VAKIF TOPLUM VE ÞEHÝR

Arabistan yarýmadasýnda doðan ve kýsa zaman içinde Ortadoðu, Asya, Avrupa ve Afrika’yý egemenliðine alan Ýslam tarihini incelediðimizde bu büyümenin çoðunlukla fetihlerle gerçekleþtiðini görebiliriz. Fethin ardýndan beldelere Müslümanlar iskan edilmeye baþlandý. Yüce Rabbimiz (cc) Müslüman olmayanlarla savaþmanýn kurallarýný Bakara suresi 190. Ayetinde þu þekilde belirlemiþtir. (“Sizinle savaþanlara karþý Allah yolunda siz de savaþýn. Ancak aþýrý gitmeyin. Çünkü Allah aþýrý gidenleri sevmez.” Bakara 190) Osman Nuri Topbaþ, Hz. Muhammed Mustafa 2, Erkam Yayýnlarý ttps://www. islamveihsan. com/savas-ile-ilgili-ayetler.html

Süleyman b. Büreyde’nin, babasýndan rivayet ettiðine göre, Resûlullah (sav) birini orduya komutan olarak tayin ettiðinde ona özel olarak, Allah karþýsýnda takva sahibi olmasýný, beraberindeki Müslüman askerlere iyi davranmasýný tavsiye eder ve þöyle derdi: “Allah’ýn adýyla ve Allah yolunda savaþýn. Allah’ý inkâr edenlerle savaþýn. Savaþýn, fakat hainlik yapmayýn, zulmetmeyin, öldürdüðünüz kimselerin organlarýný kesmeyin ve çocuklarý öldürmeyin.” (T1408 Tirmizî, Diyât, 14) https://www.kastamonur.com/hadislerle-peygamber-efendimizin-savaslari-ve-savas-hukuku

Yukarýda belirttiðimiz üzere Ýslam devletlerinin savaþ hukuku Kur-an-ý Kerim ayetleri ve Peygamber Efendimiz (asv) in hadis-i þerifleri ve uygulamalarýyla belirlenmiþtir. Bu emirlerden dolayý fetihlerin ardýndan sivil halka asla zarar verilmediði gibi insanlarýn inançlarýna ve ibadetlerine de karýþýlmamýþtýr. Ýslam savaþ hukukunun yanlýþ uygulanmasýyla ilgili istisnai durumlar vardýr ama bilindiði üzere istisnalar kaideyi bozmaz.   

Ýslam dini Mekke þehir devletinde teblið edilmeye baþlandý. Hicret sayesinde Yesrib Medine’ye dönüþtü. Ýslam dini toplum dinidir. Esas itibarýyla Münzevilik Ýslam dininde tercih ve tavsiye edilen bir yaklaþým deðildir. Fetihlerle büyüyen Ýslam toplumu da þehirleþmeye önem vermiþtir. Þehirleþmenin bir takým kurallarýnýn olmasý, temel ihtiyaçlar dýþýndaki ihtiyaçlara göre bir yapýlaþma mantýðýn gereðidir.

Ýslam tarihinde savaþlar ordular arasýnda yapýldý. Savaþýn ardýndan sivil halk asla zarar görmedi. Fethedilen bölgelerde halkýn caný, malý ve ýrzý her zaman güvence altýnda oldu. Ýslam devletleri fethettikleri bölgeler- gayri müslim ise- kýsa süre içinde imar ettiler. Fethedilen bölgeler Ýslam beldesi ise vakýf mülkleri zaten dokunulmaz olduðu için eski vakýflarý ihya ettikleri gibi yeni vakýflarla toplumun tüm ihtiyaçlarýný karþýlamaya çalýþtýlar. Tarihçilerimizin ortak ittifakýyla Anadolu Selçuklu’lar devleti bir Anadolu devletiyken Osmanlý devleti bir balkan devletiydi. Her ikidevlette hükmettikleri coðrafyalarý vakýflar kanalýyla ihya ve imar ettiler.

Sadi Kucur’un makalesinde belirttiði üzere Çaðdaþý devletlerde (Artuklu, Mengücekli ve Daniþmendli) Anadolu Selçuklularýnda da vakýflar yönetenler ve bürokratlar tarafýndan kurulmuþ olup bunlar kýsmen veya tamamen kamu yararýný hedeflemektedir. Devletin teþvik ve desteðinin olmasýna raðmen özgür irade ve kiþisel servetlerle kurulan vakýflar toplumun ihtiyacý olan eðitim, saðlýk, sosyal ve dini hizmetler, þehir ve yollarýn alt yapý hizmetleri gibi birçok alanda faaliyet gösteriyorlardý.

