YAZIM, KÜLTÜR; YAZIN, SANATTIR   2

            NOKTALAMA ÝÞARETLERÝ

NOKTA

Bir cümlenin sonunu belirtmeye yarayan iþarettir. Konuþma dilinde uzun bir durakla belirtilir.

Cümle sonuna konur. 

“Bunu senden beklemiyordum.” Deyip yüzünü ekþitti. Burada iki olumsuzluk var. 

Birinci olumsuzluk: Týrnak öncesi ve sonrasý cümlenin devamý özelliðindedir.

Bir cümlede iki nokta olmaz. Cümle, týrnak sonunda bitiyorsa, soru iþareti, ünlem veya üç nokta gerekmiyorsa ya da týrnak içindeki söz atasözü ise nokta konur. Bitmiyor ve yukarýdaki gibi devam ediyorsa; kapatýlan týrnak içine soru iþareti, ünlem veya üç nokta gerekmiyorsa  virgül konur. Nokta ise, cümlenin týrnak dýþýndaki sonuna konur.

Ýkinci olumsuzluk:

Týrnak sonrasý ifadeler cümlenin devamý olduðundan, hangi noktalama iþareti olursa olsun büyük harf kullanýlmaz. “Bu iþ bugün bitecek gibi deðil.” dedi.   Doðrusu: “Bu iþ bugün bitecek gibi deðil,” dedi.  

Uyarý:

*Týrnak içine alýnan bilgi amaçlý kýsa sözcüklere noktalama iþareti konmaz.

Tolstoy’un “Savaþ ve Barýþ” romanýný okumaný öneririm.  

VÝRGÜL  (,)

Cümle içinde; sözcükleri, sözcük öbeklerini ya da yan cümleleri ayýrarak içeriðin daha iyi anlaþýlmasýný saðlayan noktalama iþaretidir. Konuþma dilinde kýsa süre duraklamadýr.

 Bu, tek gözlü, genç fakat ihtiyar görünen bir adamcaðýzdýr.   

 (H.Z.Uþaklýgil)

 “At sahibinin baskýlarýna dayanamayýp kaçtý,” cümlesinde  

 kaçanýn, seyis ya da jokey olabileceði akla gelir. “At, sahibinin  

2.      Birbiri ardýnca sýralanan eþ görevli kelime ve kelime gruplarýnýn arasýna konur.

Fýrtýnadan, soðuktan, karanlýktan ve biraz da korkudan sonra

bu sý­cak, aydýnlýk ve sevimli odanýn havasýnda erir gibi oldum.

(H. E. Adývar)

3.         Sýralý cümleleri birbirinden ayýrmak için konur.

          Bir varmýþ, bir yokmuþ.Umduk, bekledik, düþündük.

(Y.K. Karaosmanoðlu)

4.         Cümlede özel olarak vurgulanmasý gereken öðelerden sonra konur.

 Ayþe, “Gitme turnam bizim elden,” türküsüyle Ali’yi bir kez daha eðledi. Ayþe’nin yanýk sesine daha fazla duyarsýz kalamayan Ali, elindekileri…

5.        Uzun cümlelerde yüklemden uzak düþmüþ olan ögeleri belirtmek için konur:

Saniye Hanýmefendi, merdivenlerde oðlunun ayak seslerini duyar duymaz, hasretlisini karþýlamaya atýlan bir genç kadýn gibi, koltuðundan fýrlamýþ ve ona kapýyý kendi eliyle açmaya gelmiþti. (Y. K. Karaosmanoðlu)

6.         Cümle içindeki ara sözleri ve ara cümleleri ayýrmak için konur.

Þimdi, efendiler, müsaade buyurursanýz, size bir sual sorayým.

(Mustafa Kemal Atatürk)

7.         Anlama güç kazandýrmak için tekrarlanan kelimeler arasýna konur.

Akþam, yine akþam, yine akþam,

Göllerde bu dem bir kamýþ olsam!    (Ahmet Haþim)

8.         Týrnak içindeki cümlenin sonuna konur.

 “Datça'ya yarýn gideceðim,” dedi.

9.      Konuþma çizgili cümlelerde, konuþma sonrasý konur.

Bahçe kapýsýný açtý. Sermet Bey’e,

– Bu anahtar köþkü de açar, dedi.      (Ömer Seyfettin)

10.       Hitap için kullanýlan kelimelerden sonra konur.

Sayýn Baþkan,

Sevgili Kardeþim,

Uyarýlar:

*Metin içindeki ve- veya- yahut baðlaçlarýnýn öncesinde ve sonuna virgül konmaz.

*Metin içindeki tekrarlý baðlaçlardan önce ve sonra virgül konmaz.

Hem gider hem aðlar. Kýran kýrana, deli dolu.

Ne kýz verir ne dünürü küstürür.

* Cümlede, pekiþtirme ve baðlama görevinde kullanýlan 

da / de baðlacýndan sonra virgül konmaz.                            

Ben aç yattým mý kötü kötü rüyalar görürüm nedense. (Orhan Kemal )

*Þart ekinden sonra virgül konmaz.

           …yanlarýna biri gelecek olursa hemen susuyorlardý. (Reþat Nuri Güntekin)

            NOKTALI VÝRGÜL (;)

1.         Cümle içinde virgüllerle ayrýlmýþ tür veya takýmlarý birbirinden ayýrmak için konur.

Erkek çocuklara, Doðan,Tuðrul, Ali; kýz çocuklarýna ise Ýnci, Ayþe,Yonca adlarý verilir.

