3. Yapým, bakým ve restorasyon hizmetleri.

Fethedilen þehirlerde tüm hizmetler izin öncelikle eski, kullanýlmayan binalar ve ibadethaneler onarýmlarý yapýlarak hizmete alýnýrdý. Pek çok tarihi vakýf binalarýnda kullanýlmayan ibadethane vb. baþka binalardan getirilen mermer ve saðlam taþlar bulunmaktadýr.

4.Dini hizmetler.

Cami ve mescitler diðer görevlerinin dýþýnda asli görevleri olan dini hizmetleri yürütmek için kurulmuþ binalardýr. Minbersiz mescidler vakit namazlarý için minberli camiler ise hem vakit hem de Cuma namazlarý için yapýlmýþtýr. Dini hizmetlerin baþka bir boyutu tasavvufi eðitim ise tekke ve dergahlarda yürütülürdü. Tekke ve dergahlar ayný zamanda imaret- gibi çalýþýrlar ve fakirlere yardm, yolculara misafirhanelik yaparlardý. 

5. Saðlýk hizmetleri. (Ayrý bir baþlak altýnda incelenecektir.)

            Ýslam þehirlerinde saðlýk hizmetleri teþhis ve tedavi bütünleþik olarak verilirdi ve herkes için ücretsizdi. Vakýf hastahanelerinde her din ve ýrktan insan tedavi ediliyor, gerektiðinde ücretsiz ilaç veriliyor, doktor temin ediliyordu. Diðer eðitim hizmetleri gibi Týp eðitimi de ücretsizdi.   

6. Hayri ve sosyal yardým hizmetleri.

Ýslam þehirlerinde fakirlere yardým amaçlý pek çok hizmet ücretsiz olarak yapýlýrdý. Ýmaret-zaviyelerde herkese ücretsiz yemek verilir, misafirhaneler de, tekke-dergahlar da yolcu ve misafirlerin ihtiyaçlarý-iki öðün yemek, ekmek, konaklama ve atlarýna arpa-ücretsiz karþýlanýrdý. Yabancýlarý ve yolcularý misafir etmek bakýmýndan, tekke ve zaviyelerin de mühim hizmetler gördükleri unutulmamalýdýr. Bugün için olduðu kadar geçmiþte de, yolcunun her türlü þartlarda huzur ve güvenliðinin saðlayarak bir yerden baþka bir yere ulaþmasýný saðlamak, devletler için önemliydi. Bu bakýmdan Selçuklularda olduðu gibi Osmanlýlarda da, yolcularýn istirahatini ve güvenliðini saðlayacak tarzda bir ulaþým sistemine sahip olmaya büyük özen gösterilmiþtir.

Külliyeler de nekahat dönemindeki hastalar için misafirhaneler vardý. Sel, yangýn, deprem, hastalýk, fakirlik, borçluluk gibi zaruretlerin giderilmesi, acizlerin doyurulup giydirilmesi, tedavi ettirilmesi, iþ kurmak isteyenlere sermaye bulunmasý, borçtan mahkûm olmuþlarýn borcunun ödenmesi, yolcularýn sýkýntýlarýnýn giderilmesi vb. gibi insanlara yardým etmek için “Avarýz Vakýflarý” kurulmuþtur. Avarýz vakýflarý, toplumsal bütünlüðün ve yardýmlaþmanýn Osmanlý toplundaki sosyal hizmetlerin güzel örneklerinden birini teþkil eder.