Kucur’un baþlangýçtan 1308 yýlýna kadar incelediði 58 vakfiyenin 17 tanesi Sultan, Melik ve Haným Sultanlara, 4 tanesi Atabeglere,18 tanesi Beylerbeyi, Emir ve Beg’lere, 2 tanesi Alim ve fakihe, 5 tanesi Ahi’lere,7 tanesi Þeyh ve Seyyid’lere, 5 tanesi statüsü bilinmeyen reaya’ya aittir. O günkü iktisadi ve idari sisteme göre devletlüler vakýf kurmada etkin ve etkilidirler. Kucur’un dipnotta belirttiðine göre Türkiye Selçuklularý aynen Osmanlý’da da olduðu þekilde Miri (Hazine) arazilerini destek ve teþvik amaçlý vakýf kurucularýn devretmektedir, bazý vakfiyelerde vakfedilen arazinin önceden sultan veya emir tarafýndan vakfa temlik edildiði zikredilmektedir.(Sadi KUCUR, Sivil Toplum açýsýndan Selçuklu Türkiye’sinde vakýflar Vakýflar G.M.Yay.124,Vakf ve Sivil Toplum

Ýslam toplumunda fetih ve ahdü eman (beldelerin savaþmadan teslim olmasý) ardýndan yapýlan iskanlar çoðunlukla þu þekilde olurdu; Vergi için öncelikle beldelerdeki ekonomik deðerlerin (arazi, mülk, canlý hayvan ve hane) sayýmý, bilahare idareci görevlendirmeleri yapýlýr ve göçebelerin iskaný baþlar, iskanlarda ilk olarak cami merkezli mahalleler kurulur ve müslüman halk çoðunlukla sur dýþýnda iskan edilirdi. Ýslam tarihinde bu iskan metodu geleneksel bir uygulamaydý. Bildiðimiz kadarýyla Türkiye Selçuklularý ve Osmanlý döneminde iskan politikasý böyleydi.

Kaynaklarý incelediðimiz zaman þehir hayatýný doðrudan etkileyen, günümüzde Belediye ve asli görev olarak devlet tarafýndan yapýlan pek çok hizmetin bilhassa Selçuklu ve Osmanlý dönemlerinde vakýflar tarafýndan yapýldýðýný ve yürütüldüðünü görüyoruz. Bu hizmetlerin Ýslam medeniyetinde vakýflar ve cömert idareciler tarafýndan yerine getirildiðini düþünmek mantýða aykýrý sayýlmaz. Çünkü vakýf bir gelenektir. Zenginlerin fakirlere yardým etmesi, toplumsal ihtiyaçlarýn karþýlanmasý da vakýflarýn temel amaçlarýndandýr. Þehirleþmenin artmasýyla birlikte pek çok hizmet alaný ortaya çýkmýþtýr. Bu baðlamda vakýflar devreye girerek toplumun tüm ihtiyaçlarýný karþýlama görevini üstlenerek yüz yýllar boyunca bu hizmetlerini yürütmüþlerdir.

Osmanlý devletinin 700. Kuruluþ yýlýna tekabül eden 1999 yýlýnda basýlmýþ 12 ciltlik Osmanlý’nýn 5 cildindeki makaleleri incelediðimizde özelde Osmanlý, genelde ise islami vakýflarýn zamanla ortaya çýkan bir takým faydalarýnýn bulunduðunu öðreniyoruz. 

1.Yöneticilerin yaptýklarý vakýflar yönetilenlerle aralarýnda bir baðlantý oluþturmasý sebebiyle meþruiyyetin kuvvetlenmesine sebep olmaktadýr.

Fakirlere ücretsiz yemek verilen Ýmaretlerin ilki Orhan Bey zamanýnda,1330’lu yýllarda Ýznik’te vakýf olarak kurulmuþtur. Tam burada kaynaklardan öðrendiðimiz küçük bir bigi notu: Ýmaret Osmanlý dönemine özgü bir vakýf müessesesidir. Osmanlý sultanlarý böyle hayratlar yapmaya baþlayýnca üst düzey bürokratlar ve zengin hayýrseverler de imaret kurmaya baþlamýþlardýr: Ýmaretlerde, fakirlere daðýtýlan ücretsiz yemekler Osmanlý sosyal adaletinin toplum yararýna bir yansýmasýdýr.   

Öyle ki XVI yüzyýlda Anadolu eyaletinde 45, Amasya, Çorum, Trabzon ve Malatya sancaklarýndan teþekkül eden Rum Eyaletinde 10, Rumeli Eyaletinin Trakya ve Makedonya bölümünde 25, Ýstanbul’da ise 20 kadar imaret bulunmaktaydý. Yusuf Halaçoðlu, Osmanlýlarda Devlet Teþkilatý ve Sosyal Yapý)

2. Varlýklý kimselerin kurduklarý vakýflar toplumdaki sosyal katmanlar arasýndaki farklýlýðý azalttýðýndan sýnýfsal münafereti (Birbirinden kaçýp nefret etmek, karþýlýklý huzursuzluk) düþürüp toplumsal barýþa yardýmcý olurlar.

