VAKIF MÜESSESESÝNÝN  TOPLUMSAL FAYDALARI

                Osmanlý Ýmparatorluðunun 700. kuruluþ yýl dönümüne tekabül eden 1999 yýlýnda basýlan 12 ciltlik Osmanlý’nýn 5 cildindeki makaleleri incelediðimizde Osmanlý vakýflarýnýn zamanla ortaya çýkan bir takým faydalarýnýn bulunduðunu öðreniyoruz.

1.Yöneticilerin yaptýklarý vakýflar yönetilenlerle aralarýnda bir baðlantý oluþturmasý sebebiyle meþruiyetin kuvvetlenmesine sebep olmaktadýr.

Fakirlere ücretsiz yemek verilen Ýmaretlerin ilki Orhan Bey zamanýnda,1330’lu yýllarda Ýznik’te vakýf olarak kurulmuþtur. Sultan böyle hayratlar yapmaya baþlayýnca zengin hayýrseverler de imaret kurmaya baþlamýþlardýr: Ýmaretler:Osmanlý sosyal adaletinin bir numunesi olan imaretler ülkedeki aç insanlarýn doyurulmasý gibi bir fonksiyonu yerine getirmekteydi…Öyle ki XVI yüzyýlda Anadolu eyaletinde 45,Amasya,Çorum,Trabzon ve Malatya sancaklarýndan teþekkül eden Rum Eyaletinde 10,Rumeli Eyaletinin Trakya ve Makedonya bölümünde 25,Ýstanbul’da ise 20 kadar imaret bulunmaktaydý. Yusuf Halaçoðlu, Osmanlýlarda Devlet Teþkilatý ve Sosyal Yapý)

2. Varlýklý kimselerin kurduklarý vakýflar toplumdaki sosyal katmanlar arasýndaki farklýlýðý azalttýðýndan sýnýfsal münafereti (Birbirinden kaçýp nefret etmek, karþýlýklý huzursuzluk)  düþürüp toplumsal barýþa yardýmcý olurlar,

Herkesin malumudur ki dilencilik bir ülkenin/bölgenin ekonomik durum göstergelerinden biridir. Geçimini saðlamak için dilenmek zorunda kalan insanlarýn sayýsý ayný zamanda ülkelerin içinde bulunduðu ekonomik durumu gösterdiði gibi insanlar arasýnda yardýmlaþma duygusu ve sosyal kurumlarýn etkinliðinin de göstergesi sayýlabilir. Günümüz toplumlarýnýn en büyük sosyoekonomik sorunlarýndan birisi de hiç þüphesiz ki dilenciliktir. Alýþkanlýk veya fakirlik dýþýnda baþka sebeplerle dilenenler mutlaka vardýr ama fakirliðin engellenmesi yönünde yapýlacak çalýþmalar fakirlik dýþýnda sebeplerle dilenmeyi alýþkanlýk haline getirenleri engelleyebilir. Vakýflar Osmanlý toplumunda fakirleri,ihtiyaç sahiplerini gözetmek gibi büyük bir toplumsal görevi de yerine getirmiþlerdir. Bir toplumda refah asgari seviyede herkes tarafýndan paylaþýlmazsa sonu isyanlara gider ki dünya tarihi bu tür isyanlarla doludur. Anadolu Türk Ýslam tarihinin belki de en büyük isyaný olan Babailer isyaný tarihçilerimizin ittifakýyla sosyoekonomik temelli bir isyandýr.

            Dinimizin farzlarýndan olan Zekat ve kuvvetle tavsiye edilen infak (sadaka) fakirlere verilen en büyük haklardandýr. Kuran-ý Kerim’de þöyle emredilmektedir: "Zekatlar; ancak, yoksullarýn, miskinlerin, zekat tahsili iþinde çalýþanlarýn, kalpleri Ýslam'a ýsýndýrýlmak istenenlerin, kölelerin, borçlularýn, Allah yolunda cihad edenlerin ve yolcularýn hakkýdýr. Bu, Allah tarafýndan farz kýlýnmýþtýr" (et-Tevbe, 9/60).