            Vakýflarýn altýn çaðýný yaþadýðý Osmanlý döneminde öksüz kýzlara çeyiz verilmesi, borçlu olduðundan dolayý hapiste bulunanlarýn borçlarýnýn ödenmesi, köy ahalisinin yaþlýlarýna elbise verilmesi, kale ve istihkâmlara veya donanmaya yardým edilmesi, askerin donanýmý, deniz feneri inþasý, yetimlere, dul kadýnlara ve muhtaçlara yardým edilmesi, çocuklarýn baharda açýk havada gezdirilmesi, okul çocuklarýna gýda, elbise, okul araç-gereçleri temin edilmesi, fakirlerin ve kimsesizlerin cenazelerinin kaldýrýlmasý, bayramlarda fakir ve kimsesizlerin sevindirilmesi, açýk hava mektepleri, kuþlara pirinç ve hayvanlara gýda ve su verilmesi gibi toplumun ihtiyaç duyacaðý her tür hizmet vakýflar kanalýyla yürütülüyordu. Þehirlerde, fakirlerin parasýz yýkandýklarý hamamlar mevcuttu. Sebillerde buzlu su, hatta þerbet daðýtýlýrdý. Yol, kaldýrým ve köprü yapýmýný vakýflar saðlýyordu. Bazý hayýr sahipleri kurduklarý vakýflarla "kandilciler" tutuyor, yine vakýf geliri ile kandil ve yað alarak sokaklarý aydýnlatýyorlardý. Sokaklarýn temizlenmesi ve umumî helâlar için vakýflar kurulmuþtu.

7. Güvenlik hizmetleri.

Bekçi ücretleri ve çarþý, Ýþhaný temizlik ve çöp toplama iþleri vakýflar tarafýndan yapýlýyordu. Esnaf loncalarý gece bekçilerinin ücretlerini orta sandýklarýndan karþýlarlardý.

8. Ulaþým hizmetleri.

Ýslam þehirlerinde yol yapýmý, bakýmý ve köprü yapým, onarým ve bakýmlarýný vakýflar yürütürdü. Köprü bakýmý için vergi muafiyeti verilen köyler bulunuyordu. Yollarda kurulan kervansaraylarda yolcularý ve tüccarlarýn konaklama, yemek ve güvenlikleri vakýflar tarafýndan ücretsiz karþýlanýyordu. Mesela bir Selçuklu hanýnýn vakfiyesinde, hana gelen her sýnýf ve dinden yolculara yiyecek, ayakkabý ve hayvan yeminin verilmesi þart kýlýnmýþtý.  Gazi Evrenos Bey’in imaretinde her misafire iki öðün yemek, iki ekmek ve atlarýna bir torba yem ücretsizdi.

9. Temizlik hizmetleri.

Günümüzde medeni olmanýn en temel göstergelerinden birisi de temizlik ve hijyendir. Bu konuda da algýmýzý doðru yönlendirmek adýna ilginç alýntýlarý bilginize sunacaðým.

Vakýf bölümündeki hamam sayýlarýn dikkat etmenizi rica ederek Derin Tarih dergisinin 2015 Aðustos sayýsýnda The Dirty On Clean kitabýnýn yazarý Katherine Ashenburg’la yapýlan bir röportajdan bahsetmek istiyorum. Yapýlan röportajdan: Fransa’nýn meþhur Versay sarayýnda insan dýþkýlarýnýn merdiven altlarýnda toplandýðýný, saray beyefendilerinin merdiven boþluklarý ve avlulara iþediklerini, Kral 16.Lui’nin merdiven altlarýndaki dýþkýlarýn haftada bir kez temizlenmesi için emir yayýnladýðýný öðreniyoruz. Röportajda Bayan Ashenburg,16. Luis’in hayatý boyunca iki veya üç kez banyo yaptýðýný belirtiyor. Sözlerine ilaveten Hristiyanlýðýn Ýslam ve Hinduizmin aksine temizliðe vurgu yapmayan dünya çapýndaki yegane din olduðunu, Kilisenin vücut temizliðini önemsemediði gibi yýkanmayan insanlarýn kutsanarak övüldüklerini, Avrupa’lý ve Amerikalarýn 19 yüzyýlýn ikinci yarýsýnda kalýp sabun yapmayý öðrenene kadar sadece su ile yýkandýklarýný sözlerine ekliyor.”…Müslümanlar Hýristiyanlarý göre çok daha temizdi ve bunu saðlayan Ýslam dininin temel öðretileriydi. Ne yazýk ki Müslümanlarýn hamam ve temizlenme geleneði Ýspanya’da yerleþemedi. Bunu sebeplerinden biri, Ýspanyollarýn Müslümanlardan pek hoþlanmamasý ve onlarý taklit etmek istememesiydi. Endülüs Emevi devletinin yýkýlmasýndan sonra Ýspanya’daki Müslüman hamamlarýnýn tamamý ya yýkýldý veya kaderine terk edildi.”    