Herkesin malumudur ki dilencilik bir ülkenin/bölgenin ekonomik durum göstergelerinden biridir. Geçimini saðlamak için dilenmek zorunda kalan insanlarýn sayýsý ayný zamanda ülkelerin içinde bulunduðu ekonomik durumu gösterdiði gibi insanlar arasýnda yardýmlaþma duygusu ve sosyal kurumlarýn etkinliðinin de göstergesi sayýlabilir. Günümüz toplumlarýnýn en büyük sosyoekonomik sorunlarýndan biride hiç þüphesiz ki dilenciliktir. Alýþkanlýk veya fakirlik dýþýnda baþka sebeplerle dilenenler mutlaka vardýr ama fakirliðin engellenmesi yönünde yapýlacak çalýþmalar fakirlik dýþýnda sebeplerle dilenmeyi alýþkanlýk haline getirenleri engelleyebilir. Vakýflar Osmanlý toplumunda fakirleri, ihtiyaç sahiplerini gözetmek gibi büyük bir toplumsal görevi de yerine getirmiþlerdir. Bir toplumda refah asgari seviyede herkes tarafýndan paylaþýlmazsa sonu isyanlara gider ki dünya tarihi bu tür isyanlarla doludur.

Anadolu Türk Ýslam tarihinin belki de en büyük isyaný olan Babailer isyaný tarihçilerimizin ittifakýyla sosyo-ekonomik temelli bir isyandýr. I. Mehmed zamanýnda patlayan Þeyh Bedrettin isyanýna katýlan halkýn çoðu fakirlerden oluþuyordu.  

Mehmet Genç Klasik Osmanlý Sosyal Ýktisadi Sistemi ve vakýflar isimli çalýþmasýnda Vakýflarýn Osmanlý toplumunda refahý herkese ulaþtýrma baþarýsýný anlatýyor. M. Genç’in yazdýðýna göre Avrupa’nýn en geliþmiþ ve zengini kabul edilen Ýngiltere ve Fransa’da 17/18. Yüzyýllarda nüfusun % 40’ý fakirdir, Paris ve Londra’nýn (nüfuslarý 500 000) her ikisinde de 50’þer bin kiþilik bir dilenci kitlesi vardýr. Ayný tarihlerde (1736) Ýstanbul’da hepsi Gayri Müslim olmak üzere 332 kiþi dilencilik yapmaktadýr. Bunlarýn sadece 70’i dilenecek kadar fakir olduðu için Pazar günleri kilisede dilenmelerine izin verilmiþtir. Dilenenlerin Ýstanbul nüfusuna oraný yaklaþýk 1/10.000 dir. Nüfusu daha az olan Paris’teki dilenenlerin oraný Ýstanbul’dan 700 kat fazladýr.

Avrupa’da ki diðer þehirlerin durumu Paris’ten farklý deðildir. Bahse konu yüz yýlda Osmanlý dünyasýný gezen Batýlý seyyahlarýn tamamý hayretle dilencilerin azlýðýndan hatta hiç rastlamadýklarýndan bahsetmektedirler. 18.yüzyýl baþlarýnda Anadolu’yu gezen Fransýz seyyah Joseph de Tournefort anýlarýnda Türkiye’de ne dilenci ne de para isteyen kimse yok, çünkü onlarýn gereksinimleri karþýlanýyor diyerek Osmanlý dünyasý ile Batý arasýndaki derin ve sistemik farký açýklamaktadýr.(Klasik Osmanlý Sosyal Ýktisadi Sistemi ve vakýflar, Mehmet Genç, Vakýflar dergisi 42-Aralýk 2014)

Dinimizin farzlarýndan olan Zekat ve sadaka fakirlere verilen en büyük haklardandýr. Kuran-ý Kerim’de þöyle emredilmektedir: "Zekâtlar; ancak, yoksullarýn, miskinlerin, zekât tahsili iþinde çalýþanlarýn, kalpleri Ýslâm'a ýsýndýrýlmak istenenlerin, kölelerin, borçlularýn, Allah yolunda cihad edenlerin ve yolcularýn hakkýdýr. Bu, Allah tarafýndan farz kýlýnmýþtýr" (Tevbe 60).

Osmanlý sadaka taþý uygulamasýyla insanlarý rencide etmeden yardým etmenin bulmuþtur. Bu konuda Osmanlý’nýn en çok dikkate aldýðý ayetler þunlar olmalýdýr: (”Eðer sadakalarý (zekât ve benzeri hayýrlarý) açýktan verirseniz ne âlâ! Eðer onu fakirlere gizlice verirseniz, iþte bu sizin için daha hayýrlýdýr. Allah da bu sebeple sizin günahlarýnýzý örter. Allah, yapmakta olduklarýnýzý bilir. Bakara 271),ve (Yapacaðýnýz hayýrlar,) kendilerini Allah yoluna adamýþ, bu sebeple yeryüzünde kazanç için dolaþamayan fakirler için olsun. Bilmeyen kimseler, iffetlerinden dolayý onlarý zengin zanneder. Sen onlarý simalarýndan tanýrsýn. Çünkü onlar yüzsüzlük ederek istemezler. Yaptýðýnýz her hayrý muhakkak Allah bilir.  Bakara 273)

Osmanlý devletinin temel geliri vergi idi. Ýslam hukuku gereði gayri müslimlerden cizye ve ispençe (baþ) vergisi alýnýyordu. Balkanlar da yüzyýllarca süren Osmanlý hakimiyetinde vergi ödeyememe sebebiyle baþka yer yere göç eden gayri müslim tebaa bulunmamaktadýr. Bu devletin gösterdiði anlayýþ ve vakýflar kaynaklýdýr. Çünkü imaret ve zaviyeler gibi herkesin faydalandýðý vakýflar yanýnda dini hayatlarýna gösterilen anlayýþ o günler için asýrlar sonrasýna hitab eden uygulamalardý. Avrupa’da görevleri sebebiyle vergiden muaf binlerce gayri müslim olduðu gibi, yaþlý, çocuk, dul ve din görevlileri de vergiden muaftý.        