            Osmanlý sadaka taþý uygulamasýyla insanlarý rencide etmeden para vermenin yolunu bulmuþtur. Bu konuda Osmanlý’nýn en çok dikkate aldýðý ayetler þunlar olmalýdýr: ”Eðer sadakalarý (zekat ve benzeri hayýrlarý) açýktan verirseniz ne ala! Eðer onu fakirlere gizlice verirseniz, iþte bu sizin için daha hayýrlýdýr. Allah da bu sebeple sizin günahlarýnýzý örter. Allah, yapmakta olduklarýnýzý bilir. Bakara :271 (Yapacaðýnýz hayýrlar,) kendilerini Allah yoluna adamýþ, bu sebeple yeryüzünde kazanç için dolaþamayan fakirler için olsun. Bilmeyen kimseler, iffetlerinden dolayý onlarý zengin zanneder. Sen onlarý simalarýndan tanýrsýn. Çünkü onlar yüzsüzlük ederek istemezler. Yaptýðýnýz her hayrý muhakkak Allah bilir. Bakara:273

Mehmet Genç Klasik Osmanlý Sosyal Ýktisadi Sistemi ve vakýflar isimli çalýþmasýnda Vakýflarýn Osmanlý toplumunda refahý herkese ulaþtýrma baþarýsýný anlatýyor. M. Genç'in yazdýðýna göre Avrupa’nýn en geliþmiþ ve zengini kabul edilen Ýngiltere ve Fransa’da 17/18. Yüzyýllarda nüfusun %40 fakirdir,Paris ve Londra’nýn(nüfuslarý 500 000)her ikisinde Elliþer bin kiþilik bir dilenci kitlesi vardýr. Ayný tarihlerde(1736)Ýstanbul’da hepsi Gayri Müslim olmak üzere 332 kiþi dilencilik yapmaktadýr. Bunlarýn sadece 70’i dilenecek kadar fakir olduðu için Pazar günleri kilisede dilenmelerine izin verilmiþtir. Dilenenlerin Ýstanbul nüfusuna oraný yaklaþýk 1/10000 dir. Nüfusu daha az olan Paris’teki dilenenlerin oraný Ýstanbul’dan 700 kat Avrupa’daki diðer þehirlerin durumu Paris’ten farklý deðildir. Bahse konu yüz yýlda Osmanlý dünyasýný gezen Batýlý seyyahlarýn tamamý hayretle dilencilerin azlýðýndan hatta hiç rastlamadýklarýndan bahsetmektedirler.18.yüzyýl baþlarýnda Anadolu’yu gezen Fransýz seyyah Joseph de Tournefort anýlarýnda Türkiye’de ne dilenci ne de para isteyen kimse yok, çünkü onlarýn gereksinimleri karþýlanýyor diyerek Osmanlý dünyasý ile Batý arasýndaki derin ve sistemik farký açýklamaktadýr.(Klasik Osmanlý Sosyal Ýktisadi Sistemi ve vakýflar,Mehmet Genç,Vakýflar dergisi 42-Aralýk 2014)   

3-Yeni fethedilen yerlerde ahalinin devlete ýsýnmasý amacýyla yapýlan vakýflar,

Osmanlý’nýn kurmuþ olduðu genel amaçlý vakýflardan(imaret,þifahane vb.) faydalanmak toplumun tüm sýnýflarý için serbest ve ücretsizdi. Orhan Bey’in Ýznik’te kurduðu imarette çorba daðýttýðý kaynaklarda mevcuttur.

4- Vakýflar;Devletin nüfus ve lojistik desteðe ihtiyaç duyduðu doðu bölgelerinin þenletilmesi hizmetidir (Diyarbakýr, Nevþehir,Karapýnar,Uzunköprü gibi).

Osmanlý döneminde uygulanan vakýf þehir uygulamasýna bir örnek vereceðim. Tarih ve Medeniyet Dergisinin Mayýs 1994 tarihli sayýsýnda Doktor Ýlhan Þahin Vakýf þehirler konusunu incelemiþ. Yazdýðýna göre Osmanlý devletinde önce dini ve sosyal tesislerin kurulmasý(cami,medrese vb.)ardýndan avarýz vergisi muafiyeti getirilerek bazý küçük yerleþim yerleri vakýf þehir olarak kalkýndýrýlmýþtýr. Bu vakýf þehirlerden birisi ilgimi çekti.