Röportajda Ýspanya Kraliçesi Ýsabella’nýn Ostand kuþatmasý sona erene kadar içliðini deðiþtirmeyeceðine yemin ettiði ve 3 yýl 3 ay 13 gün süren kuþatma sýrasýnda kahverengiye dönen içliði ile durduðu, bu jesti sayesinde Milli Kahraman’a dönüþtüðü nakledilmiþ.

Konya Postasý gazetesinden Abdullah UÇAR Kokuþan Asýrlar isimli dizi yazý serisinde Avrupa’nýn temizlik alýþkanlýklarýyla ilgili ayrýntýlý bilgiler vermektedir. Uçar’ýn naklettiði bilgiler Bn. Ashenburg’un ifadeleriyle hemen hemen ayný. Abdullah Uçar’ýn yazdýðýna göre Hýristiyan  Azizelerden Elisabeth bu zevkten (yýkanma zevkinden) öylesine kaçýnýyordu ki, kokmaya baþlamýþ, etrafýndakiler bu kokuya dayanamaz hâle gelince, onu yýkanmaya zorlamýþlardý. Fakat baþarýya ulaþamadýlar. Çünkü kadýn suya deðer deðmez fýrlayýp kaçtý ve iþlediði günahtan dolayý tövbe etmeye baþladý.”Makx Kemmerých,“Tarihteki Garip Vak’alar”,Terc. Behcet Necati, s.

Abdullah Uçar Avrupa’lýlarýn temizlik alýþkanlýklarýna dair ilginç bilgiler paylaþmýþ. Mesela:” Paris’te 14. Lui zamanýnda hiç kimse sokakta giderken tepesine pis bir þeyin dökülmeyeceðinden emin deðildi. Ancak geniþ caddeler biraz emniyette idi. Her an bir pencere açýlarak söylenen (Gare L'eau) sesleniþinden sonra, bir lâzýmlýk veya leðen muhteviyatý aktarýrlardý. Þehrin hiçbir sokaðýnda bundan ve korkunç bir kokudan kurtulmak mümkün deðildi. Umumi abdesthaneler olmadýðý için sokak köþeleri, duvar dipleri, saraylarýn ve kiliselerin civarý bu hizmeti görürlerdi. Saraylarýn, kiliselerin ve müzelerin avlularýnda, salonlarýnda ve kapý arkalarýnda güpegündüz bu nevi ihtiyaçlar görülürdü. Kimse de bir þey demezdi. Yalnýz 3. Henri biraz temizmiþ ve 1587 senesi Aðustos’unda bir teblið ile her sabah kendisi kalkmadan önce bahçede ve salonlardaki bütün pisliklerin temizlenmesini emretmiþti. Buna raðmen ispanya ve Fransa kral saraylarý çok þiddetli ve fena bir koku yayar, bunu ýtriyat (parfüm) kokularý bile bastýramazdý. Bunun için 17. asýrda birisi lazýmlýðý keþfetmiþ, bu icat saraylara kabul edilerek kokunun biraz önü alýnmýþtýr.” Makx Kemmerých, a. g. e. s. 8-10 1780 de halkýn protestosu üzerine polis lâzýmlýklarýn pencerelerden sokaða dökülmesini! yasaklamýþtýr. Fransýz Enstitüsü Azalarýndan Funck Srentand’ýn;“La Sosiete ou Moyen Age” adlý eserinden, Ý. Hâmi Dâniþmend þu bilgileri nakleder: “...Çatal 13. asýrda ortaya çýkýncaya kadar Avrupa'da yemekler elle yenir, yemeðin bitiminde kadýnlar ellerini yýkayýnca bazý kiþiler onlarýn el suyunu içerlerdi. Bunu bilhassa âþýk olan erkekler yaparlardý. Sevdikleri kadýn elini yýkayýnca onun el suyunu, ona yaranmak için içerlerdi. Bu hâl gittikçe görgü kaidesi ve nezaket icabý hâline geldi.” Ýsmail Hâmi Dâniþmend,“Tarihi Hakikatler”,Tercüman Gazetesi Yay. 1979