3-Yeni fethedilen yerlerde ahalinin devlete ýsýnmasý amacýyla yapýlan vakýflar,

Ýslam devletlerinin kurduklarý genel amaçlý vakýflardan (imaret, þifahane vb.) faydalanmak toplumun tüm sýnýflarý için serbest ve ücretsizdi. Orhan Bey’in Ýznik’te kurduðu imarette çorba daðýttýðý kaynaklarda mevcuttur.

4- Devletin nüfus ve lojistik desteðe ihtiyaç duyduðu bölgelerin þenletilmesi hizmetidir. (Diyarbakýr, Nevþehir, Karapýnar, Uzunköprü gibi).

Osmanlý döneminde uygulanan vakýf þehir uygulamasýna bir örnek vermek istiyorum. Tarih ve Medeniyet Dergisinin Mayýs 1994 tarihli sayýsýnda Ýlhan Þahin Vakýf þehirler konusunu incelemiþ. Yazdýðýna göre Osmanlý devletinde önce dini ve sosyal tesislerin kurulmasý (cami, medrese vb.) ardýndan avarýz vergisi muafiyeti getirilerek bazý küçük yerleþim yerleri vakýf þehir olarak kalkýndýrýlmýþtýr. Bu vakýf þehirlerden birisini okurlarla paylaþmak isterim.

 Yazýlana göre Nevþehirli Damat Ýbrahim Paþa memleketi Muþkara’yý vakýf þehir olarak ihya etmiþtir. Ürgüp’lü olduðum için biliyorum. Büyüklerimizden Ürgüp’ün Osmanlý zamanýnda sancak merkezi olduðunu ve 40 tane medresesi olduðunu duyardýk. Duyduklarýmýz kulaktan dolma bilgiler deðilmiþ meðer. Damat Ýbrahim Paþa Sadrazam olunca memleketi Muþkara’yý geliþtirmek için vakýf þehir ilan ettirmiþ. Ýlk olarak Kadýlýk ardýndan pazar Muþkara’ya alýnmýþ. Kadýlýðýn Muþkara’ya alýnmasý demek tüm devlet kurumlarýnýn taþýnmasý, pazarýn taþýnmasý ise ticaretin ayný zaanda Muþkara’ya kaymasý demek. Muþkara’ya yerleþenler için Avarýz vergisi muafiyeti neticesinde doðal olarak Muþkara Nevþehir’e dönüþtü, Ürgüp ise küçüldü veya olmasý gerektiði kadar büyüyüp geliþemedi. Tarih ve Medeniyet dergisindeki incelemede diðer vakýf þehirler hakkýnda da bilgi bulunuyor. Konuyla ilgili yazýdan küçük bir alýntýyý birlikte okuyalým:

Vakýf olarak adeta yeniden kurulan bir diðer yerleþim yeri örneðine XVIII. Yüzyýl baþlarýnda rastlýyoruz. Bu Yer günümüzdeki Nevþehir‘dir. Nevþehir’in asýl çekirdeðini, Muþkara adlý bir köy teþkil ediyordu. XVI. yüzyýlda Ürgüp kazasýna baðlý olan ve XVII. Yüzyýlda bu durumunu koruyan Muþkara’nýn talihi XVIII. yüzyýl baþlarýnda aslen Muþkaralý olan Ýbrahim Paþa’nýn sadrýazam olmasýyla deðiþmeye baþladý. Ýbrahim Paþa doðduðu köyü unutmadý. Unutmasýna da imkan yoktu; çünkü akrabalarý, halen oradaydý. Bu bakýmdan Ýbrahim Paþa önce kendi vakýf hayratý olarak köyüne cami, medrese, mekteb, imaret, çeþme ve sebil gibi devrinin dini ve sosyal tesislerini yaptýrdý. Bu tesislerle köyün çehresi deðiþmeye baþladý. Dýþarýdan göçü teþvik etmek için köy halký Avarýz vergisinden muaf tutuldu. Özellikle mali gücü yerinde olan Türkmen aþiretlerinin köye gelip yerleþmesi saðlandý. Bu arada kaza merkezi olan Ürgüp’teki kadý, Muþkara’ya getirildi ve burada ikamet etmeye baþladý. Durum hiç þüphesiz Ürgüplüler’le Muþkaralýlar’ýn arasýna açtý. Ancak Muþkara köyü büyüdü ve yeni bir þehir manasýna gelen Nevþehir veya Nevþehr-i Dilara adýyla anýlmaya baþlandý. Ýlhan Þahin. Tarih ve Medeniyet Mayýs 1994) 

5- Türk Ýslam devletleri vakýflar kanalýyla toplumu finanse etmiþtir.

