ABBASÝLER DÖNEMÝNDE VAKIF

Hac yollarýna yapýlacak hizmetler Ýslam coðrafyasýna hükmeden devletler için ayný zamanda bir meþruiyet sebebidir. Bu yüzden Ýslam tarihi boyunca hac yollarýnýn güvenliði, hacýlarýn ve Mekke-Medine halkýnýn ihtiyaçlarý devletlerin önceliði olmuþtur. Bu amaçla kurulan vakýflarýn ortak adý Harameyn vakýflarýdýr. Arabistan coðrafyasýna hükmeden ikinci siyasi yapý olan Abbasiler döneminde resmî vakýflarýn çoðunluðunun hacc yollarý ve Haremeyn hizmetlerini karþýlamak için yapýlmýþtýr.

Ýlk Abbasi halîfesi Ebu’l-Abbas Saffâh, Irak hac yolu üzerinde, devlet arazilerinden tahsisat yaparak, su temini ve yol güvenliðini saðlamak gayesiyle uygun mesafelere menziller yaptýrdý. el-Mansûr’un ise (136/753- 158/774), Emevilerden müsadere edilen Ehvâz’daki Feyz kanalý üzerinde bulunan Cubân arazilerinin gelirlerinin Medine halkýna vakfedildiði rivayet edilmektedir. el-Mehdî zamanýnda ise bu tür vakýflar Kâbe’nin restorasyon giderleri ve hac yolu güvenliði için ayrýlmýþtý.   

el-Mehdî’nin Vâsýt civarýnda kazdýrdýðý “Sýla Nehri” etrafnda ortaya çýkan ve ihya edilen arazilerin gelirleri ile Fýrat nehri üzerinde mülkiyeti ihtilaflý Emevi arazileri Haremeyn halkýna ve buradaki masraflarý karþýlamak üzere vakfedilmiþti. Haremeyn vakýflarý ilk parlak dönemini, dindar kimliði ve hac ibadetine düþkünlüðü ile tanýnan Harun er-Reþîd zamanýnda yaþadý. Halife Harun er-Reþîd ve eþi Ümmü Ca‘fer, hac yolu ve mekânlarýna ait hayýr yaptýrmak ve su kazdýrmakla meþhur olmuþlardýr. Halife ve eþi kuyu ve diðer masraflar için kendi çiftliklerinden yýllýk geliri 30.000 dinar tutan araziler vakfetmiþlerdi.

Haremeyn hizmetleri dýþýnda yapýlan ilk vakýf Abbasi emirlerinden Muhammed b. Süleyman b. Ali tarafýndan kurulan Basra tatlý su havuzlarýna ait vakýftýr. Bu su vakfý vakýflarýn toplumsal ihtiyaçlara ait ilk vakýf olmasý önemlidir. Muhammed b. Süleyman b. Ali vakfýna mülkiyetine sahip olduðu bir kýsým day‘alarýn (çiftlikler) gelirini, su havuzlarýnýn dolaplarý, develeri ve tamiri için sarf edilmek üzere vakf (tasadduk) etmiþti.

Halife Mûsa el-Hâdî (785-786) de Kazvin þehri karþýsýnda kurduðu Mûsa þehri’nin kuruluþu esnasýnda, Rustemâbad denilen yerden geniþ bir arazi satýn alarak gelirini, yeni kurulan þehrin ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý için vakfederken, ayný zamanda vakýf mütevellisi olarak azatlý kölesi Ömer er-Rumi’yi görevlendirmiþti. Daha sonra Harun er-Reþîd, Kazvin þehrini ziyaret sýrasýnda, bazý gelir getiren (musteðallât) dükkânlar satýn alarak, þehrin camisinin bakýmý, su kanallarýnýn onarýmý, surlarýn tamirine harcanmak üzere vakfetmiþtr. Ünlü coðrafyacý Ýbn Fakîh (ö.904) yaklaþýk bir asýr sonra, bu vakýf gelirleri ile kendi zamanýna kadar köprü, cami, çeþme gibi hizmetlerin görüldüðü ve yapýmýna devam edildiðini kaydetmektedir.