            Meþhur J. J. Ruso saatlerce lâzýmlýkta otururdu. Orlean dükü etrafýnda hizmetkârlarý, lâzýmlýða kurulmuþ, Noailles dükünü o vaziyette kabul etmiþti. O zamanýn saðlýk durumu hakkýnda Wolter, Doktor Paulot'e yazdýðý bir mektupta þu açýklamada bulunur: “Sizin Paris'teki o Hotel Dieu Hastanesi sirayet (bulaþýcý hastalýk) yataðýdýr. Üst üste yatýrýlan hastalar birbirlerine ölüm saçarlar. Daracýk sokaklarýnýzda mezbahalarýnýz var. Yaz oldu mu, yayýlan leþ kokularý, bütün bir mahalleyi zehirlemeye kâfidir. Kiliselerinize gömülen ölülerin kokularý saðlarý bile öldürür. Ýnnecont mezarlýðý ise bizi Hotanto zencilerinden daha aþaðý düþüren bir vahþet delilidir.” 7- Makx Kemmerých, a.g.e. s. 15. http://www.konyapostasi.com.tr/yazarlar/abdullah-ucar/kokusan-asirlar-2/96074

Burada okuyucunun aklýna ister istemez þu soru gelecektir. Osmanlý toplumunda çevre temizliði gibi halk saðlýðý sorunlar yok muydu? Akademisyen Hasan Hüseyin Özgür’ün Osmanlý’nýn 5.cildine yazdýðý makaleden alýntýlarla bu soruya cevap verelim.

Temizlik ve çöplerin bertarafý Osmanlý ve Selçuklularda-genelde-19.yüz yýla kadar ciddi bir sorun olarak ortaya çýkmamýþtýr. Özellikle lonca, mahalle ve vakýf sisteminin iyi iþlediði dönemlerde ancak Kahire, Ýstanbul gibi az sayýda büyük kentlerde ve dönem dönem ortaya çýkan temizlik hizmetleri sorunundan bahsetmek mümkündür. Temizlik ve çöplerin bertarafý konusundaki hizmetlerin Osmanlý’da birkaç büyük kent dýþýnda özellikle Tanzimat’a kadar ciddi bir kamu örgütlenmesini gerektirecek seviyede olmadýðý düþünülmektedir. Temizlik hizmetlerinin salgýn hastalýklar, nüfus yoðunluðu veya azýnlýk mahallelerinde halkýn iþ birliði yapmada göreli zayýflýðý durumlarý hariç bir kamu hizmeti olmadýðý, mahalle ve sokak seviyesinde veya özel kiþiler aracýlýðýyla çözülmesi gerektiði esas olarak kabul edilmekteydi.

”Osmanlý Devletinde Tanzimat dönemine kadar, günümüzde belediyelere ait çoðu görevler Kadý’nýn uhdesinde bulunmuþtur. Bu görevlerin bazýsýný kadý bizzat veya yardýmcýlarý aracýlýðýyla yerine getirmiþ; bir kýsmý ise Vakýflar gibi müesseselerce ifa edilmiþ, kadý tarafýndan denetlenmiþtir” (Þentop,1996:284)” Osmanlý þehirlerinde mahalleli, mahallenin yönetiminden, temizliðinden, çöpün toplanmasý ve yok edilmesinden, yeni yapýlarýn ve çevre ile iliþkileri ile ilgili nihai kararlarý vermekten sorumludurlar” (Cansever,1995:159)…Osmanlý Devleti’nin kurulmasýndan Tanzimat’a kadar olan dönemde belediye hizmetleri, baþlýca kadýlar, muhtesipler, mimar aðalarý, Vakýflar ve esnaf kuruluþlarý tarafýndan yürütülmekte; bütün belediye iþlerinin bir merkezden yönetilmesi amacýyla müstakil bir organ oluþturulmamýþtý.

…Ýlk belediyenin Ýstanbul’un azýnlýklarýn ve yabancýlarýn yoðun olarak bulunduðu Galata ve Beyoðlu semtlerinde kurulmasý bir tesadüf deðildi. Osmanlý Devleti’nde çevre temizliði, daha çok dinsel buyruklarýn yönlendirdiði kalýplarý içeren normlarla kurallaþtýrýlmaya çalýþýlmýþtýr. Halkýn çevre temizliðine dikkat etmesini saðlayacak Subaþýlar görevlendirilmiþtir. Bunlar bulunduklarý yerleþim yerine göre adlandýrýlýyordu.(il, kent subaþýsý gibi)Kadýlara baðlý olarak çalýþan Subaþýlarý bulunduklarý yerde, günümüzde zabýta memurunun yaptýðý görevi yapýyordu. Ancak bu memurlar kendi baþýna buyruk davranmayýp çevre temizliði konusunda, yasal dayanaklara göre davranmak zorundaydýlar.