Baþlangýcýndan itibaren vakýf kurumlarýnda çalýþan herkes ücretli çalýþmýþtýr. Vakýf kurumunun altýn çaðýný yaþadýðý Osmanlý döneminde vakýf müesseseleri binlerce kiþiye iþ vermiþ, tarihin her döneminde toplumlarýn en büyük derdi olan gelir adaletsizliðine bir çözüm bulmuþ ve toplum ekonomisine çok büyük katkýlarda bulunmuþtur. Gelin vakýflarýn verdikleri hizmetlerin ekonomik karþýlýðýný Profesör Ömer L. Barkan’dan dinleyelim. Osmanlý imparatorluðunda tipik bir þekilde Türk ve Müslüman olan þehirlerin teþekkul ve inkiþafýyla umumiyetle memleketin ictimai ve iktisadi hayatýda vakýf yoluyla kurulup idare edilmekte olan ve “imaret sistemi” namý altýnda tetkiki mümkün bulunan muayyen bir tesisler manzumesinin (Külliyesinin) büyük bir rol oynadýðý malumdur.

Umumiyetle bir cami etrafmda toplanmýþ olan medrese, yemek piþirilen ve daðýtýlan yer, misafir yurdu (tabhane), hastahane (timarhane, darüþþifa), hamam ve karvansaray .. gibi din, kültür veya ictimai yardým müesseseleri ile bu müesseselerin kalabalýk memur ve hizmetlileri için yapýlacak ikametgahlarla su yolu, kanalizasyon gibi medeni (beledi) tesisler ve nihayet bu suretle meydana gelen tesislere devamli bir gelir saðlamak maksadýyla (her biri bir sýnýf san'at ve ticaret erbabýna tahsis edilmek üzere) inþa edilmiþ

olan han ve çarþýlar, firm, deðirmen, mum imalathanesi, boyahane, salhane, baþhane, bayram ve pazar yerleri, cendere. gibi bir inhisar ve imtiyaz mevzuu olan tesis ve mahaller, çok defa yeni kurulacak olan þehrin veya eski bir þehrin imar ve iskaný arzu edilen yeni bir semtinin çekirdeðini teþkil etmekte idi.

… Gerçekten, Kastamonu, Alaiye, Teke, Hamid ve Karahisar-ý Sahib livalari dahil, bütün Batý Anadolu sancaklarýný ihtiva eden o zamanki Anadolu eyaletinin 1530 - 1540 tarihleri arasýndaki tahrirlere göre, umumi varidat yekunu, 79.784.960 akçe olup bu gelirin % 17'si (yani 13.641.684 akçesi) vakýflarýn elindedir ve vakýflara ait olan bu gelirden büyük bir kýsmý (bahis mevzuu ettiðimiz sultan ve vüzera vakýflarý halinde) açýkça amme hizmetlerine, din ve hayýr iþlerine tahsis edilmiþ bulunmaktadir.

 … Mesela, o devirde bu gelirin mühim bir kýsmý ile Anadolu viIayetinde 45 imaret, 342 cami, 1055 mescid, 110 medrese, 626 zaviye ve hankaah, 154 muallimhane, 1 kalenderhane, 1 mevlevihane, 2 dartilhuffaz, 75 büyük han ve karbansaray iþletilmekte ve 121 müderris, 3.756 hatib, imam ve müezzin ile 3.299 þeyh, þeyhzade, kayyum, talebe veya mütevelliye maaþ verilmektedir.

Osmanlý Ýmparatorluðunda imaret sitelerinin kuruluþ ve iþleyiþ tarzýna ait araþtýrmalar Prof. Omer Lutfi Barkan Ýst. Ünv. Ýktisat Fakültesi Mecmuasý Yýl 1963,Cilt 23 Sayý1-2 DergiPark 2015

Türk Tarih Kurumunun eski baþkanlarýndan Yusuf Halaçoðlu Bulgaristan’da ise 3339 Türk vakfý bulunduðu ve bunlardan 2356 sýnýn cami ve mescid, 142 sinin medrese, 273 ünün mektep,174 ünün tekke ve zaviye, 42 sinin imaret, 24 ünün köprü,16 sýnýn kervansaray, diðerlerinin de hamam, türbe, çeþme, sebil, kütüphane gibi hayýr eserleri olduðunu kaydetmektedir. Bugünkü Türkiye sýnýrlarý içinde, Vakýflar Genel Müdürlüðü Arþivinden tespit edilebildiðine göre 6000 vakýf bulunmaktaydý. Yusuf Halaçoðlu, Osmanlýlarda Devlet Teþkilatý ve Sosyal Yapý.