            Yazýlana göre Nevþehirli Damat Ýbrahim Paþa memleketi Muþkara’yý vakýf þehir olarak ihya etmiþtir. Ürgüp'lü olduðum için biliyorum. Büyüklerimizden Ürgüp’ün Osmanlý zamanýnda sancak merkezi olduðunu ve 40 tane medresesi olduðunu duyardýk. Duyduklarýmýz kulaktan dolma bilgiler deðilmiþ meðer. Damat Ýbrahim Paþa Büyük Vezir olunca memleketi Muþkara’yý geliþtirmek için vakýf þehir yaptýrmýþ. Ýlk olarak Kadýlýk Muþkara’ya alýnmýþ. Kadýlýðýn Muþkara’ya alýnmasý demek tüm devlet kurumlarýnýn taþýnmasý demek ayný zamanda. Muþkara’ya yerleþenler için Avarýz vergisi muafiyeti neticesinde doðal olarak Muþkara Nevþehir’e dönüþtü,Ürgüp ise küçüldü veya olmasý gerektiði kadar büyüyüp geliþemedi. Tarih ve Medeniyet dergisindeki incelemede diðer vakýf þehirler hakkýnda da bilgi bulunuyor. Konuyla ilgili yazýdan küçük bir alýntýya birlikte okuyalým:

(Vakýf olarak adeta yeniden kurulan bir diðer yerleþim yeri örneðine XVIII. Yüzyýl baþlarýnda rastlýyoruz. Bu Yer günümüzdeki Nevþehir‘dir. Nevþehir’in asýl çekirdeðini, Muþkara adlý bir köy teþkil ediyordu. XVI. yüzyýlda Ürgüp kazasýna baðlý olan ve XVII. Yüzyýlda bu durumunu koruyan Muþkara’nýn talihi XVIII.yüz yýl baþlarýnda aslen Muþkaralý olan Ýbrahim Paþa’nýn sadrýazam olmasýyla deðiþmeye baþladý. Ýbrahim Paþa doðduðu köyü unutmadý. Unutmasýna da imkan yoktu;çünkü akrabalarý, halen oradaydý. Bu bakýmdan Ýbrahim Paþa önce kendi vakýf hayratý olarak köyüne cami,medrese, mekteb, imaret, çeþme ve sebil gibi devrinin dini ve sosyal tesislerini yaptýrdý. Bu tesislerle köyün çehresi deðiþmeye baþladý. Dýþarýdan göçü teþvik etmek için köy halký Avarýz vergisinden muaf tutuldu. Özellikle mali gücü yerinde olan Türkmen aþiretlerinin köye gelip yerleþmesi saðlandý. Bu arada kaza merkezi lan Ürgüp’teki kadý, Muþkara’ya getirildi ve burada ikamet etmeye baþladý. Durum hiç þüphesiz Ürgüplüler’le Muþkaralýlar’ýn arasýna açtý. Ancak Muþkara köyü büyüdü ve yeni bir þehir manasýna gelen Nevþehir veya Nevþehr-i Dilara adýyla anýlmaya baþlandý. Ýlhan Þahin. Tarih ve Medeniyet Mayýs 1994) 

Osmanlý vakýf müesseseleri binlerce kiþiye iþ vermiþ,tarihin her döneminde toplumlarýn en büyük derdi olan gelir adaletsizliðine bir çözüm bulmuþ ve toplum ekonomisine çok büyük katkýlarda bulunmuþtur. Türk Tarih Kurumu eski baþkanlarýndan Profesör Yusuf Halaçoðlu vakýflarýn Osmanlý ekonomik hayatýndaki yerini þu þekilde tespit etmiþ…Bu tespitlere göre,Anadolu Eyaleti’nin 1530-1540 yýllarý arasýndaki genel gelir toplamý(19.787.960 akçe)nýn %17 din ve kültür iþlerine tahsis edilmiþ vakýflara ait olduðu;bu gelirle,45 imaret,342 cami,1055 mescid,110 medrese,626 zaviye ve hankah,154 muallimhane,1 kalenderhane, 1mevlevihane,2 darülhuffaz,75 büyük han ve kervansarayýn iþletildiði ve söz konusu gelirlerden 121 müderris,2756 hatip,imam ve müezzin ile 3299 þeyh,þeyh-zade, kayyum, talebe ve mütevelli denen vakýf yöneticisine maaþ verildiði anlaþýlýyor…Yine tespitlerine göre Mesela Karaman eyaletinde genel gelirin %14’ü , Rum eyaletinde %15,7 si Halep ve Þam eyaletlerinde %14 ü Zülkadriye’de %5 i ve Rumeli’nde ise %%5,4-32 si vakýflara aitti. Bu gelirlerle de yukarýda bahsedilenlere benzer hizmetler gerçekleþtiriliyordu. Tabi bunlar vakýflarýn tarým alanlarýndan gelen gelirleriydi. Bunun dýþýnda vakýflarýn þehir içindeki mesken ve iþ yerleri, nakit para ve benzeri gelir kaynaklarý vardý. B. Yediyýldýz)