Çöplük Subaþýsý denen görevli için 1539’da hazýrlanýp yürürlüðe konmuþ Çevre Temizliði Nizamnamesi vardýr. Kanuni Süleyman döneminde Edirne Çöplük Subaþýsýna verilmek üzere hazýrlanan Yasakname 13 maddelik kýsa bir yasadýr” (Akýncý,1996:146)Örnek olmasý açýsýndan 12. maddede þöyle denmektedir. ”Hatta uygun biçimde etrafý gözeterek leþ vs. pislikten temizlensin. At ve benzeri gibi hayvan leþlerini herkesin rahatsýz olduðu yerlere konmasýný yasaklasýn. Bu yasaða uymakta gecikene, atmýþ olduðu leþin baþý kesilip boynuna takýlarak þehirde teþhir edilsin”)

            Mahallelerde temizlik ve çevre temizliði gibi ortak iþler için avarýz sandýklarý kurulmuþtu. Ankara’da sadece mahallelerindeki avarýz sandýðý için vakýf kuran hanýmlar vardý.

10. Ekonomik hizmetler.

Vakýflarýn þehirlere saðladýðý en büyük katký elbette ki ekonomikti. Büyüt þehirlerin tamamýnda vakýf Ýþhanlarý bulunurdu. Bunlardan bazýlarý özel ticari faaliyetlere ayrýlmýþtý. Ýþhanlarýnýn gelirleri vakýf hizmetlerinde kullanýlmaktaydý. Yine Osmanlý döneminde kurulan ve yaygýnlaþan Para vakýflarý, tüccar ve esnaf loncalardaki sandýklar faizsiz kredi sistemi iþlevleriyle büyük bir boþluðu doldurmuþlardýr.

11. Þehircilik hizmetleri.

1856 yýlýnda ilk belediye teþkilatý kuruluncaya kadar þehirlerde su, ulaþým, aydýnlatma, temizlik, asayiþ gibi belediye hizmetlerinin hep vakýflar tarafýndan gerçekleþtirildiði görülür. Örneðin su kanallarý, su kemerleri, çeþmeler, sebiller, kuyular, hamamlar tamamen vakýf kuruluþlardý. Dolayýsýyla vakýflar, beledi hizmetlerin yerine getirilmesinde de önemli bir müessese olarak karþýmýza çýkmaktadýr.

Ýlerleyen bölümlerde yukarýda sayýlan hizmetleri ayrýntýlý olarak anlatacaðýmýzý belirterek Ömer Lütfi Barkan’ýn tespitlerini eklememiz bir görev ve mecburiyettir. Osmanlý toplumunda; cami, tekke, zaviye, kalenderhane, türbe, kabristan, namazgâh, medrese, mektep, kütüphane, imaret, kervansaray, tabhane, misafir evi, dur evi, gölgelik, sýðýnak, hastahane, týp medresesi, ayakta tedavi yeri (dispanser), hamam, kuyu, suyollarý, çeþme, aþevi, kaldýrým, köprü, muvakkithane gibi vakýflarýn yaný sýra, Ýslam dünyasýnda Barkan’ýn belirttiði üzere þehir içindeki mahalleler, vakýf bir külliyenin, (vakýf camilerin, hamam, çeþme ve benzeri yapýlarýn) etrafýnda kurulmuþtur. Bu þekilde yapýlan yüzlerce eser sayesinde, Türk-Ýslâm þehri karakterinin en iyi örnekleri oluþturulmuþtur. Ö.Lütfi Barkan vakýflarýn þehirleþmede ki rolünü þöyle anlatmaktadýr. 