Hac ve askeri harcamalar için vakýflar tahsis eden Harun er-Reþîd, Abbasi-Bizans sýnýr bölgesinde (Suður) birçok kervansaraylar, hastaneler yaptýrmýþ, yýllýk geliri 100.000 dinâr tutan çifliklerinin gelirini, Suður bölgesinde oturmakta olan fakirler için vakfetmiþti. Bu vakýflarýn amacý sýnýr sýnýr bölgesindeki gazileri ve savaþçýlarý teþvik ve onlarý desteklemektir. Bu amaç için gerek halifeler gerekse emirler çaba gösteriyorlardý.    

el-Me’mûn döneminde, Huneyn b. Abdülhamit Tusi adýnda, cömertliði ile tanýnan bir komutan, yýllýk geliri 100.000 dinar olan çiftliðini bu bölgeye göç etmiþ Hz. Ali soyundan gelenler için (ehlu buyutât) vakfetmiþti.

Abbasilerin ilk komutanlarýndan baþta Ebû Müslim el-Horasanî olmak üzere, Bermekîler, Abdullah b.Tâhir, Hasan b. Sahl, Fazýl b. Rebi‘ gibi isimler ve halîfe hanýmlarý bu ve benzeri gayelerle vakýf tahsisinde bulunmuþlardýr. Bunlar arasýndaki ilgi çekici bir örnek el-Mu’tasým’ýn komutanlarýndan Afþin’in, kendi memleket olan Ferðana ile Soðd arasýndaki sýnýr bölgesindeki çok sayýda ribattan en tanýnmýþ olan Hudeysir ribatýnýn masraflarý için bizzat kendi tarafýndan day‘alarýný (çiftlik) vakfederken karþýmýza çýkmasýdýr.

Sadece Haremeyn ve suðurlar (sýnýr boylarý) için kurulmuþ olan vakýflarýn gelirleri IX. Asrýn sonlarýnda yýllýk 80.000 dinara ulaþmýþtý, Hicrî III./IX. Miladî asýrda Sevâd ve Ehvaz’da (Aþaðý Mezepotamya) yoðun olarak bulunan vakýf arazilerinin sadece Sevâd bölgesindeki geniþliði %15 oranýna yükselmiþti.

Vâsýt bölgesi de dahil edilirse bu oran daha da yüksek olacaktýr. Yapýlan tespitlere göre vakýf arazilerinin toplam devlet bütçesi içindeki miktarý %10’na ulaþmaktadýr. Vakýf arazilerinin ekonomik büyüklüðünün bu denli artmasý üçüncü asrýn sonlarýnda (913) vezir Ali b. Ýsa tarafýndan Dîvân-ý Birr’in kuruluþuna vesile olduðu kabul edilebilir. O zamanda Baðdat vakýf iþletmelerinin (mustegillatlarýnýn) 13.000 dinar, Sevâd’daki mirascýsý kalmadýðýndan devletin eline geçen diyâ’larýnýn 80.000 dirhem geliri böyle bir divan kurulmasýný mecbur hale getirmiþti. Tüm vakýflarýn kontrolü, tescili ve idaresi için h. 301/913 yýlýnda Dîvân-ý Birr ve’l-Ahbas adý altnda müstakil bir divan kurulmuþtu.

Diðer Ýslam devletlerinde olduðu gibi Abbasi devletinde de hükümdarýn vakýf arazilerinde doðrudan tasarruf yetkisi yoktu. Halife Mütevekkil Yemame’deki bir çiftliði bir þaire ikta etmek istediðinde haraç katibleri bunun mümkün olmadýðýný söyleyerek halifeyi bu isteðinden vaz geçirmiþlerdi.  Çünkü daha önce Halîfe el-Mu‘tasým, Baðdad kâdýlarý, önde gelen devlet adamlarý, komutanlar ve eþrafan 328 kiþilik bir topluluðun huzurunda ve þahitliðinde, sahip olduðu bütün dayâlarýn üçte biri çocuklarýna, üçte biri kölelerine (mevâlî), geri kalan üçte birini de Allah için vakfettiðini açýklamýþtý.