Yusuf Halaçoðlu’nun bunlara ilaveten baþka tespitleri de vardýr:Yine Kastamonu, Alanya, Teke, Hamid ve Karahisar-ý Sahip sancaklarýndan oluþan Anadolu Eyaleti’nde 1530-1540 seneleri arasýnda toplam 79.784.960 akça olan gelirin %17 si yani 13. 641.684 akçasý vakýflarýn geliri olarak görülmektedir. Bulgaristan’da ise 3339 Türk vakfý bulunduðu ve bunlardan 2356 sýnýn cami ve mescid,142 sinin medrese, 273 ünün mektep,174 ünün tekke ve zaviye,42 sinin imaret,24 ünün köprü,16 sýnýn kervansaray, diðerlerinin de hamam,türbe,çeþme,sebil,kütüphane  gibi hayýr eserleri olduðu kayýtlardan anlaþýlmaktadýr. XVIII. asýrda ise bugünkü Türkiye sýnýrlarý içinde,Vakýflar Genel Müdürlüðü Arþivinden tespit edilebildiðine göre 6000 vakýf bulunmaktaydý. Yusuf Halaçoðlu, Osmanlýlarda Devlet Teþkilatý ve Sosyal Yapý.

Y. Halaçoðlu 1500’lü yýllarda vakýf arazilerinin diðer araziler ve genel bütçedeki yerini þu þekilde tespit ediyor.(Osmanlý Devletinde XVI. Asýr baþlarýnda(1500’lü yýllar),topraklarýn 3/5ü dirlik sahiplerinin elinde bulunmakta olup 1/5i doðrudan doðruya devlete baðlý padiþah haslarýndan,1/5 i de vakýf topraklardan teþekkül etmekteydi. Öte yandan 1527-28 senesi Osmanlý bütçesinde 537.9 milyon akçe olan gelirin %51 i merkezi bütçeye,%37 si mahalli idareler bütçesine % 12si vakýflar bütçesine aitti. Vakýflara ait % 12 lik bölüm 60.5 milyon akçe tutmaktaydý ki bu meblaða vakýf binalardan,paralardan ve vakýflarýn diðer gelir kaynaklarýndan elde edilenler dahil deðildi. XVIII.yüz yýlda ise Türk vakýflarýnýn gelir yekunu 1.163.167 akça olarak tahmin edilmektedir…Yusuf Halaçoðlu a.g.e.)

1999 yýlýnda Osmanlý Devletinin 700.kuruluþ yýlýnda basýlan 12 cilt olarak basýlan Osmanlý Devletinde vakýflarýn toplumun ekonomik hayatýna olan katkýsý unutulmamýþ:Alpay Bizbirlik Osmanlý’nýn 5 cildindeki makalesinde Diyarbekir Beylerbeyliði vakýflarýný anlatýyor: Vakýflarýn bulunduklarý bölge ekonomisine katkýlarý bunlarla sýnýrlý deðildir....Diyarbekir eyaletinde bulunan vakýflarda 1.371 kiþi görev yapmaktadýr. Bu insanlar vakýflarýn bulunduklarý þehirlerde ihtiyaçlarýný karþýladýklarý için aldýklarý yevmiye de bölge ekonomisinde canlýlýk kaynaklarýndan birini oluþturuyordu. Çalýþan her kiþi kiþinin bir aileyi temsil ettiði ve bir ailenin de 5 kiþi olduðu varsayýlýrsa 6855 kiþi vakýf ödenekleri ile geçimini saðlamaktadýr. Bu rakamda XVI. Yüz yýl ölçülerinde orta büyüklükte bir belde nüfusuna eþittir. Alpay Bizbirlik,Osmanlý c 5)