Mevlit kandili kutlanmalý mýdýr?

Bu sorunun cevabýný verebilmek için gelin tarihe bir göz atalým.

"Resûl-i Ekrem, Ýslâm tarihçilerinin çoðuna göre Yemen valisi Ebrehe’nin Kâbe’yi yýkmak üzere Mekke’ye saldýrdýðý ve Fil Vak‘asý denilen olayýn meydana geldiði yýl doðmuþtur, bu tarih milâdî 569, 570 veya 571’dir. Yine genellikle kabul edildiðine göre Rebîülevvel ayýnýn 12’sinde ve gündüz dünyaya gelmiþtir. Doðumun pazartesi günü olduðu ise daha sahih rivayetlere dayanmaktadýr. Hz. Peygamber’in saðlýðýnda onun doðum yýl dönümü kutlanmadýðý gibi Hulefâ-yi Râþidîn dönemiyle Emevî ve Abbâsî devirlerinde de mevlidle ilgili bir uygulamaya rastlanmamaktadýr. 

Mýsýr’da Þiî Fâtýmî Devleti kurulunca, soyundan geldiklerini söyledikleri Hz. Peygamber’in doðum yýl dönümü Muiz-Lidînillâh döneminden (972-975) itibaren resmî törenlerle kutlanmaya baþlanmýþtýr. Hz. Peygamber’in yanýnda Hz. Ali, Fâtýma, Hasan, Hüseyin ve o günkü halifenin mevlidlerinin de kutlandýðý, ayný zamanda receb, þâban ve ramazan aylarýndaki kandiller ile ramazan ve kurban bayramlarý gibi vesilelerle düzenlenen diðer bazý resmî kutlamalarýn da ilk örneklerinin yaþandýðý bu dönem Ýslâm tarihinde zengin bir þölen geleneði oluþturmuþtur.

Fâtýmîler zamanýndaki törenlerde rebîülevvel ayýnýn 12. gününde sabahtan baþlamak üzere öðleye kadar 300 tepsi helva kādýlkudât ve dâidduât baþta olmak üzere kurrâ, hatipler ve diðer görevlilere daðýtýlýrdý. Halifenin öðle namazýný kýlmasýnýn ardýndan kādýlkudât ve diðer görevliler topluca Ezher Camii’ne gider, burada hatim okunduktan sonra “manzara” adý verilen tören yerine geçerlerdi. Kahire valisi düzeni saðlamak üzere önceden yerini alýrdý. Halife de maiyetiyle birlikte gelir, önce kādýlkudâtý, ardýndan  sâhibülbâbý ve daha sonra diðerlerini selâmlardý. Tören Kur’an tilâvetiyle baþlardý; ardýndan sýrasýyla Enver (Hâkim), Ezher ve Akmer camileri hatipleri birer hutbe okuyup, halife için dua ederlerdi. Bu sýrada kurrâ tilâvetini sürdürürdü. Hutbelerden sonra halife törendekileri tekrar selâmlayýnca resmî kutlama tamamlanmýþ olurdu. Bu kutlamalarýn üst düzey görevlilerin katýldýðý bir devlet töreni çerçevesinde yapýldýðý ve halkýn geniþ bir katýlýmýnýn olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Özellikle Sünnî çoðunluðun kutlamalara iþtirak etmediði bilinmektedir. Fâtýmîler zamanýnda Hz. Peygamber’in ve Ehl-i beyt’in doðum yýl dönümlerinin kutlanmasý dinî hassasiyet yanýnda siyasî meþruiyet açýsýndan da önem taþýyordu.