“Umumiyetle bir cami etrafýnda toplanmýþ olan medrese, yemek piþirilen ve daðýtýlan yer, misafir yurdu (tabhane), hastahane ( timarhane, darüþþifa), hamam ve kervansaray .. gibi din, kültür veya ictimai yardým müesseseleri ile bu müesseselerin kalabalýk memur ve hizmetlileri için yapýlacak ikametgahlarla su yolu, kanalizasyon .. gibi medeni (beledi) tesisler ve nihayet bu suretle meydana gelen tesislere devamlý bir gelir' saðlamak maksadýyla (her biri bir sýnýf ve sanat ve ticaret erbabýna tahsis edilmek üzere) inþa edilmiþ olan han ve çarþýlar, fýrýn, deðirmen, mum imalathanesi, boyahane, salhane, baþhane, bayram ve pazar yerleri, cendere.. gibi bir inhisar ve imtiyaz mevzuu olan tesis ve mahaller, çok defa yeni kurulacak olan þehrin veya eski bir þehrin imar ve iskan arzu edilen yeni bir semtinin çekirdeðini teþkil etmekte idi.” Prof. Ömer Lütfi Barkan Osmanlý Ýmparatorluðunda Ýmaret Sitelerinin Kuruluþ ve Ýþleyiþ Tarzýna Ait Çalýþmalar Ýstanbul Üniversitesi Ýktisat Fakültesi Mecmuasý Yýl 1963, Cilt 23, Sayý 1-2, DergiPark

Osmanlý Ýmparatorluðu devrinde geliþen vakýflarýn toplum içindeki yeri ve önemine þu þekilde iþaret edilmektedir. Bir kiþi vakýf bir evde doðar, vakýf bir beþikte uyur, vakýf mallarýndan yer ve içer, vakýf kitaplarýndan okur, bir vakýf mektebinde hocalýk yapar, maaþýný vakýf idaresinden alýr ve öldüðü zaman vakýf bir tabuta konulup, vakýf bir mezarlýða gömülürdü

Ýslam toplumunda vakýflar denetime tabi ve tamamen özerk bir yapýya sahiptiler. Devlet idarecileri vakýf hizmetlerine, idaresine karýþmamýþ, vakýf gelirlerini engellemek veya azaltmak gibi bir uygulamada bulunmamýþlardýr. Bunun belki de tek istisnasý Fatih Sultan Mehmed’in bazý vakýflarý kamulaþtýrmasýdýr. Hatta Aþýkpaþazade bunun sorumlusu olarak Niþancý Karamani Mehmet Paþa’yý bilir ve paþaya karþý hayli öfkelidir:(Niþancý Paþa'nýn eserleri: Nesli belli deðildir. Allah'ýn kullarýnýn malýna, kanýna ve ýrzýna el uzatmýþtý. Nerede uygunsuz iþler varsa onun icadýdýr. Osmanlý memleketinde Ýslam hukukuna uygun vakýflarý ve mülklerin hepsinin þartlarýný bozdu. Gelirlerini padiþahýn hazinesine getirdi. Sorana da "Bunlar mensuhtur (hükmü kalkmýþtýr.)"  dedi.  Bazýsýný da týmar olarak verdi. Ben kendisine  "Þer' -i Muhammedi ile olan vakýflar ve mülkler nasýl mensuh olur (hükmü ortadan kalkar)  Hazret-i Muhammed, peygamberlerin sonuncusu dur. Ondan sonra bir peygamber daha gelmemiþtir ki onun þeriatýný mensuh etsin." dedim. Bana cevaben "Sana ait olan neyini aldýlar ki böyle konuþuyorsun." dedi.)