Fey-Vakf Ýliþkisi

Vakf kavramý ile fey (Terim olarak gayri müslimlerden alýnan haraç, cizye, ticarî mal vergisi (uþûr) ve diðer bazý gelirleri ifade eder.) birbiriyle iliþkili kavramlardýr. Ýmam Muhammed b. Hasan eþ-Þeybânî, Yahyâ b. Adem (ö. 817) ve Ýmam Þâfi’ (ö.819) vakýf kelimesini de fey’ anlamýna ve onun yerine kullanmýþlardýr. Bu kullanýma erken dönemden en güzel örnek, Yahyâ b. Âdem’in þu sözlerinde gizlidir; “Toprakta hums yoktur, çünkü o feydir, ganîmet deðildir. Ganîmet olan bir þey vakfedilemez. Araziyi devlet baþkaný dilerse vakfeder, dilerse fey’ taksîm etiði gibi taksîm eder...”
            Klasik Ýslamî literatürde fey’ ile vakf arasýnda daima bir paralellik kurulmuþ, sýk sýk da bir birinin yerinde kullanýlmýþtr. Çünkü fey en genel manasý ile ümmetin ortak malý olduðu ve onun ihtiyaçlarýna tahsis edilen þeyler demektr. Dolayýsýyla fey mallarýndan karþýlanan ihtiyaçlar, devlet hazinesinin iflas ettiði dönemde artk karþýlanamaz hale geldiðinden, onun býraktðý boþluðu vakýflar doldurmuþtur.
            Hicrî üçüncü asýrdan itbaren telif edilen eserlerde fey’ ve vakýf birbirinin yerine kullanýlmaktadýr. Ahmet b. Hanbel’e gelerek babalarýnýn Sevâd’da býraktðý arazileri paylaþamadýklarýný söyleyen bir gence Ahmet b. Hanbel, o arazinin aslýnýn fey olduðunu, vakfederek aslýna döneceðini söyleyerek vakfetmesini tavsiye etmiþtir. Bir baþka misalde Kudâme b. Ca‘fer, “Hz. Peygamber Hayber’i fey kabul etmedi. Burayý taksim etmez, mevkuf kabul ederdi... Ömer ise fey’i mevkuf kabul ederek ellerinde býraktý” diyerek iki kavram arasýndaki akrabalýðý gözler önüne sermektedir. Mâverdî ýsrarla fey ve vakf kavramlarýný bir birinin yerine kullanmýþtýr.

Abbasiler döneminde Mýsýr dýþýnda görülen vakýflar daha çok halife ve onun yakýn çevresindeki üst yönetici sýnýftan insanlar tarafýndan, devletin yapacaðý hizmetlerin karþýlanacaðý alanlarda yapýlmýþ olan yarý resmi vakýf (irsâd) niteliði taþýyan vakýflardýr. Kelime manasý; gözetmek ve hazýrlamak olan irsad Istýlâhî olarak, devlete ait bir mülkün mülkiyeti devlete kalmak kaydý ile, menfaatinin devlet baþkaný tarafýndan hazineden harcama yapýlmasý gereken bir yere tahsis edilmesidir. Akgündüz. Köy, mezra, cami ve medrese gibi yerlerin masraflarýnýn da bu tahsislerden karþýlandýðýndan onlara da irsâd denir. Ýbn Receb’in “amme arazisini fey’e dâhil görenler, onun müslümânlara irsadýný da vacip görür” ifadesi kelimenin vakýfla alakasýný gösterir. Bir baþka örnekte “Halid b. Velid’in kalkanýný irsâd etmesi onu Allah yolunda hapsetmesi demektir” denilmektedir. Ýrsadi vakýflar normal vakýf hükümlerine baðlý deðildir.

Normal vakýflarda mülkiyet sahiplerinin taht-ý mülkünde olmasý gerekirken, irsâdî vakýflarda arazilerin aslý ümmetin fey’i olduðundan, devlet baþkanýnýn bu arazide mâlikiyet hakký nâiblikle sýnýrlýdýr. Dolayýsýyla onun kendi mülkiyetinde olmayan bir þeyi mülkiyet ile birlikte vakfetme hakký yoktur.
            Önceki bölümlerde açýklandýðý üzere vakýf yapýlacak olan arazi, her þeyden önce sahibinin tam mülkiyetinde bulunmalýdýr. Buradan harâcî araziler (araziyi havz) vakf yapýlamaz, çünkü bu arazilerin gerçek mâliki ümmettir, sahipleri ise kiracý statüsündedirler. Bu arazilerden savâf niteliðinde olanlar ve devlet çiftlikleri (Diyâu’s-Sultâniyeler), devlet baþkaný tarafýndan âmmeye faydalý olacak þekilde vakfedilebilir. Bunlar, daha önce bahsettiðimiz gibi irsadî vakýflar veya resmi vakýflardýr. Mülkiyet fertlere âit olmayan topraklardan yapýlmýþ vakýflar olup, rakabesi devletin/ümmetin olduðundan, istenildiði zaman vakýflýktan çýkarýlabilir. Bunlara gayri sahih vakýflar da denmektedir.  
            Abbasiler döneminde (860-944) görülen diðer bir geliþme ise vakýf konusunda ve vakýf adýyla ilk müstakil eserler yazýlmaya baþlanmasýdýr. Ebû Hanife’nin talebesi Muhammed b. Hasan eþ-Þeybânî’nin (ö. 189/805)  el-Hucce ala ehl-i Medine ve Kitabu’l-Asl adlý eserinin son bölümü vakfa tahsis edilmiþtir.