Eyyûbîler zamanýnda birçok bayram ve tören kaldýrýldýðýndan mevlide de özen gösterilmediði ve halkýn bunu evlerinde kutladýðý anlaþýlmaktadýr. Ancak Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin kayýnbiraderi Erbil Atabegi Begteginli  Muzafferüddin Kökböri (1190-1233) mevlidi büyük törenlerle yeniden kutlamaya baþlamýþtýr. Sýbt Ýbnü’l-Cevzî’nin bir kutlama sýrasýnda 5000 koyun, 10.000 tavuk ve 100 at kesildiðini, 100.000 tabak yemek ve 30.000 tepsi helva daðýtýldýðýný kaydetmesi törene katýlanlarýn sayýsý hakkýnda bir fikir vermektedir. Ulemâ ve tasavvuf ehlinin ileri gelenleri bu törenlerde hazýr bulunur, Kökböri kendilerine hil‘atler giydirir ve hediyeler verirdi. Sûfîler de öðle vaktinden fecre kadar zikir ve semâ meclisleri düzenlerdi. Hankahta 800-1000 kadar sûfî toplanýr, Kökböri de aralarýnda yer alýrdý. Her yýl mevlid törenleri için harcanan paranýn 300.000 dinarý bulduðu kaydedilmektedir. Törenlerin yapýlacaðý yerde sultan, ümerâ ve devletin diðer ileri gelenleri için her biri dört veya beþ bölümden meydana gelen yirmi kadar ahþap barýnak (kubbe) yapýlarak, süslenir, hepsine ayrý ayrý çalgýcý ve þarkýcýlarla, gölge oyunu oynatan gruplar yerleþtirilirdi. Kökböri her gün ikindi namazýndan sonra barýnaklarý dolaþýp, halkýn da katýldýðý eðlenceleri seyrederdi. Hz. Peygamber’in doðum günüyle ilgili kutlanan mevlidden iki gün önce çok sayýda kurbanlýk hayvan meydana getirilerek kesilir ve kazanlar kaynatýlýrdý. Mevlid gecesi Erbil Kalesi’nde akþam namazýnýn ardýndan zikir ve semâ meclisi düzenlenir, sultan da mum alayý ile hankaha gelirdi. Hil‘atler mevlid sabahý sûfîlerin elleri üzerinde kaleden hankaha getirilir, âyan ve halkýn hazýr bulunduðu geniþ bir meydanda ordu geçit resmi yapar, vaaz verilir, bu sýrada hil‘atler daðýtýlýr, yemekler yenirdi. Akþam yine hankahta zikir ve semâ meclisi düzenlenirdi. Sona eren kutlamalarýn ardýndan misafirler memleketlerine dönmeye baþlardý.

Endülüslü seyyah Ýbn Cübeyr, 579’da (1183) Mekke’de gördüklerini anlatýrken Resûl-i Ekrem’in doðum yýl dönümünde doðduðu evin ziyarete açýldýðýný belirtir. Bu ev daha önce Hârûnürreþîd’in annesi Hayzürân  tarafýndan tamir ettirilip mescide çevrilmiþti

Osmanlý Hükümdarý III. Murad, 996 (1588) yýlýnda merasimle mevlid kutlamalarýný baþlatmakla birlikte resmî olmasa da Osmanlý Devleti’nde kutlamalarýn bundan önceki dönemlerde de yapýldýðý bilinmektedir. Sultan Ahmed Camii’ndeki kutlamalarda padiþah, sadrazam, þeyhülislâm, vezirler, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, diðer mülkî ve askerî erkânla ulemâ resmî kýyafetleriyle hazýr bulunurdu. Balkanlar’ýn fethiyle birlikte bu coðrafyada da mevlid törenleri yapýlmaya baþlanmýþtýr.

Eyüp Sabri Paþa’nýn kaydettiðine göre Rebîülevvelin 12’si Medine’de resmî tatil olup kaleden toplar atýlýr ve o gün dükkânlar açýlmazdý. Ýnsanlar güzel elbiseler giyerek dolaþýr ve birbirini tebrik eder, bu gece Mescid-i Nebevî’de ihya edilirdi. Sabaha karþý Bâb-ý Nisâ önünde toplanýlýr, burada kurulan kürsü üzerinde güneþin doðmasýyla birlikte beþ hatipten ilki bir hadis okuyup padiþah için dua eder, diðerleri sýrasýyla mevlidin vilâdet, radâ ve hicret bahirlerini okurlar, sonuncusu dua ederdi. Daha sonra halk ikram edilen þerbeti içip daðýlýrdý. Mevlid kutlamasý 1910 yýlýndan itibaren Osmanlý Devleti’nde resmî bayramlara dahil edildiyse de Cumhuriyet’in ilânýndan sonra kaldýrýlmýþtýr. Osmanlý'lardan günümüze uzanan mevlid geleneðinde törenler büyük bir ciddiyetle yerine getirilirken Mýsýr ve Kuzey Afrika gibi bölgelerde görülen ve dinî ölçüleri zedeleyen uygulamalardan titizlikle kaçýnýlmýþtýr.