Ahmet Akgündüz’e göre ise bu iptal tüm vakýf mülklerine þamil deðildir. Tek nüshasý Bursa Þer'iye Sicillerinde bulunan ve 885/1480 tarihinde yazýlmýþ bulunan Fâtih'e ait bir ferman, söz konusu sorunun gündeme gelmesine sebep olmuþtur. Maalesef bu fermanýn hukukî tahlili, baþlangýçta hatalý yapýldýðý için bütün efkâr-ý âmmede de ayný yanlýþ kanâat devam etmekte ve "Fütuhat için çok askere ihtiyâcý olan Fâtih'in birçok vakýflarý "mensûh" sayarak týmara çevirdiði ve bunlarýn, oðlu Bâyezid Veli devrinde tekrar vakfa verildiði" ýsrarla belirtilmektedir. Hâdiseler doðrudur, ancak te'vil ve fermandaki açýk izaha raðmen vakýf kelimesinin bütün vakýflara teþmîl edilmesi yanlýþtýr. Bilindiði gibi, Ýslâm hukukunda vakfýn bir þartý da, vakfedilen malýn mülk olmasýdýr. Devlete ait bir mal veya menfaatin vakfedilmesi sahih deðildir… Ýslâm hukukçularý da, gayr-ý sahih vakýf, irsadî vakýf veya tahsisat kabilinden vakýf dedikleri bu çeþit vakfýn, gerçek anlamda bir vakýf olmadýðýný ve bir kamu tahsisinin adý olarak devamýnda da sakýnca bulunmadýðýný kabul etmiþlerdir. Ancak bu çeþit vakýflarýn da en önemli þartý, tahsis edilen cihetin Beytülmal’dan istihkaký bulunan bir hayýr ciheti olmasýdýr…1382 yýlýnda Sultân Berkuk'un huzurunda toplanan Ýslâm hukukçularý da, bu tür tahsisatýn iptal edilebileceðini kabul etmiþlerse de, iptaline cesaret edememiþlerdir. Ýþte Fâtih Sultân Mehmed'in de iptal etmek istediði ve ettiði, sahih vakýflar deðil, belki gayr-ý sahih yani tahsisat kabilinden vakýflarýn da sahih olmayan tahsis kýsmýdýr. Osmanlý Kanunnâmeleri adlý eserde neþrettiðimiz Kanun metni de bunu isbat etmektedir… yerlerin vakfýndan kasýt, buralardan elde edilen vergi gelirlerinin vakfý yani gayr-ý sahih yahut tahsisat kabilinden vakýfdýr. Zaten mülk bir arazinin deðil, ancak mîrî arazinin týmara çevrilebileceði de unutulmamalýdýr… Ahmet Akgündüz Bilinmeyen Osmanlý.)

Fatih Sultan Mehmet’in kendi vakfiyesinde yer alan beyitte Osmanlý þehir kültüründe vakýf sisteminin önemini þu þekilde dile getirir.

“Hüner bir þehir bünyâd itmekdür.( Hüner bir þehir kurmaktýr.)

Reâyâ kalbin âbâd itmekdür".( Halkýn gönlünde ebedileþ[tir]mektir.)

Ýlhan Þahin. Tarih ve Medeniyet Mayýs 1994) 

Osman Nuri Topbaþ, Hz. Muhammed Mustafa 2, Erkam Yayýnlarý ttps://www. islamveihsan. com/savas-ile-ilgili-ayetler.html

.(Sadi KUCUR, Sivil Toplum açýsýndan Selçuklu Türkiye’sinde vakýflar Vakýflar G.M.Yay.124,Vakf ve Sivil Toplum

Yusuf Halaçoðlu, Osmanlýlarda Devlet Teþkilatý ve Sosyal Yapý)

(Klasik Osmanlý Sosyal Ýktisadi Sistemi ve vakýflar, Mehmet Genç, Vakýflar dergisi 42-Aralýk 2014) Derin Tarih dergisinin 2015      

Aðustos

Ýsmail Hâmi Dâniþmend,“Tarihi Hakikatler”,Tercüman Gazetesi Yay. 1979

 Makx Kemmerých, a.g.e. s. 15. http://www.konyapostasi.com.tr/yazarlar/abdullah-ucar/kokusan-asirlar-2/96074

Prof. Ömer Lütfi Barkan Osmanlý Ýmparatorluðunda Ýmaret Sitelerinin Kuruluþ ve Ýþleyiþ Tarzýna Ait Çalýþmalar Ýstanbul    

          Üniversitesi Ýktisat Fakültesi Mecmuasý Yýl 1963, Cilt 23, Sayý 1-2, DergiPark

Ahmet Akgündüz Bilinmeyen Osmanlý.)

Osmanlý Dönemi Vakýflarýnýn Tarihsel ve Ekonomik Boyutlarý Murat Çizakça Bahçeþehir Üniversitesi

Ayla Ödekan Türkiye Tarihi II)

Alpay Bizbirlik,Osmanlý c 5)