Adý geçen kitaplardaki altý adet muhtelif vakf örneði günümüze ulaþan en eski vakýf örnekleridir. Bu belgeler ile daha sonraki asýrlardaki vakýf belgeleri arasýndaki benzerlik ise þaþýrtýcýdýr. Vakýf hakkýndaki hukuki-fýkhi tartýþmalar hiçbir dönemde bitmemiþtir.

Vakýf hakkýndaki bir diðer önemli eser Ebu Hanife’nin öðrencisi Hasan b. Ziyad Lulüi’nin (ö. 819) Kitâbu’l-vakf adlý eseridir. Bir diðeri ise Ebu Hanife’nin öðrencisi Ýmam Züfer’in talebesi Muhammed b. Abdullah el-Basri’ye (ö.830) ait Kitâbu’l-vakf adlý eserdir.

Ahkâmu’l-Evkâf ve Hilâl b. Yahyâ b. Müslim Hilâlu’r- Re’y (ö.859)’in el-Vukûf ve’t-Teraccul bu alanda yazýlmýþ ilk müstakil eserlerdir. Bu eserlerin Hicri III. asýrda, ayný zaman dilimi içinde, ayný konuyu iþler nitelikte set halinde ortaya çýkmalarý, vakýf müessesesinin yaygýnlaþmakta olduðunun en iyi göstergesi olarak kabul edilebilir.

Bu dönemde vakfýn tarihi geliþimini etkileyecek iki geliþmeden birincisi, bu dönemde müsaderelerin yoðun bir þekilde uygulanarak, devlet kademesinde vazife almýþ ya da siyasî kimliði bulunan herkesin mülkünü tehdit eder hale gelmesidir. Bu geliþme, özellikle hukukçu ve kâtipleri, müsaderelere karþý özel mülkiyetleri korumak için vakýf arazilerinin mülkiyetini sahibinin mülkiyetinden çýkararak, Allah adýna dondurulmuþ (vakýf) mülkler þeklinde tanýmlamaya itmiþtir. Nitekim ilk vakf kitabýnýn müellif Hassâf’ýn mallarý, halife Mühtedî’den sonra yaðmalanmýþ ve müsadere edilmiþti. Bu dönemde nüfuzlarý artan Hanbelîler, vakýf mülklerinin vakfedenin mülkiyetinden çýkacaðý görüþündeydiler.

Kahirbillah, el-Muktedir’in ve çocuklarýnýn mallarýný müsadere ettiðinde, bu mallarýn satýþý için görevlendirilen þahýslara, devlet ve hassa çifliklerinden vakfedilmiþ olmasýndan dolayý satýþýna izin verilmemiþtir.

Ýkinci önemli geliþme ise, camiler, hastaneler, kervansaraylar gibi dini ve amme yararýna çalýþan kurumlarýn giderleri, devletin normal bütçeye sahip olduðu zamanlarda hazineden karþýlanmaktaydý. Devlet maliyesinin bozulmasý ve yetersiz kalmasý karþýsýnda, hayýrsever insanlarýn tasadduklarý ile bu giderler karþýlanmýþtýr. Hicrî II. asrýn ortalarýndan itibaren Irak ve diðer bölgelerde sivil þahýslar tarafýndan yapýlan vakýf örneklerinde görülen artýþ bunu gösterir. Mesela; Basra’nýn önde gelen þeyhlerinden Ahmet b. Ýta Huceymiyye (ö.844) yýllarýnda, kendi mahallesindeki sûfiler için bir ev vakfetmiþt. Bu ev, Basra’daki sûfiler için vakfedilen ilk evdir.

Yine Basra’da Ebu’l- Hasan el-Eþari’nin dedesi (873-935) Emîr Bilâl b. Ebi Bürde tarafýndan vakfedilmiþ köyler bulunuyordu.

Ayný þekilde, Ýsfahan’ýn büyük tüccarlarýndan ayný zamanda Muhammed b. Ahmet el-Kâdî Ebû Ahmet (ö.895) bütün mallarýný, bað ve bahçelerini çocuklarýna vakfetmiþti. Sivil vakýflarýn devlet merkezli vakýflarýn yerini almaya baþladýðý bu dönemde mali krizde olan Abbasi devleti çiftliklerini, bunlarýn arasýnda vakfedilmiþ olanlarý da satýþa çýkarmýþtý. Ýsmail b. Bülbül’ün vezirliði sýrasýnda (879-890) “ibn Furat, hurma aðaçlarý ile ünlü Beytü’d-Demde bahçelerinde oturuyordu. Burasýnýn aslý vakýf olmasýna raðmen, daha sonra el konuldu ve satýldý. Mülkiyet birinden diðerine geçti” denilmektedir.