2.         Öðeleri arasýnda virgül bulunan sýralý cümleleri birbirinden ayýrmak için kullanýlýr.

At ölür, meydan kalýr; yiðit ölür, þan kalýr.

3.         Oldukça geniþ paragraflarda okuyucuya soluk aldýrmak için diyalogla (konuþmayla) paragraf yapmada kullanýlýr.

            …hýzla arkadaþýnýn yanýna gelerek;

“Yürü. Baþýmýz belaya girecek,” deyip, koluna girdiði gibi onu oradan uzaklaþtýrdý.

ÝKÝ NOKTA (:)

Oldukça zayýf bir duraðý belirleyen ve bir açýklama, bir sýralama, bir alýntý yapmayý saðlayan noktalama iþaretidir.

1.         Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur.

Yeni harfler alýndýktan sonra eski yazý ile bir tek kelime bile   

 yazmayan iki kiþi görmüþümdür: Atatürk ve Ýnönü! (F.R.Atay)

2.         Kendisinden sonra açýklama yapýlacak cümlenin sonuna konur.

Bu kararýn istinat ettiði en kuvvetli muhakeme ve mantýk þu idi:  

Esas, Türk milletinin hassasiyetli ve þerefli bir millet olarak  yaþamasýdýr. (M.K.Atatürk)

3.         Karþýlýklý konuþmalarda, konuþan kiþinin adýndan sonra kullanýlýr.

       Bilge Kaðan: Türklerim iþitin! Üstten gök çökmedikçe, alttan

  yer delinmedikçe ülkenizi, törenizi kim bozabilir sizin? 

  (Turan Oflazoðlu)

  ÜÇ NOKTA (…)

1.         Tamamlanmamýþ cümlelerin sonuna konur.

            Ne çare ki çirkinliði hemencecik ve herkes tarafýndan

görülüyordu da, bu yaný...(Tarýk Buðra)

            Kýlavuzu karga olanýn burnu b…tan çýkmaz.

3.         Alýntýlarda; baþta, ortada ve sonda alýnmayan kelime ve bölümlerin yerine konur. 

 …derken þehrin öte baþýndan boðuk boðuk sesler gelmeye  

 baþladý.(Tarýk Buðra)

            Sana uðurlar olsun…Ayrýlýyor yolumuz!      (F.N.Çamlýbel)

5.         Ünlem ve seslenmelerde anlatýmý pekiþtirmek için konur.

            Gölgeler yaklaþtýlar. Bir adým kalýnca onu kýyafetinden tanýdýrlar.

            Koca Ali…Koca Ali be!..             (Ömer Seyfettin)

6.         Karþýlýklý konuþmalarda yeterli olmayan, eksik býrakýlan cevaplarda kullanýlýr.

            Kimsin?

            Ali…                        (Ömer Seyfettin)

7.         Karþýlýklý konuþmalarda, karþýdakinin sustuðunu belirtir.

      “Daha benden ne istiyorsun?”

       …

           Uyarý:

           *Üç nokta yerine iki veya daha fazla nokta kullanýlmaz.

            SORU ÝÞARETÝ (?)

1.         Yanýt gerektiren ya da gerektirmeyen tüm soru cümlelerinin sonuna konur.

            Sular mý yandý? Neden tunca benziyor mermer?  (Ahmet Haþim)

            Ali? (Sen misin anlamýnda)

2.         Bir bilginin kuþkuyla karþýlandýðý veya kesin olmadýðý durumlarda parantez içinde kullanýlýr.       

            Bazý kaynaklar, Ýstanbul’da (?) öldüðünü belirtiyor

            Uyarýlar:

            *Cümle içinde mý-mi eki, ýnca-ince anlamýnda zarf-fiil iþleviyle

            kullanýldýðýnda soru iþareti konmaz.

Akþam oldu mu sürüler döner. Hava karardý mý eve döneriz.   (Haldun Taner)

*Bir cümlede soru ifadesi taþýyan birden fazla sözcük varsa,  soru iþareti en sona konur.

Çok yakýndan mý bu sesler, çok uzaklardan mý?

Üsküdar’dan mý, Hisar’dan mý, Kavaklý’dan mý? (Yahya Kemal Beyatlý)

            ÜNLEM ÝÞARETÝ (!)

Ünlem cümlesi sonuna konan noktalama iþaretidir.

1.         Sevinç, kývanç, acý, korku, þaþma gibi duygularý anlatan cümlelerin sonuna konur.

           Ne mutlu Türk’üm diyene!    “(Mustafa Kemal Atatürk)

2.         Seslenme, hitap ve uyarý sözlerinden sonra konur.

            Ey Türk gençliði!           (Mustafa Kemal Atatürk)

            “Ahmet!”  (Seslenme duygu içerikli ise) “Ahmet!..”

            Uyarý:

* Ünlem iþareti, seslenme ve hitap sözlerinden hemen sonra da kullanýlýr.

            “Kadýnýn, ah!.. diye inlediðini duydum.”

3.         Alay, kinaye veya küçümseme anlamý kazandýrmak istenen sözden hemen sonra yay ayraç içinde ünlem iþareti konur.

(!) Bu iþaretin konulmasý; nokta, virgül ve soru iþareti kullanýlmasýný engellemez.

Ýsteseymiþ bir günde bitirirmiþ(!) ama ne yazýk ki vakti yokmuþ(!).

            * Duygu yüklü ünlemlerde iki nokta kullanýlýr. 

             Gök ekini biçer gibi!..Baþaklar daha dolmadan.  (Tarýk Buðra)