Günümüzde mevlid, Suudi Arabistan hariç Kuzey Afrika’dan Endonezya’ya kadar Ýslâm ülkelerinde -bazýlarýnda resmî, bazýlarýnda gayri resmî olarak- yaygýn biçimde kutlanmaktadýr. Türkiye’de yalnýz ramazan ve kurban bayramlarý resmî bayram kabul edilmekle birlikte, Hz. Peygamber’in doðum günü uzun yýllardýr Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý ve Türkiye Diyanet Vakfý’nýn ortaklaþa düzenlediði çok yönlü etkinliklerle kutlanmaktadýr. 1989 yýlýnda “Kutlu Doðum Haftasý” adýyla baþlatýlan ve bazen hicrî takvim bazen da milâdî takvim esas alýnarak düzenlenen bu etkinlikler 2010 yýlýnda yayýmlanan bir yönetmelikle resmî bir kutlama haftasý niteliði kazanmýþ, 2017 yýlýnda çýkarýlan yeni bir yönetmelikle haftanýn adý “Mevlid-i Nebî Haftasý” olarak, kutlama tarihleri de hicrî takvime göre rebîülevvel ayýnýn on ikinci günü baþlayacak þekilde deðiþtirilmiþtir.

Mevlid kutlamalarý sýrasýnda Resûl-i Ekrem’in doðumunu anlatan, bu vesileyle methini de içeren ve genel olarak “mevlid”, Kuzey Afrika’da ise “mevlidiyye” olarak anýlan þiirlerin okunmasý gelenek halini almýþtýr. Bunlarýn en meþhurlarý arasýnda Arap dünyasýnda Kâ‘b b. Züheyr’in  Ḳaṣîdetü’l-bürde’si, Bûsîrî’nin ayný adla da anýlan el-Kevâkibü’d-dürriyye fî medḥi ḫayri’l-beriyye ve el-Ḳaṣîdetü’l-hemziyye’si ile Þemseddin Ýbnü’l-Cezerî’nin Mevlidü’n-nebî, Ca‘fer b. Hasan el-Berzencî’nin el-ʿÝḳdü’l-cevher’i (Mevlidü’n-nebî); Türk dünyasýnda Süleyman Çelebi’nin  Vesîletü’n-necât’ý anýlabilir.

Fýkhî Hükmü. Hz. Peygamber zamanýnda ve ondan sonraki birkaç asýr boyunca kutlanmayan mevlidin dinî açýdan meþruiyeti ulemâ arasýnda tartýþýlmýþtýr. Mâlikî fakihi Ýbnü’l-Hâc el-Abderî (ö. 737/1336)  bid‘at  konularýna geniþ yer verdiði el-Medḫal adlý eserinde mevlidin Resûlullah devrinde ve ona son derece baðlý olan ashap ve tâbiîn (Selef) zamanýnda kutlanmadýðýný, dolayýsýyla bid‘at olduðunu söyleyerek mevcut uygulamalara þiddetle karþý çýkar. Ayrýca kutlamalar sýrasýnda kýraat, zikir ve ibadet yanýnda çalgý çalýnýp þarký söylenmesinin, kadýn ve erkeklerin bir arada bulunmasýnýn da dinin yasakladýðý hususlar olduðunu anlatýr ve mevlidin harama vesile kýlýndýðýný belirtir. Ýbadet yapýlmasý, ziyafet verilmesi, hadis vb. okunmasý halinde bile bunlarýn mevlid niyetiyle icrasýnýn bid‘at olduðunu kaydeden Ýbnü’l-Hâc buna karþýlýk kutlama niyeti taþýmaksýzýn oruç tutulmasýný ve Hz. Peygamber’in doðduðu bu ayýn saygýnlýðýna uygun davranýlmasýný tavsiye eder

Ýbnü’l-Hâcc’ýn çaðdaþý olan bir diðer bir Mâlikî âlimi Fâkihânî de mevlidi bid‘at-ý seyyie kabul ederek ona karþý çýkmýþ ve el-Mevrid fi’l-kelâm ʿalâ ʿameli’l-mevlid adýyla bir risâle kaleme almýþtýr. 

