðýr hastalýðý olanlar, bulaþýcý hastalýk taþýyanlar vb. bölümlere ayrýlmadan hep bir arada muayene edilmeye çalýþýlýyordu.

Kaynaklarda Endülüs bölgesinde hastanelerde verilen hizmetlerin kalitesiyle ilgili, hastanede yatan bir gencin babasýna yazdýðý mektup dikkat çekicidir. Bu mektupta hastanenin asistan ve doktorlarýnýn hastaya ilk müdahaleyi yaptýðý acil polikliniðinden, hastane içerisinde mevcut olan eczaneden, hastalarýn kayýt altýna alýndýðýndan, hastalarýn banyosunun yaptýrýlýp onlara temiz kýyafet verildiðinden, erkekler için ayrýlan bölüme sevk edildiðinden, gencin ortopedi bölümüne yatýrýldýðýndan, hastanede ayrýca dâhiliye, cerrahiye ve nekahet bölümlerinin de olduðundan bahsediliyor. Hastalarýn müzik dinleme ve kitap okuma imkânlarýnýn olduðundan, doktorlarýn her sabah asistanlarýyla hastalarý ziyaret ettiðinden, hasta oda ve yataklarýnýn temiz olduðundan, odalarýn havalandýrýldýðýndan, her odada temiz su bulunduðundan, yemeklerin kaliteli olduðundan, taburcu olan her hastaya çalýþmaya baþlayýncaya kadar kullansýn diye beþ altýn verildiðinden de bahsedilmektedir.

 Vesile ÞEMÞEK Doç. Dr., Kýrþehir Ahi Evran Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Darüþþifa Dergisi

ENDÜLÜS’TE TIP BÝLÝMÝ HILMÝ KELEÞ Doktora Öðr, Hitit Üniversitesi, Lisansüstü Eðitim Enstitüsü, Ýslam Tarihi Ana Bilim Dalý, Çorum, Türkiye Darüþþifa Ýslam Týp Tarihi Araþtýrmalarý Dergisi  (Haziran 2022)