Yusuf Halaçoðlu’nun baþka bir tespitine göre ise 1527-28 senesi Osmanlý bütçesinde 537.9 milyon akçe olan gelirin %51 i merkezi bütçeye,%37 si mahalli idareler bütçesine % 12si vakýflar bütçesine aitti. Vakýflara ait % 12 lik bölüm 60.5 milyon akçe tutmaktaydý ki bu meblaða vakýf binalardan, paralardan ve vakýflarýn diðer gelir kaynaklarýndan elde edilenler dahil deðildi. XVIII. yüz yýlda ise Türk vakýflarýnýn gelir yekunu 1.163.167 akça olarak tahmin edilmektedir… Yusuf Halaçoðlu, a.g.e)

1999 yýlýnda Osmanlý Devletinin 700.kuruluþ yýlýnda, 12 cilt olarak basýlan Osmanlý Devletinde vakýflarýn toplumun ekonomik hayatýna olan katkýsý unutulmamýþ: 

Alpay Bizbirlik Osmanlý’nýn 5 cildindeki makalesinde Diyarbekir Beylerbeyliði vakýflarýný anlatýyor: Vakýflarýn bulunduklarý bölge ekonomisine katkýlarý bunlarla sýnýrlý deðildir....Diyarbekir eyaletinde bulunan vakýflarda 1.371 kiþi görev yapmaktadýr. Bu insanlar vakýflarýn bulunduklarý þehirlerde ihtiyaçlarýný karþýladýklarý için aldýklarý yevmiye de bölge ekonomisinde canlýlýk kaynaklarýndan birini oluþturuyordu. Çalýþan her kiþi kiþinin bir aileyi temsil ettiði ve bir ailenin de 5 kiþi olduðu varsayýlýrsa 6855 kiþi vakýf ödenekleri ile geçimini saðlamaktadýr. Bu rakamda XVI. Yüz yýl ölçülerinde orta büyüklükte bir belde nüfusuna eþittir. Alpay Bizbirlik, Osmanlý c 5) 

Konuya farklý bir açýdan bakmak adýna Murat Çizakça’nýn tespitlerini yer vermek istiyorum. Balkanlar’dan Yemen’e uzanan Osmanlý topraklarýnda, vakýf, þüphesiz en önemli filantropik (“Birinin, zamanýný, uzmanlýðýný veya varlýklarýný sosyal fayda yaratmak için gönüllü olarak vermesidir.”)  kurumdu. Barkan ve Ayverdi’nin bulgularýna göre, 1546 yýlýnda yalnýz Ýstanbul’da 2515 vakýf bulunuyordu. 1718 ve 1800 yýllarý arasýnda Halep’te (bugünkü Suriye) toplam 687 vakýf kurulmuþtu. Kesin kanýtlar, vakýflarýn sadece Osmanlý Ýmparatorluðunda deðil, Atlantik’ten Pasifik’e, yani Fas ve Cezayir’den Hindistan’a ve uzak Malezya ve Endonezya’ya kadar tüm Ýslam dünyasýnda geliþtiðini ortaya koymaktadýr. (Kogelman, 1999; Hoexter,1998; Çizakça, 2000: 24, 60-69, 167).  Osmanlý Dönemi Vakýflarýnýn Tarihsel ve Ekonomik Boyutlarý Murat Çizakça Bahçeþehir Üniversitesi

Osmanlý devleti genel bütçeden yalnýzca askeri harcamalarý karþýlýyordu. Muhtemelen Orta ve Yeni Çað Türk Ýslam devletlerinde de askeri harcamalar dýþýnda diðer devlet hizmetleri için bütçe ayrýlmýyordu. Bu yüzden Türk-Ýslam devletlerinin idarecileri her türlü sosyal ihtiyaç-eðitim, saðlýk ve beledi hizmetler- için vakýf kurulmasýný desteklediler.  

Osmanlý Vakýflarýnýn kuruluþ ve tahsislerinde devletin baþýndaki sultan ve hanedan üyeleri ile devlet üst yönetimindeki Vezir/i Azamlar her zaman baþý çekmiþlerdir. Sultanlar böyle davranýnca da maiyetindeki herkes vakýf kurma konusunda adeta yarýþa girdiler. Vakýf kurmak hiç þüphesiz maddi güç ve kaynak isteyen bir iþtir. Türk-Ýslam devletlerinin en zengin kiþileri hükümdarlar ve hanedan üyeleridir. O çaðlarda devlet arazileri hanedanýn ortak mülkü olarak deðerlendirildiði için valide sultan, haným sultan ve sultan kýzlarý nafakalarý için kendilerine verilen has ve dirliklerden elde ettikleri gelirlerle pek çok hayýr eseri yaptýrdýklarý gibi kendi haslarýndan arazi tahsis ederlerdi.