Abbasilerde Vakýflarýn Ýdaresi

Abbasiler vakýf arazilerinin tescil, teftiþ ve kontrollerini, Emevilerin uygulamasýný devam ettirerek vilayet kadýlarýnýn uhdesine vermiþlerdi. Mýsýr’da ise vakýflarla doðrudan kadýlar ilgileniyordu. Ýlerleyen süreçte kadýlar yetim mallarýnýn ve sahipsiz mallarýn da idare ve yönetimini üslenerek, doðrudan mali sistemin bir parçasý haline geldiler.

Abbasiler döneminde kadýlar vakýflarýn doðrudan idaresi ile sorumlu deðiller, aksine suiistmalleri önlemek, tahsis ediliþ amaçlarýna uygun olarak gelirlerinin sarfedilmesini gözetmek ve hukuki esaslara baðlý olarak iþletilmesini saðlamakla, bir anlamda murakabe ve teftiþ vazifesini üslenmiþ durumdalar. Vakýflarýn yönetimi ise kadýlar tarafýndan atanan eminler vâsýtasýyla yapýlmaktaydý.
            Mirasçý býrakmadan ölen kimselerin mallarý da kadýlar tarafýndan teslim alýnarak, daha sonra hazineye devredilir ve iþletimi için eminler tayin edilirdi.

Abbasilerin ikinci devrinde Dîvân-ý Birr ve’s-Sadakât’ýn (iyilik/hayr dîvâný) kurulmasýndan sonra (301/913), özellikle ve öncelikle irsâdî nitelikli vakýflar, her ne kadar kadýlarýn elinde görünüyorsa da gerçekte bu divana devredildi. Çünkü bu divan ayný zamanda devlet ve sultân çifliklerinden de sorumlu olduðundan, Haremeyn vakýflarýný, sýnýr bölgelerinde kurulan vakýflarýn idaresini de yürütüyordu. Bu dîvân Mekke’de tatlý su kuyularý açmýþ, Mekke-Cidde arasýnda su taþýmasý için bir kervan kurmuþtu.

Ýslami dönemden günümüze ulaþan en eski vakýf belgeleri Irak hukuk ekolüne mensup “Fukaha-i ehl-i Kufe” olarak adlandýrýlan Ebû Hanife’nin talebelerinden Þeybani’nin aktardýðý alt vakýf belgesi çok kýymetlidir. Bunlardan baþka Ýmam Þâfî’nin Kitabu’l Ümm adlý eserinde verilen vakýf belgesi, Hassaf’ýn eserinde aktardýðý vakýf belgesi ve son zamanlarda keþfedilen taþ bir levha üzerinde nakþedilmiþ, Filistin’in Kafr Tabârâ ve Dayr veya Balad Kanna’daki vakfedilen iki çiftliðin giriþine dikilen ve vakfiyenin özetinin yazýlý olduðu belgelerdir.

Kitabenin üzerinde bir tarih olmamasýna raðmen, vakfýn kurucusu Ebû Sâlih Hayr el-Hâdim’in (ö.866) (Abbâsî halifesi el-Mutazz billâh zamanýnda yaþamýþtýr.) Bu vakfiye þimdiye kadar taþ üzerine yazýlmýþ en eski vakýf metnidir. Vakýfýn amacý, yýllýk olarak 65 atn (40 at ve 25 katýr) tarafýndan taþýnabilen yük gelirden oluþur. Vakfýn idaresinde mütevelli ve çalýþan köle (mevâlî) ve çiftlikte kullanýlacak hayvanlardan müteþekkil iki müstakil çifltikten meydana gelmektedir. Vakýf sahibi Hayr al-Hâdim tarafýndan saðlanan bu imkanlarla elde edilecek gelirler “Hayrî” vakýf olarak tahsis edilmiþtir. Bunlara ilave olarak Ramle bölgesinde ele geçen baþka vakýf belgeleri bulunmaktadýr.

Abbasiler Döneminde Vakfn Geliþimi ve Hanefiler ile Malikiler-Þafler Arasýnda Vakýf Tartþmalarý Mustafa Demirci ** Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü; Konya-TÜRKÝYE Vakýflar Dergisi 57 - Haziran 2022