Ýbn Merzûk el-Hatîb, mevlid konusunda Maðrib ulemâsýnýn olumlu ve olumsuz yönde iki yaklaþýmda bulunduðunu, bu gecede iyi amellerde bulunup kötü davranýþlardan sakýnmanýn en uygun tavýr olduðunu belirtir. Bid‘atlarý hasene ve seyyie diye ikiye ayýrmayan Ýbn Teymiyye, onu takip eden Vehhâbî ulemâsý ve Muhammed Abduh gibi çaðdaþ ýslahatçý âlimler de mevlid kutlamalarýna karþý çýkmýþlardýr. Reþîd Rýzâ, Mýsýr’da mevlidlerde görülen çirkin uygulamalarý eleþtirir ve ulemâyý bu konuda sessiz kalmalarý yüzünden kýnar. Mevlid kutlamasýnýn bizzat kendisine deðil de bu vesileyle iþlenen kötülüklere karþý olduðunu belirtir.

Kuzey Afrika’da Cezayir gibi bazý ülkelerde ýslahatçý âlimler mevlidin geleneksel þeklini eleþtirmiþlerse de yeni nesillerde inanç ve millî þuurun güçlenmesi için mevlidi yeni birtakým etkinliklerle kutlama yolunu benimsemiþlerdir.

Ebû Þâme el-Makdisî, Ýbn Abbâd er-Rundî, Ýbnü’l-Cezerî, Ýbn Nâsýrüddin ed-Dýmaþkī, Ýbn Hacer el-Askalânî, Ýbn Hacer el-Heytemî, Þemseddin es-Sehâvî, Celâleddin es-Süyûtî, Þehâbeddin Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî ve Muhammed b. Yûsuf eþ-Þâmî ise Peygamberimizin dünyaya gelmesi sebebiyle sevinmenin, onun doðum günü münasebetiyle muhtaçlara yardýmda bulunmanýn, Resûl-i Ekrem’e dair þiirler okumanýn, güzel elbiseler giyerek sevinç gösterisinde bulunmanýn birer güzel amel olduðunu, dolayýsýyla mevlid kutlamalarýnýn bid‘at-ý hasene sayýlmasý, halk arasýnda görülen ve dinen hoþ karþýlanmayan davranýþlarýn ayrý düþünülerek önlenmesi gerektiðini belirtmiþlerdir. Bu âlimlere göre Hz. Peygamber kendisine pazartesi günü oruç tutmanýn fazileti sorulduðunda, “Bu benim doðduðum ve bana vahiy indirilen gündür” diyerek (Müsned, V, 297, 299; Müslim, “Ṣýyâm”, 197) bir bakýma bugüne önem atfetmiþtir.

Mevlid kutlamalarýna olumlu bakan âlimler, kendisine Hz. Peygamber’in doðum haberini getiren Süveybe adlý kölesini âzat eden Ebû Leheb’in, ölümünden sonra ailesinden biri tarafýndan rüyada görülerek bu davranýþý sebebiyle her pazartesi gecesi azabýnýn hafifletildiðini ona söylediðine dair bir haberi (Buhârî, “Nikâḥ”, 20; Þâmî, I, 444), ayrýca içinde Resûlullah’a vahiy indirildiðinden Kur’an’da Kadir gecesine atfedilen önemin bütün insanlýða rahmet olarak gönderilen Hz. Peygamber’in dünyaya geldiði gün için öncelikle geçerli olacaðý hususunu da görüþlerine dayanak olarak gösterirler (Muhammed Hadj-Sadok, II, 278). Ancak iman etmeden ölenlerin bütün amellerinin âhirette boþa gideceðine dair âyetlerin (Mâide 5/5) delil gösterilmesi yanýnda rüya üzerine hüküm dayandýrýlamayacaðý ve Kadir gecesinin önemi hakkýndaki ilâhî teyidin mevlid hakkýnda söz konusu olmadýðý ileri sürülerek bu gerekçelere karþý çýkýlmýþtýr.