Ýslam tarihinde cami/mescid toplumsal yapýnýn her zaman merkezinde olup baþta eðitim olmak üzere pek çok fonksiyonu yerine getirirdi. Peygamber efendimiz(sav)her türlü devlet iþini Mescid-i Nebevi’de hallederdi. Ýslam devleti büyüyüp yeni kadrolar oluþturuldukça cami ibadet ve vaaz dýþýndaki fonksiyonlara yetememeye baþlayýnca bütünleþik yapýlarda farklý hizmetlerin verilmesi ihtiyacýndan Külliye’ler geliþti. Baþlangýçta az sayýda küçük yapýlardan oluþan külliyeler zaman ilerledikçe daha büyük, geniþ binalardan oluþmaya baþladý. Külliye’lerin en anýtsal yapýlarý Osmanlýlar zamanýnda yapýldý. Külliyelerin temel yapýlarý olarak Medreseler ve imaretler bilinir. Bu doðrudur. Anýtsal külliyelerin tamamý ibadet, eðitim merkezlidir. Bütünleþik külliye komplekslerinin büyümesi, hizmetin geniþlemesi mantýk olarak masraf demektir. Masraflar için külliye içinde ve dýþýnda han, çarþý, fýrýn, deðirmen, mum imalathanesi, boyahane, salhane, bayram ve pazar yerleri gibi iþletmeler bulunuyordu.

Halka ücretsiz hizmet etmek temel ilkesiyle kurulan külliyeler bu sayede pek çok iþi bir arada yürütüyordu. Külliyelerin merkezinde cami bulunur, diðer hizmet binalarý cami çevresine yerleþtirilirdi. Osmanlý devletinin ilk külliyeleri cami, medrese, mektep, hamam ve þifahaneden oluþan Ýznik ve yine ayný hizmet binalarýndan oluþan Bursa Orhan Gazi külliyeleridir. Devlet büyüdükçe külliyeler de büyümüþ ve geliþmiþtir. Fatih Külliyesi 16 medrese, tabhane (fakir kimselerin iþ buluncaya, zayýf ve güçsüzlerin, hastahâneden çýkanlarýn saðlýklarýný kazanýncaya kadar barýnmalarý için yapýlmýþ hayýr kurumu) kervansaray, darüþþifa, türbe, aþhane vd. binalardan oluþan daha geniþ bir komplekstir. Fatih külliyesindeki geometrik düzenleme Süleymaniye külliyesinde de uygulanmýþtýr. Süleymaniye külliyesi 60 dönümlük arazisiyle en büyük ve ihtiþamlý külliyedir. (Ayla Ödekan Türkiye Tarihi II) Külliyeler devletin haþmetini yansýttýðý düþüncesiyle her zaman ihtiþamlý yapýlmýþtýr.

            Konunun baþýndan bu yana anlaþýldýðý üzere vakýflar Asr-ý Saadet’ten itibaren zenginlerin sadaka-i cariye olarak raðbet ettikleri müesseselerdi.

Türk-Ýslam vakýflarý konusundaki uzmanlardan birisi olan Prof. Bahaeddin Yediyýldýz’ýn Vakýflar Genel Müdürlüðü arþivindeki XVIII. Asýr vakfiyeler arasýndan ihtimali sondaj metoduyla elde ettiði vakfiyelerin tahlilinden ulaþtýðý sonuçlara göre vakýf müesseselerinin yýllýk geliri devlet gelirlerinin yarýsýna eþittir. Bu miktara vakýf binalara harcanan paralar dahil deðildi. Yediyýldýz’ýn yaptýðý tahlillere göre XVIII. Asýrda vakýflarýn ücretli çalýþtýrdýðý kiþi sayýsý 4947 kiþidir. Bu rakam tüm vakýflara genellendiðinde ortaya 86.915 gibi bir rakam çýkar ki önceki tarihlerde kurulmuþ ve çalýþan vakýflar dahil edildiðinde bu rakam bu sayý daha da yükselecektir. XVIII. Asýr sonlarýnda Osmanlý devletinin nüfusu 25 milyon kiþidir. II. Meþrutiyetin ilanýnda, Evkaf Nezareti’nden aylýk alanlarýn sayýsý 8.000’i aþarken, 1911’de Osmanlý Devleti genelinde çalýþan toplam memur sayýsý 97.225 idi.

Vakýflar yeni kurulan veya ihya edilen þehirlerde pek çok hizmeti baþarýyla yürüttüler. Hatta vakýflarýn toplumdaki bu fonksiyonlarý Osmanlý devletinde belediyelerin kuruluþ ve teþkilatlanmasýný geciktirdi. Çünkü günümüzde belediyelerin yerine getirdiði bilhassa su, alt yapý, þehir planlamasý, yol vb. hizmetler ve devletlerin asli görevlerinden sayýlan eðitim, saðlýk vb. tüm hizmetler vakýflar tarafýndan yerine getirildi. Bu hizmetleri saymamýz gerekirse; 

1-Eðitim ve öðretim hizmetleri. (Eðitim konusu ayrý bir baþlýk altýnda incelenecektir.)

Günümüz modern toplumlarýnýn geliþmiþlik göstergelerinin en baþýnda þüphesiz Eðitim hizmetleri gelir. Modern devlet anlayýþýnda halka ücretsiz eðitim imkaný saðlamak en büyük görevlerden sayýlmýþ olduðu hakkýnda þüphe yoktur. Dünya devletlerinin eðitime bu derece önem vermeleri ve yaygýnlaþtýrmalarý kolay olmamýþtýr. Eðitim hem masraflý hem de geri dönüþümün çok uzun zaman aldýðý bir süreçtir. Günümüzde 5-6 yaþlarýnda eðitim hayatýna baþlayan bir çocuðun ekonomik deðer üretmeye baþlamasý nereden bakarsanýz bakýn en az 20 yýl sürer. Eðitim-öðretim süreklilik isteyen bir süreçtir. Bu gün her eðitim öðretim yýlýnda 18 milyon temel eðitim alan çocuðumu bulunduðunu ve 1 milyondan fazla öðretmenin görev yaptýðýný düþürsek Eðitim-Öðretim finansmanýnýn maliyetini anlayabiliriz. Basit bir örnek vermek gerekirse bugün itibarýyla ilk, orta ve lise öðrencilerinin sayýsý Hollanda, Yunanistan, Belçika, Lüksemburg gibi devletlerin nüfuslarýndan fazladýr. Bu kadar maliyetli olan Eðitim-Öðretim Ýslam toplumlarýnda nasýl yapýlýyordu?

Dinimizin ilk emrinin “Oku” (Alak Suresi) olduðunu hepimiz biliyoruz. Peygamber Efendimiz (sav) ümmi idi. Yani okumasý yazmasý yoktu. Sahabeler arasýnda Hz. Ebu Bekir (ra), Hz. Osman (ra) gibi eðitimli insanlar olmasýna raðmen pek çok sahabe okuma yazma bilmiyorlardý. Bedir savaþý esirlerinin fidyesi 10 sahabeye okuma yazma öðretmekti. Asr-ý Saadette eðitim-öðretim faaliyetleri Mescid-i Nebevi’de ve evlerde yapýlýyordu. Ýslam coðrafyasý fetihlerle geniþledikçe camiler eðitim-öðretim hizmetlerine yetiþemez hale geldi. Eðitim-öðretim faaliyetleri için sýbyan mektepleri ve medreseler kurulurken halkýn talim ve terbiye hizmetleri camiler ve dergahlarda verilmeye baþlandý.

Ýslam toplumlarýnda vakýf gelirlerinin tahsis edildiði eðitim kurumlarý, Sýbyan mektepleri, medreseler, dar-ül kurra ve dar-ül hadisler ve halkýn talim terbiyesi ile ilgili kurumlar olarak ikiye ayrýlabilir.

Bu günkü anlamýyla teme eðitim kurumlarý olan sýbyan mekteplerinde (5-12 yaþ arasý çocuklara karma eðitim verilirdi.) çocuklara Kur’an okumayý öðretmekte, dini amellerle ilgili bilgileri vermekteydi. Vakfiyelerde mektep hocasýnýn, müsamahakâr, nazik, ayný zamanda çocuklarý talim ve terbiye ile salahiyetli olmasýný þart kýlýnmýþtýr.  Ýlk sýbyan mektepleri mescitlere bitiþik olduðu için mahalle mektebi olarak anýlýrdý. Kalabalýk nüfuslu merkezlerde ve külliyelerde baðýmsýz binalarda çalýþýrlardý.

Öncesinde de faal olmalarýna raðmen ilk kurumsal medreseler olan Nizamiye Medreselerinin temel amacý sunni islam akidesini korumaktý. O devirlerde yaygýn olan sapýk görüþlerle mücadele gayesiyle kurulduðu ve vakfýn þartlarý mucibince müderrislerinin Þafii mezhebi mensuplarý arasýndan seçilmesi gerektiði vakfýn þartlarý arasýnda belirtilmiþti.

2. Sosyal-Kültürel hizmetler.

Orta ve Yeni Çað’da devlet memurluðu gibi bir meslek alaný olmadýðý gibi, edebiyatçýlar ve ilim adamlarý için telif hakký gibi bir ücretlendirme de yoktu. Edebiyatçýlar, þairler ve tarihçiler ve her türden kitap yazanlar eserlerini ya maiyetinde olduklarý devlet görevlisine veya hükümdara sunarlar ve aldýklarý ihsanla geçimlerini saðlarlardý. Edebiyatçýlar, þairler, yazarlar ve bilim insanlarý vakýflar veya vakýf insanlar tarafýndan finanse ediliyordu. Hükümdarlar ülkelerine bilim insanlarý þair ve müderrisleri toplamak isterlerdi. Bunun için bilim insanlarýný ve müderrislerin tüm ihtiyaçlarý ya vakýflar tarafýndan veya hükümdar tarafýndan karþýlanýrdý. Pek çok islam devletinde hükümdar ve vezir saraylarýnda þairler bulunurdu.

Bunun ekonomik, siyasi ve toplumsal sebepleri vardý.  Müderrisler ve bilim insanlarý diðer devletlerden nüfus hareketini saðlýyordu. Nüfus hareketliliði beraberinde ekonomik canlýlýðý da getiriyordu þüphesiz.  Ýslam devletlerinde evlerde ve binalarda kütüphane kurmak ve insanlarýn kullanýmýna açmak çok önemsenen bir iþti.