Mevlide karþý olan âlimlerin bu yaklaþýmlarýnda kendi zamanlarýndaki kutlamalarda görülen olumsuz davranýþlarýn büyük rolü vardýr. Ýbnü’l-Hâcc’ýn Mýsýr’daki uygulamalara yaptýðý atýflar yanýnda tarihçi Cebertî’nin (ö. 1240/1825) kendi zamanýndaki mevlid kutlamalarýnýn evliyanýn kabirlerini ziyaret yanýnda ticaret, gezi ve eðlence gibi amaçlar taþýdýðýný her meþrepten bid‘at ve tarikat ehlinin katýldýðý törenlerde þiir, zikir ve çalgý seslerinin birbirine karýþtýðýný, camilerin âdeta alýþveriþ, sohbet, oyun ve eðlence mekâný haline getirildiðini, bu mekânlarýn yenilip içilen þeylerle kirletildiðini, erkeklerle kadýnlar arasýnda hoþ olmayan davranýþlar görüldüðünü belirtmesi de ulemânýn Mýsýr’da mevlid kutlamalarý konusundaki eleþtirilerini haklý çýkaracak mahiyettedir. Hatta Cebertî, Mýsýrlý Þâzelî þeyhi Afîfî’nin mevlidinden söz ederken çevredeki þehirlerden gelen bazý kimselerin her türlü fuhþu irtikâp ettiklerini, ulemânýn ve önde gelen þahsiyetlerin bunlara karþý çýkmadan kutlamalara katýlmasýnýn onay anlamý taþýyacaðýný belirterek onlarý aðýr þekilde eleþtirir."

Diyanetin Ýslam Ansiklopedisinden özetlediðimiz bu bilgiler doðrultusunda þunlarý söyleyebiliriz, sanýrým.

Ýbadet olarak adlandýrmamak ve ibadet niyetiyle yapmamak üzere sadece Peygamber efendimizi hatýrlayýp, anmak ve ona sevgimizi izhar etmek üzere, geleneksel olarak icra edilen kutlamalarda bir mahzur olmadýðý anlaþýlmaktadýr.

Ama asýl olanýn peygamber efendimizi doðum gününe hasrederek deðil de, yýlýn 365 günü ve 24 saat hiç aklýmýzdan çýkartmamak olduðunu hiç unutmamalýyýz. Allah Teala'nýn inzal buyurduðu kitabýný onun vasýtasýyla ve uygulamasýyla bize bildirdiðini ve Allah Teala'nýn rýzasýný kazanmanýn yolunun Resulullah efendimize benzemekten ve ona muhabbetten geçtiðini hiç aklýmýzdan çýkartmadan, dünyanýn en güzel ve mükemmel ahlakýna sahip olan ve alemlere Rahmet olarak gönderilen ve ümmeti için yanýp tutuþan, adeta kendini harap edercesine üzüntülere gark olduðunda Rabbül aleminden; sen ancak teblið edicisin, hidayeti ben veririm, teselli ikazýna muhatap kalan þefkat peygamberine benzemeye çalýþmak ve onu örnek almak elbette tek amacýmýz olmalýdýr.

Þöyle düþünemez miyiz; üç çocuðunuz olsa bunlardan birisi hiç sözünüzü dinlemeyen, her türlü yasaðýnýzý ihlal eden ama her doðum gününüzde sizi hatýrlayýp, doðum gününüzü kutlayan, ikincisi hiç sözünüzden çýkmayan ahlaký ve güzel yaþantýsý ile örnek gösterilen, fakat doðum gününüzde sizi hatýrlayýp, doðum gününüzü kutlamayan, üçüncü çocuðunuz ise hem her yönü ile mükemmel ve bir de doðum gününüzde sizi hatýrlayýp doðum gününüzü kutlayan olsa hangisini daha çok severdiniz?

Aslýnda örnek bire bir tam örtüþmüyor ama biraz fikir verebiliyor. Mesele doðduðu geceyi kutlamak deðil, onun teblið ettiði hayat nizamýný yaþayýp, yaþatabilmek olsa gerektir. Ahlakýmýzý onun ahlaký gibi yapabilmek, davasýný davamýz yapabilmek, dünyanýn neresinde kime karþý nasýl zulüm iþleniyorsa engel olmaya çalýþabilmek, i'la-yý kelimetullah uðruna can verebilmeyi göze alabilmek...

Sevgi ve muhabbetinizden dolayý alemlere Rahmet olarak yaratýlmýþ olan eþrefi mahlukat, þefaatine muhtaç olduðumuz nebiler nebisinin doðum gününü deðerlendirmek istiyorsanýz da deðerlendirirsiniz, kime ne!

Hiç þüphesiz ki doðrusunu Allah bilir.